Хорижий филология
№3, 2020 йил
110
ЎЗБЕК ВА ҚОЗОҚ ТИЛЛАРИДАГИ ФОНЕТИК ТЕРМИНЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ-
ТИПОЛОГИК ТАҲЛИЛИ (МАКТАБ ДАРСЛИКЛАРИ АСОСИДА)
Қодирова Барно Ибрагимовна,
СамДУ ўқитувчиси
Калит сўзлар:
термин, қиѐсий-типология, фонетика, нутқ товушлари, тил
товушлари, унли ва ундош товуш,
дыбыстар, жуан дауысты, жіңішке дауысты, ашық
дауысты, қысаң дауысты, еріндік дауысты, езулік дауысты; Қатаң дауыссыз, ұяң
дауыссыз, үнді дауыссыз.
Бугунги кунда тилларни қиѐсий-
типологик
усулда
тадқиқ
этиш
тилшунослик
илмининг
долзарб
вазифаларидан
ҳисобланади.
Умуман,
тилшуносликда
қиѐсий-типологик
ва
чоғиштирма
тилшунослик
асосчилари
деганда кўпроқ рус ва европа тилшунос
олимларининг
номлари
келтирилади.
Ҳолбуки, ҳар иккала соҳанинг асосчилари
бизнинг буюк ўтмишдошларимиз Маҳмуд
Кошғарий ва Алишер Навоийдир. Ҳозирги
кунга қадар Маҳмуд Кошғарий ва Алишер
Навоийнинг лингвистик фаолияти ҳақида
бир
қанча
қимматли
материаллар
тўпланган бўлса-да, биз ҳам уларнинг
хизматларини мухтасар тарзда қайд этиб
ўтишни лозим деб топдик.
Бизга маълумки, Маҳмуд Кошғарий
XI асрнинг иккинчи ярмида Марказий
Осиѐ ва Ғарбий Хитой ҳудудида истиқомат
қилган
туркий
уруғ
ва
қабилалар
тилларини қиѐслаб ўрганган. Унинг узоқ
вақтлар
юртма-юрт
кезиб,
тўплаган
материаллари ўша давр тилини ҳар
томонлама ѐритишга имконият яратди ва
бу усул билан барча тил фактлари асосида
пухта илмий хулосалар чиқаришга асос
бўлди.
Алишер
Навоий
ўзининг
―Муҳокамат ул-луғатайн‖ асарида қардош
бўлмаган туркий-ўзбек ва форс-тожик
тилларини қиѐсий ўрганди. Бу ҳақида
унинг ўзи шундай ѐзади: ―Туркий ва сорт
луғати кайфияти ва ҳақиқати шарҳида бу
рисолани жамъ қилиб битидим ва анга
―Муҳокамат ул-луғатайн‖ от қўйдум, то
турк эли тили фасоҳату диққати ва
балоғату вусъати ... зоҳир қилдим‖
29
.
Навоий ушбу тилларни қиѐслар экан,
туркий-ўзбек тилининг хусусиятларини,
луғавий
бойликларини,
тил
имкониятларини
далиллар
асосида
исботлаб
бериб,
тилшуносликнинг
фонетика, лексикология, морфемика ва
морфология бўлимларига оид қимматли
маълумотлар
қолдирди.
Шу
нуқтаи
назардан,
қардош
тилларни
қиѐсий
ўрганишга Маҳмуд Қошғарий, ноқардош
тилларни ўрганишга Алишер Навоий асос
солган деб айтиш мумкин.
Биз ҳам ушбу мақоламизда ўзбек
тили фонетикасидаги терминларни қардош
қозоқ тили билан қиѐслашни лозим деб
топдик. Қиѐсий-типологик таққослашда
мустақиллик йилларида ўзбек ва қозоқ
тилларида чоп этилган мактаб дарсликлари
тадқиқотнинг
асоси
бўлиб
хизмат
қилади
30
. Зеро, қиѐсланаѐтган бу тиллар
келиб чиқишига кўра умумий асосга эга
саналса-да, хусусий жиҳатига кўра умумий
томонлари кўп ва ҳозиргача етарли
даражада тадқиқ қилинган эмас.
Қиѐсий-типологиянинг умумий ва
ўзига хос вазифаларидан келиб чиққан
ҳолда
муаммонинг
асосий
жиҳати
солиштирилаѐтган
тиллар
нисбатини
29
. Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн.
Нашрга тайѐрловчи Порсо Шамсиев. -Т., 24-бет.
30
. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov
V., Jo‗raboyeva Z. Ona tili. Umumiy o‗rta ta‘lim
maktablarining 5-sinfi uchun darslik. To‗ldirilgan 4-
nashri. -T.; Ma‘naviyat, 2015.
Байқабылов У., Нишанова Г., Темирбаева М. Қазаы
тiлi. Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiн 5-
сыныбына арналған оқулық. Т., O‘zbekiston, 2015.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
111
аниқлашдан
иборат
31
.
Қиѐсланаѐтган
мактаб дарсликлари таҳлилига кўра, ―Она
тили‖ дарсликларида фонетика бўлимига
доир жами 36 та термин ишлатилган бўлса,
―Қазақ
тили‖
дарсликларида
ҳам
фонетикага
оид
36
та
термин
келтирилган
32
.
Тилшунослик терминлари тизимида
ўзбек ѐки қозоқ тилларида бўлишидан
қатъи
назар
синонимия
ҳодисалари
кузатилади. Масалан,
товуш
– ўзбек,
дыбыстар
– қозоқ.
Товуш
– изоҳ: оғзаки
нутқнинг энг кичик, бошқа майда бўлакка
бўлинмайдиган
қисми
нутқ
товуши
дейилади
33
.
Дыбыстар
– изоҳ: тіл
дыбыстары сөйлеу мүшелері арқылы
жасалады. Адамның тілі – дыбыстық тіл
34
.
Ҳарф
– ўзбек,
әрiп
– қозоқ.
Ҳарф
– изоҳ:
товушларнинг ѐзувдаги ифодаси (―Ona tili‖
5-sinf. B. 121.).
Әрiп
– изоҳ: дыбыстың
жазудағы таңбасы (―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб. –
Б. 134. ).
Унли товуш
– ўзбек,
дауысты
дыбыстар
– қозоқ.
Унли товуш
– изоҳ:
ўпкадан чиқаѐтган ҳаво оғиз бўшлиғида
ҳеч қандай тўсиққа учрамай чиқиши
натижасида ҳосил бўлади (―Ona tili‖ 5-sinf.
– B. 122.).
Дауысты дыбыстар
– изоҳ:
айтылу
кезінде
ауаның
кедергіге
ұшырамай шығуынан жасалған дыбыстар
(―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб. – Б. 135.).
Она тили дарслигида фонетикага
оид терминлар ―Фонетика‖ бўлимига
таъриф бериш билан бошланган: ―
Оғзаки
нутқнинг товуш тизимини ўрганадиган
тилшунослик бўлими фонетика дейилади
‖
31
Гак В.Г. Сравнительная типология французского
и русского языков. – Москва: Просвещение, 1989, –
С. 6.
32
Бу ҳақда қаранг: Фонетикага оид терминлар 5-
синф ―Она тили‖ дарслиги ва 5-синф ―Қазақ тили‖
дарсликларида берилган.
33
Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov
V., Jo‗raboyeva Z. Ona tili. Umumiy o‗rta ta‘lim
maktablarining 5-sinfi uchun darslik. To‗ldirilgan 4-
nashri. – Tоshkent: Ma‘naviyat, 2015. – B. 121.
Кейинги ўринларда ―Ona tili‖ 5- sinf тарзида
қўллаймиз.
34
Байқабылов У., Нишанова Г., Темирбаева М.
Қазаы тiлi. Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiн
5-сыныбына
арналған оқулық. – Ташкент:
O‘zbekiston, 2015. – Б. 131. Кейинги ўринларда
―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб тарзида қўллаймиз.
(―Ona tili‖ 5-sinf. B. 119.). Сўнг
оғзаки
ва
ѐзма нутқ
,
нутқ товуши
ва
ҳарф
ларнинг
таърифи, фарқли хусусиятлари,
маъно
фарқлаш
вазифаси ва
ҳарфий бирикма
нинг
ҳосил бўлиши ҳамда
унли
ва
ундош
товушлар
каби
терминлар
ҳақида
маълумотлар келтирилган. Унда фақат
унли товушларнинг таърифи, ундош
товушларнинг эса таърифи ва турли
хусусиятларига кўра турлари, масалан,
қайси нутқ аъзоси иштирок этишига кўра
лаб товушлари
:
лаб-лаб (б, п, м) ва лаб-
тиш товушлари (в, ф);
Тил товушлари:
тил олди (т, л, с, з, д, ш, ч, ж, дж, н, р),
тил ўрта (й), тил орқа (г, к, нг), чуқур тил
орқа товушлари (қ, ғ, х); Бўғиз товуши (ҳ);
Бурун товушлари (м, н, нг)
ҳамда товуш
пайчасининг
ҳаракати
ва
ҳолати
натижасида ҳосил бўладиган шовқин ва
овоз иштирокига кўра
жарангли ундошлар
(б, в, з, г, д, ж, ғ, дж, й, л, м, н, нг, р),
жарангсиз ундошлар (п, ф, с, к, т, ч, х, ш,
ҳ, қ)
каби терминлар
баѐн этилган.
Ундошларнинг
ҳосил
бўлиш
усулига кўра яна бир тури
портловчи,
сирғалувчи
ва
портловчи-сирғалувчи
ундошлар
термини дарсликнинг 133-дарси
―
Ж, ж ҳарфи ва ж, дж товушлари
‖,
шунингдек, 137-дарси ―
Ш, ш ва Ч, ч
ҳарфлар бирикмалари ҳамда уларнинг
вазифалари
‖ мавзуларида
ж, дж, ш, ч
товушларига берилган таърифларда тилга
олинган:
―Ж, ж ҳарфи жўжа, жажжи
каби сўзларда тил олди, портловчи,
жарангли товушни ифодалайди. Журнал,
жирафа каби сўзларда эса тил олди,
сирғалувчи, жарангли товушни ифодалаш
учун қўлланилади‖
(―Ona tili‖ 5-sinf. B.
147),
―Ш, ш ҳарфлар бирикмаси битта
тил олди, сирғалувчи, жарангсиз ундошни
ифодалайди; Ч, ч ҳарфлар бирикмаси
битта тил олди, портловчи, жарангсиз
ундошни ифодалайди‖
(―Ona tili‖ 5-sinf. B.
151.) тарзида ифодаланган. Бўлимнинг
сўнгида
бўғин
ва унинг турлари (
очиқ ва
ѐпиқ бўғин
),
урғу
ва унинг турлари (
сўз
урғуси ва гап урғуси
),
товушларнинг
орттирилиши
ва
тушиб қолиши
ҳақида
маълумотлар келтирилган.
―Қазақ
тiлi‖
дарслигида
эса
фонетика
га
тил
товушларининг
Хорижий филология
№3, 2020 йил
112
тузилишини ҳамда тил товушларининг
ясалиши, айтилиши, эшитилиши ва бўғин,
урғу уйғунлашиш масалаларини ўрганувчи
бўлим сифатида таъриф берилган (―Қазақ
тiлi‖ 5-сыныб. – Б. 131. ). Сўнг
тил
товушлари
ҳақида маълумот келтирилган:
―Тіл дыбыстары сөйлеу мүшелері арқылы
жасалады. Сөйлеу мүшелеріне өкпе, дауыс
шымылдығы, ауыз қуысы, мұрын қуысы,
тандай, тіл, ерін жатады. Әр дыбыстиң
жасалуына сөйлеу мүшелерінің қатысы да
әр түрлі. Соған орай тілдегі дыбыстар да
әр түрлі болады‖ (―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб. –
Б. 131. ).
Ушбу
дасрликда
тил
товушларининг уч хил, яъни
сапалық
сипаты
,
сандық сипаты
,
орын тәртібінде
хусусиятлари ифода этилган. Шунингдек,
унли
ва
ундош товушлар
ҳамда уларнинг
турлари:
Жуан
дауысты,
жіңішке
дауысты,
ашық
дауысты,
қысаң
дауысты,
еріндік
дауысты,
езулік
дауысты; Қатаң дауыссыз, ұяң дауыссыз,
үнді дауыссыз
каби терминлар изоҳланган.
Қосарлы дауыссыз, айыру (ъ) белгісі,
жіңішкелік (ь) белгісі, буын, ашық буын,
тұйық буын, бітеу буын, екпін, сөз екпіни,
ой екпіни, тіркес екпіни, дыбыс екпіни,
үндестік заңы, буын үндестігі, дыбыс
үндестігі, ілгерінді ықпал, кейинги ықпал
сингари терминлар ҳақида маълумотлар
берилган.
Ҳар иккала мактаб дарслигидаги
фонетик терминлар қиѐсланганда қуйидаги
ўхшаш ва фарқли жиҳатлар аниқланди:
Инсонлар
томонидан
талаффуз
қилинадиган барча товушлар ўзбек тилида
нутқ товушлари
, қозоқ тилида эса
тил
товушлари
термини билан юритилади.
Шунинг
учун
фонетика
терминига
берилган таърифларда ҳам айрим фарқлар
мавжуд. Қиѐсланг: оғзаки нутқнинг товуш
тизимини
ўрганадиган
тилшунослик
бўлими фонетика дейилади.
―Фонетика –
тіл
дыбыстарының
құрылымын
зерттейтін сала‖
(―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб. –
Б. 131. ).
Ўзбек тилида нутқ товушларининг
муҳим хусусиятларидан бири
сўзларнинг
маъноларини фарқлаш
(―Ona tili‖ 5-sinf. B.
131.)
бўлса,
қозоқ
тилидаги
тил
товушларининг
сапалық сипаты
(тас,
жас, қас)
,
сандық сипаты
(бала, ала, ал)
,
орын тәртібінде
(тас-сат, қас-сақ)
каби
уч хусусияти кўрсатилган.
Ўзбек ва қозоқ тилларида унли
товушларнинг
умумий
ва
хусусий
жиҳатлари
мавжуд.
Дарсликлардаги
унлилар таснифига оид терминларни
қиѐсласак, ―Она тили‖ дарслигида унлилар
таснифи
берилмаган.
―Қазақ
тілі‖
дарслигида эса батафсил ѐритилган.
Лекин,
ўзбек
тилидаги
бир
қатор
тилшуносликка
оид
адабиѐтлардаги
унлилар таснифига асослансак
35
,
унли
товушлар тилнинг горизонтал ҳолатига
кўра
тил олди унлилари
( и, э, а),
тил орқа
унлилари
(у, ў, о)га бўлиб ўрганилади.
Қозоқ тилида ҳам унли товушлар тилнинг
иштирокига кўра
жуан дауысты
(
а, о, ұ,
ы, (у)
) ва
жіңішке дауысты
(
ә, е, ү, і, ө, э,
и, (у))
унлиларга бўлинади. Қозоқ тилидаги
жуан дауысты
(
йўғон унлилар
) ўзбек
тилидаги
тил орқа унлиларига
ва
жіңішке
дауысты
(
ингичка унлилар
)
тил олди
унлиларига
тўғри келади. Қиѐслаймиз:
Тил орқа унлилари
– ўзбек,
жуан дауысты
– қозоқ.
Тил орқа унлилари
– изоҳ: тил орқа
қисмининг
фаол
иштирокида
ҳосил
бўладиган унлилар
36
.
Жуан дауысты
-
изоҳ: жуан дауыстыларды айтқанда, тілдің
ұшы кейін қарай тартылады да үсті сәл
көтеріледі. Осы себептен жуан дауыстылар
кейді тіл арты дауыстылары деп те
аталады (―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб. – Б. 137.).
Тил олди унлилари
– ўзбек,
жіңішке
дауысты
– қозоқ.
Тил олди унлилари
–
35
Бу ҳақда қаранг: Ҳозирги ўзбек адабий тили I
қисм. Фонетика, лексикология, морфология. –
Тошкент: Фан, 1966.; Шоабдураҳмонов Ш.,
Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониѐров Х.
Ҳозирги ўзбек адабий тили I қисм. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1980; Асқарова М., Абдураҳмонов Х.
Ўзбек тили грамматикасининг практикуми. –
Тошкент: Фан, 1981; Азизов О. Тилшуносликка
кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996.; Ҳожиев А.
Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –
Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси,
2002.; Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий
фонетикаси. – Тошкент: Фан, 2009.
36
Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий
фонетикаси. – Тошкент: Фан, 2009. – Б.106.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
113
изоҳ:
тил
олди
қисмининг
фаол
иштирокида ҳосил бўладиган унлилар.
Жіңішке дауысты
– изоҳ: жіңішке
дауысты дыбыстарды айтқанда тіл ұшы
сәл ілгері қарай созылады да, үсті сәл
төмендейді.
Осы
себептен
жіңішке
дауыстылар кейді тіл алды дауыстылары
деп те аталады (―Қазақ тiлi‖ 5-сыныб. – Б.
137). Демак, турли терминлар билан
айтилаѐтган
бу
сўзлар
айнан
бир
тушунчани, яъни тилнинг кўтарилиш
даражасини
ифодалаш
учун
хизмат
қилади.
Икки тилда ҳам унлилар лабларнинг
иштирок этиш ѐки этмаслигига кўра
лабланган ва лабланмаган унлиларга бўлиб
тасниф қилинади. Масалан,
лабланган
унлилар
– ўзбек,
еріндік дауыстылар
–
қозоқ.
Лабланган
унлилар
–
изоҳ:
талаффузида асосан лаблар иштирок этиб,
лабларнинг олдинга чўзилишидан ҳосил
бўлади.
Еріндік дауыстылар
– изоҳ:
еріндік дауыстыларды айтқанда, ерін
сүйірленіп, ілгері қарай созылады (―Қазақ
тiлi‖ 5-сыныб. – Б. 140).
Лабланмаган унлилар
– ўзбек,
езулік
дауыстылар
– қозоқ.
Лабланмаган унлилар
– изоҳ: ҳосил бўлишида лабнинг ҳаракати
иштирок этмайдиган унлилар.
Езулик
дауыстылар
– изоҳ: езулик дауыстыларды
айтқанда, езу тартылып, ерін кейін қарай
жиырылады, яъни талаффузида лаблар
бир-бирига қўшилмайди, ораси очиқ ҳолда
бўлади,
лаб орқага тортилади (―Қазақ тiлi‖
5-сыныб. – Б. 140. ).
Туркий тилларда унлиларнинг энг
муҳим фарқловчи белгиларидан бири
кенглик ва торлик, яъни оғизнинг очилиш
даражасига хос белгидир
37
. Шу нуқтаи
назардан ўзбек тилида унли товушлар
оғизнинг очилиш даражасига кўра учта
термин (
юқори тор унли: и, у, ўрта кенг
унли: е, ў, қуйи кенг унли: а, о
38
)
билан
аталса
,
қозоқ тилида эса улар иккита
термин
(ашық дауыстылар: а, ә, о, ө, э;
қысаң дауыстылар: ы, і, и, ұ, ү, у )
билан
37
. Щербак А. М. Сравнительная фонетика
тюркских языков. – Леиинград: Наука, 1970. - С.27.
38
. Миртожиев М. М. Ўзбек тили фонетикаси. –
Тошкент: Фан, 2013. – Б. 62.
юритилади. Бу ерда
ўрта кенг унлиси
деб
юритилувчи терминнинг қозоқ тили
дарслигида эквиваленти учрамайди.
Дарсликлардаги
ундош товушлар
ва
дауыссыз
дыбыстар
терминлари мазмун-
моҳияти билан бир маънони билдиради.
Қайси
нутқ
аъзоси
иштирок
этишига кўра ва пайдо бўлиш усулига кўра
ҳосил
бўладиган
қуйидаги
ўзбекча
терминлар
―Қазақ
тілі‖
дарслигида
учрамайди:
Лаб товушлари
:
лаб-лаб ва
лаб-тиш товушлари;
Тил товушлари: тил
олди, тил ўрта, тил орқа, чуқур тил орқа
ундош товушлари; Бўғиз товуши; Бурун
товушлари;
Портловчи, сирғалувчи ва
портловчи-сирғалувчи
ундошлар.
Ундошлар
ўзбек
тилида
овоз
ва
шовқиннинг иштирокига кўра
жарангли
(б, в, г, д, й, ж, дж, з, м, н, нг, л, р, ғ)
ва
жарангсиз
ундошлар (п, к, т, ф, ч, с, ш, қ,
х, ҳ)
, қозоқ тилида эса
қатаң (жарангсиз)
дауыссыз (п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, х, ч, ц), ұяң
(жарангли) дауыссыз (б, в, г, ғ, ж, з, д, һ),
үнді (сонор) дауыссыз (р, л, м, н, нг, й, у)
каби терминлар билан юритилади.
Ўзбек тилида сонор термини
мавжуд, бироқ, ундошларнинг бошқа
таснифида
берилган,
яъни
ундош
товушларнинг баъзисида овоз кўп бўлса,
баъзи ундошда шовқин кўп бўлади. Ана
шу хусусиятига кўра ундошлар
сонор (м, н,
нг, л, р)
ва
шовқинли (б, в, г, д, й, ж, дж, з,
к, п, с, т, ф, х, ч, ш, қ, ҳ, ғ)
турларга
бўлинади.
―Она тили‖ дарслигида бўғинлар
иккита термин билан номланган: очиқ
бўғин ва ѐпиқ бўғин. Унли билан тугаган
бўғин очиқ, ундош билан тугаган бўғин эса
ѐпиқ бўғин ҳисобланади
.
Масалан,
о-на,
бо-ла
сўзларидаги ҳар икки бўғин очиқ,
тош-лар сўзидаги ҳар икки бўғин ѐпиқ
бўғиндир.
―Қазақ
тили‖
дарслигининг
―буынның
түрлері»
қисмида
таъкидланишича, унли ва ундошларнинг
ўзаро алмашиб келишига кўра қозоқ
тилида бўғинлар учта термин билан
юритилади:
ашық буын, (
очиқ бўғин),
тұйық буын
(туйиқ бўғин)
, бітеу буын
(
битик бўғин). Биргина унлидан ва ундош
товушдан бошланиб, унли товушга тугаган
Хорижий филология
№3, 2020 йил
114
бўғин очиқ бўғин дейилади. М:
а-на, а-та.
Унли товушдан бошланиб, ундош товушга
тугаган бўғин туйиқ бўғин дейилади. М:
а
қ, өң, ат, із, ай.
Ундош товушдан
бошланиб, ундош товушга тугаган бўғин
битик бўғин дейилади. М: жең
, қол,
моншақ.
Битик бўғин тўртта ҳарфдан
ясалиши ҳам мумкин. Унда охирги икки
ҳарф ундош бўлиб, унинг охиргиси қатанг
ундош бўлиб, олдингиси унли ундош
товушдан иборат бўлади. Масалан:
қант,
бұлт, төрт, сырт.
Кўринадики, қозоқ
тили бўғинлари таснифида келтирилган
―
тұйық буын
‖ термини англатган маънони
ифодаловчи эквивалент ўзбек тилида
учрамайди. Шунингдек, урғу билан боғлиқ
айрим терминларда ҳам фарқли жиҳатлар
кўзга ташланади. Масалан,
урғу
– ўзбек,
екпін
– қозоқ.
Урғу
– изоҳ: Сўз
бўғинларидан ѐки гапда иштирок этаѐтган
сўзлардан бирининг бошқаларига нисбатан
кучлироқ талаффуз қилинишидир.
Екпін
-
изоҳ: Гапириб турган пайтда бир сўз
бошқа сўзларга, бир бўғин бошқа
бўғинларга, бир товуш бошқа товушларга
нисбатан баланд овозда айтилишидир.
Ўзбек тилида урғунинг икки тури (
сўз
урғуси
,
гап урғуси
ѐки
мантиқий урғу
),
қозоқ тилида эса тўрт тури (
сөз екпіни (сўз
урғуси), ой екпіни (мантиқий урғу), тіркес
екпіни (бирикма урғуси), дыбыс екпіни
(товуш урғуси
) фарқланади. Кўриниб
турибдики, қозоқ тилидаги
тіркес екпіни,
дыбыс екпіни
термини ўзбек тилида
мавжуд эмас
.
Солиштирилаѐтган
фонетик
терминларнинг яна бир фарқли жиҳати
шундаки,
―Қазақ
тили‖
дарслигида
фонетик қонуният асосида юз берадиган
ўзгаришлар
ва
уларни
ифодаловчи
терминлар ҳам келтирилган. Жумладан,
үндестік заңы
- уйғунлашиш қонунияти
мавзуси берилган бўлиб, унда
буын
үндестігі
(бўғин уйғунлашиши),
дыбыс
үндестігі
(товуш уйғунлашиши),
ілгерінді
ықпал
(илгари таъсир),
кейінді ықпал
(кейинги таъсир) терминлари мисоллар
асосида ѐритиб берилган. Тилдаги бу
ҳодиса ―Она тили‖ дарслигида махсус
ѐритилмаган. Лекин, Ҳ.Жамолхоновнинг
―Ҳозирги ўзбек адабий тили‖ китобига
асосланиб
фонетик
ҳодисаларни
қиѐсласак, қозоқ тилида асос билан
қўшимчанинг ѐки сўзларнинг орасидаги
товушларнинг бир-бирига таъсир қилиб,
ўзаро
уйғунлашиши
үндестік
заңы
термини билан юритилади. Ўзбек тилида
эса
бир хил категориядаги товушларнинг
(масалан, ундош билан ундошнинг) ўзаро
мослашуви
а
ссимиляция
термини билан
аталган. Бундай мослашувнинг қуйидаги
турлари бор:
а)
прогрессив ассимиляция
—
олдинги товушнинг кейннги товушни
ўзига
мослаштириши:
кетди>кетти
(тд>тт),
экган>эккан
(кг>кк) каби;
б)
регрессив ассимиляция.
Кейинги
товушнинг
олдинга
товушни
ўзига
мослаштириши:
тузсиз>туссиз
( зс>сс ),
бирта>битта
(рт>тт) каби;
в)
тўлиқ ассимиляция.
Бунда кучли
ва кучсиз позициядаги товушлар бир-
бирига айнан мослашади (улар ўртасида
нейтраллашув
содир
бўлади):
нонвой>новвой
(нв>вв),
теракга>теракка
(кг>кк) каби;
г)
тўлиқсиз ассимиляция.
Бунда
кучли ва кучсиз позициядаги товушлар
бир-бирига
қисман
мослашади:
танбур>тамбур(нб>
мб),
шанба>шамба
(нб>мб) каби. Бу сўзларда "н" (тил-тиш
ундоши) лаб-лаб "б"га фақат артикуляция
ўрни жиҳатдан мослашган (лаб-лаб "м" га
ўтган),
аммо,
бошқа
белгилари
мослашмаган. Қиѐс килинг: "м"-сонор,
‖б‖-шовкинли; "м"- юмуқ фокусли бурун
товуши (назал товуш), "б"- соф портловчи
каби;
д)
контакт ассимиляция
- кетма-кет
жойлашган
товушларнинг
ўзаро
мослашуви (қаранг: юқоридаги мисоллар);
е)
дистант ассимиляция
- сўз
таркибида
бир-биридан
узоқрокда
жойлашган
товушларнинг
ўзаро
мослашуви:
сич^он>чич^он, соч>чоч
каби.
Ўзбек
тилида
ўзак
билан
аффиксдаги унлилар ассимиляцияси ҳам
учрайди. Ассимиляциянинг бу тури
сингармонизм
(унлилар уйгунлашуви) деб
ҳам номланади. Бунда
унлиларнинг
уйғунлашуви
лаб гармонияси
ва
тил
гармонияси
(лингвал гармония) шаклида
Хорижий филология
№3, 2020 йил
115
намоѐн бўлади. Масалан:
келди
– ―э‖ (олд
катор), "и‖ (олд катор). Бунда ўзак ва
аффикслар таркибидаги ҳар иккала унли
олд қатордир (тил гармонияси); қ
олди
- "о"
(орқа қатор), ―и‖ (орқа қатор). Бунда
аффиксдаги олд қатор "и‖ ўзакдагн орқа
қатор "о"га мослашган - "и"нинг орқа
қатор оттенкаси юзага келган (бу ҳам тил
гармонияси ҳисобланади); лаб гармонияси
кўпроқ шеваларда учрайди: ўғ
лим
(адабий
тилда)
–
улум
(қипчоқ
лаҳжаси
шеваларида),
кўзим
(адабий тилда) -
кўзум
(көзум: қипчок лаҳжасида). Бунда ўзак ва
қўшимчалардаги унлиларнинг лабланиш
жиҳатдан мослашуви содир бўлади.
Ҳозирги
ўзбек
адабий
тилида
ассимиляциянинг
бу
тури
деярли
учрамайди.
Қозоқ тилидаги
буын үндестігі
(бўғин уйғунлашиши)да сўзнинг асосидаги
унли товуш қўшимчаларнинг йўғон ѐки
ингичка унли бўлишига асосланади.
Демак,
буын үндестігі
терминини ўзбек
тилига сингармонизм термини билан
таржима қилиш мумкин.
Ундошлар
бир-бирига
таъсир
қилиб,
ўзаро
уйғунлашиши
д
ыбыс
үндестігі
дейилади ва бу ҳодисанинг икки
тури сифатида
ілгерінді ықпал
(асос билан
қўшимчанинг ѐки сўзларнинг оралиғидаги
товушларнинг олдингиси кейингисига
таъсир қилиб, ўзига ўхшатиши),
кейінді
ықпал
(асос билан қўшимчанинг ѐки
сўзларнинг оралиғидаги товушларнинг
кейингиси олдингисига таъсир қилиб,
ўзига ўхшатиши) терминлари ишлатилган.
Кўриниб турибдики, қозоқ тилидаги ушбу
терминлар ўзбек тилидаги
прогрессив
ассимиляция
ва
регрессив ассимиляция
терминларига тўғри келади.
Хуллас, таҳлилга тортилган ҳар
иккала дарслик ҳам умумий ўрта таълим
мактабларининг
бешинчи
синф
ўқувчиларига мўлжалланган бўлса-да,
уларда мавзуни қамраб олиш, лисоний
ҳодисалар моҳиятини очиб бериш ва
тушунтиришда ўхшаш томонлар қатори
фарқли хусусиятлар ҳам мавжуд.
Адабиѐтлар
1.
Ҳозирги ўзбек адабий тили I қисм. Фонетика, лексикология, морфология. – Тошкент:
Фан, 1966.
2.
Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониѐров Х. Ҳозирги
ўзбек адабий тили I қисм. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980.
3.
Асқарова М., Абдураҳмонов Х. Ўзбек тили грамматикасининг практикуми. –
Тошкент: Фан, 1981.
4.
Жамолхонов Ҳ. Ўзбек тилининг назарий фонетикаси. – Тошкент, Фан, 2009.
5.
Азизов О. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996.
6.
Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон
миллий энциклопедияси, 2002.
7.
Щербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков. – Леиинград: Наука, 1970.
8.
Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн. Нашрга тайѐрловчи Порсо Шамсиев. Т.
9.
Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., Jo‗raboyeva Z. Ona tili. Umumiy
o‗rta ta‘lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. To‗ldirilgan 4-nashri. T.: Ma‘naviyat, 2015.
10.
Байқабылов У., Нишанова Г., Темирбаева М. Қазаы тiлi. Жалпы орта бiлiм беретiн
мектептердiн 5-сыныбына арналған оқулық. Т., O‘zbekiston, 2015.
11.
Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. – Москва:
Просвещение, 1989.
Кодирова Б. Сравнительный анализ фонетических терминов узбекского и
каракалпакского языков.
В данной статье исследуются фонетические термины узбекского
и каракалпакского языков в сопоставительном аспекте на материале школьных учебников,
опубликованных в годы независимости.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
116
Kadirova B. Comparative analysis of the phonetic terms of the Uzbek and Kazakh
languages.
The present article investigates phonetic terms of the Uzbek and Karakalpak languages
in comparative aspect on the material of school manuals, issued in the years of independence.
