Хорижий филология
№1, 2021 йил
107
“ЖЕЙН ЭЙР” РОМАНИДА ГЕНДЕР ВА ЖИНС БИЛАН БОҒЛИҚ
МЕТАФОРАЛАРНИНГ ФАОЛЛАШУВИ
Улугова Шохида Шохруховна,
СамДЧТИ 2- босқич докторанти
Калит сўзлар:
концептуал метафора, феминизм, қафасдаги қуш, мустақил аѐл, гендер
омиллар, ижтимоий шароит, фрейм, воқелик.
Виктория даври адабиѐти намунаси
бўлган "Жейн Эйр" романи бош қаҳрамони
ижобий
персонаж
эканлиги
адабиѐтшунослар
томонидан
эътироф
этилган (Taylor, Shuttleworth 1998:29-41;
Chase 1984). Жейннинг тўғрисўзлиги ва
дил
изҳоридаги
самимийлиги
ҳатто
замонавий ўқувчиларни ҳам ҳайратга
солади. Уларнинг фикрича, роман "исѐнчи
феминизм" руҳида суғорилган эмиш.
Чунки
улар
Жейннинг
ижобий
сифатларини "жамиятда ҳаѐт кечириш
меъѐрлари ва анъаналарини инкор этиш"
сифатида таърифлашни маъқул кўрадилар
(Gilbert and Gubar 1979:339). Танқидчилар,
бундан ташқари, Жейнни атрофидагилар
унинг
ақл-заковати
ва
эҳтиросли
муҳаббати
сабабли
унчалик
қабул
қилмаганликларини таъкидлаб ўтадилар.
Ҳақиқатан ҳам, у мустақил фикр юритиш
ва қарор чиқаришга мойил шахс. Аммо,
роман матни билан танишиш жараѐнида
бош қаҳрамонга нисбатан берилаѐтган
баҳо ҳар доим ҳам ҳақиқатга мос
келавермаслигини кўрамиз. Зеро, Жейн –
қонун-қоидаларга,
тартибга
риоя
қиладиган инсон ва шу қоидаларга ақл-
заковат ила ѐндашади. Тадқиқотчилардан
бири қайд этганидек, "Жейн эҳтиросли ва
патриархал тизим қоидаларидан воз кечган
бўлса-да, лекин, у мустақиллик сари
қўяѐтган
қадамларида
ўз
вазифаси,
хизмати ва танлови нимадан иборат
бўлиши кераклигини яхши ҳис қилади. У
жамиятга эркаксифат одам билан кириб
келишни ҳеч қачон орзу қилмайди.
Аксинча, унинг хатти-ҳаракатлари доимий
равишда қайси жинс вакиласи эканлигидан
дарак бериб туради" (Conness 2004:130).
Дарҳақиқат, биз ҳам роман матни
билан батафсил танишиш жараѐнида
Жейннинг аѐлга хос иффати ва жинсга
муносабати ўз даврига нақадар мос
келишини кузатдик. Ҳа, Жейн қатъиятли
ва эҳтиросли шахс, аммо, у қаерда
бўлишидан
(Ловуд,
Торнфильд
ѐки
Мортонда)
қатъи
назар,
патриархал
тузумни
тамоман
йўққа
чиқаришга
интилмайди. У сўзсиз, мустақиллик,
эркинлик ва тенглик тарафдори, лекин,
буларнинг барчаси ижтимоий талаблар
доирасида, Оллоҳ белгилаган қоидалар
қамровида бўлмоғи даркор.
Бизнингча, Рочестер Жейнга таъриф
беришда бекорга уни қушга қиѐсламаган
бўлса керак. Қиѐсланг:
I see at intervals the glance of a
curious sort of bird through the close-set bars
of a cage: a vivid, restless, resolute captive is
there; were it but free, it would soar cloud-
high. (Chapter 14, p.130);
"Jane, be still; don‘t struggle so, like a
wild frantic bird that is rending its own
plumage in its desperation."
"I am no bird; and no net ensnares me;
I am a free human being with an
independent will, which I now exert to leave
you." (Chapter 23, p.241).
"...Consider that eye: consider the
resolute, wild, free thing looking out of it,
defying me, with more than courage — with a
stern triumph. Whatever I do with its cage, I
cannot get at it—the savage, beautiful
creature! If I tear, if I rend the slight prison,
my outrage will only let the captive loose.
Conqueror I might be of the house; but the
inmate would escape to heaven before I could
call myself possessor of its clay–dwelling
place.
And it is you, spirit—with will and
energy, and virtue and purity—that I want:
not alone your brittle frame. Of yourself you
Хорижий филология
№1, 2021 йил
108
could come with soft flight and nestle against
my heart, if you would: seized against your
will, you will elude the grasp like an
essence—you will vanish ere I inhale your
fragrance. (Chapter 27, p.304).
Юқоридаги
матн
парчаларида
Рочестер
Жейнни
таърифлаш
учун
тўхтовсиз
"қуш"
метафорасидан
фойдаланаѐтганини
кўрамиз.
Одатда,
қушларнинг ижобий хислатлари уларни
оламдаги яхши нарса ва ҳодисаларга
хослашга
имкон
беради.
Масалан,
уларнинг осмондаги серҳаракат пирпираб
(учиб) юрган гавдаси тинчлик, озодликка
қиѐсланса, уларнинг сайраши ѐки чуғур-
чуғури ҳаѐт завқидан, бахтиѐрликдан дарак
беради.
Романни ўқишда давом қиламиз:
Once more on the road to Thornfield, I
felt like the messenger-pigeon flying home.
(Chapter 36, p.406).
But in his countenance I saw a change:
that looked desperate and brooding—that
reminded me of some wronged and fettered
wild beast or bird, dangerous to approach in
his sullen woe. The caged eagle, whose gold-
ringed eyes cruelty has extinguished, might
look as looked that sightless Samson.
(Chapter 37, p.415).
The water stood in my eyes to hear
this avowal of his dependence; just as if a
royal eagle, chained to a perch, should be
forced to entreat a sparrow to become its
purveyor. But I would not be lachrymose: I
dashed off the salt drops, and busied myself
with preparing breakfast. (Chapter 37, p.423).
Охирги
учта
парча
"қуш"
метафорасига мурожаат Жейннинг нутқи
учун ҳам бегона эмаслигидан гувоҳлик
беради. Биринчи парчада Жейн ўз
ҳолатини (Торнфильдга қайтиш) "уйга
учаѐтган хабарчи – кабутарга ўхшатмоқда.
Зеро, Жейн қандайдир бегона юртга эмас,
балки ўз ўрганган маконга қайтмоқда ва
шошилиши табиий.
Жейн Торнфильдга қайтганидан
сўнг Рочестерни учратиши муқаррар,
аммо, бу учрашув қандай кечишини
билолмасдан ҳайрон. Чунки Рочестер
қандайдир оддий қушча эмас, балки
"қафасдаги бургут" ва бургутга тўсатдан
яқинлашиш хавфли.
Рочестер учун эса Жейн "осмондаги
омад" бўлиб қолаверади ва ўз қалби
(қучоғи)ни Жейндек қуш учун "уя"
бўлишидан қочмайди. Қиѐсланг:
"Never will, says the vision? But I
always woke and found it an empty mockery;
and I was desolate and abandoned—my life
dark, lonely, hopeless— my soul athirst and
forbidden to drink—my heart famished and
never to be fed. Gentle, soft dream, nestling in
my arms now, you will fly, too, as your sisters
have all fled before you: but kiss me before
you go—embrace me, Jane." (Chapter 37,
p.417).
"Oh, you are indeed there, my skylark!
Come to me. You are not gone: not vanished?
I heard one of your kind an hour ago, singing
high over the wood: but its song had no music
for me, any more than the rising sun had rays.
All the melody on earth is concentrated in my
Jane‘s tongue to my ear (I am glad it is not
naturally a silent one): all the sunshine I can
feel is in her presence." (Chapter 37, p.423).
"Miss Eyre, I repeat it, you can leave
me. How often am I to say the same thing?
Why do you remain pertinacious perched on
my knee, when I have given you notice to
quit?" (Chapter 37, p.426).
"Қуш" метафорасининг эркакларга
қараганда
аѐллар
таърифида
кўп
ишлатилишининг
сабаби,
эҳтимол,
қушнинг юмшоқ, нозик ва гўзал қиѐфаси
аѐлнинг назокатли табиатига ўхшатилиши
билан
боғлиқдир.
Шунинг
билан
биргаликда, қушнинг баъзи хислатлари
кишида салбий ассоциация туғдириши
мумкин. Жумладан, бу нозик жонзотлар
узоқ вақт мобайнида қафасда қолиши
ҳамда шунинг билан ўз хўжайинига ҳузур
бағишлаши мумкин. Аммо, қушнинг
бундай
хусусиятлари
ҳам
айрим
ҳолатларда аѐллар тақдирига мос келиб
қолади: уй-рўзғор, оила ташвишлари,
жамоадаги муҳит "қафас" тайѐрлаши
кутилган ҳол. Шу боис, бадиий асар
ижодкорлари хотин-қизларга нисбатан
жамиятда
қўйилган
чекловларни
тасвирлашда "қуш" метафорасидан тез-тез
фойдаланиб турадилар. Жумладан, ўзбек
Хорижий филология
№1, 2021 йил
109
мумтоз адабиѐти намояндалари ҳам
феодал жамиятда мавжуд бўлган аянчли
аҳволни тасвирлашда "қафасдаги қуш"
образига кўп бора мурожаат қилганлар.
Қафасдаги қушнинг ҳаѐти хавфдан
холи бўлса-да, лекин, у озодлик ва
мустақиллик
бахтига
муяссар
эмас,
одамликдаги қушлари сингари эркин қанот
қоқа олмайди, чунки қаноти ва оѐғи
боғланган. Боз устига, қафасдаги қуш ўз
имкониятларидан фойдаланиш ҳуқуқидан
маҳрум, унинг қўлидан келгани фақат
сайраши билан хўжайинни хурсанд қилиш.
Бу – аѐлнинг пешонасига битилган тақдир.
Валерия
Стил
гувоҳлик
беришича,
"қиролича Виктория даврида яшаган
аѐлнинг ягона вазифаси – ўз ҳусни-
жамолини сақлашдан иборат бўлган. Унга
доимий равишда чирой энг муҳим хислат
эканлиги
ўқтириб
келинган"
(Steel
1985:102).
"Жейн
Эйр"
асарининг
аѐл
персонажлари айнан шу "қафасдаги қуш"
тимсолидир.
Жумладан,
Жоржианани
оладиган бўлсак, Ридлар оиласининг энг
хушрўйси бўлган бу қизни ўз чиройи
тарбиясига таъсир кўрсатади ва у худбинга
айланади. Мавжуд ижтимоий қоидаларга
биноан Жон ота-онасининг ҳамма мулкига
бўлганини кўрган Жоржиана қисматдан
зорланади ҳамда Лорд Эрвинга турмушга
чиқолмагани учун Элизани айбдор қилади.
Эндиликда унинг ҳаракати "кекса бўлса-
да, лекин, бой жуфтни топиш: an
advantageous match with a wealthy worn-out
man of fashion" (Chapter 22, p.230).
Кўринадики, Шарлотта Бронте бу
қизнинг
қисматидан
афсусда.
Жейн
хотинларнинг ошхонада тўпланиб қолгани
ҳақида хабар бераѐтганида яна ўша
"қафасдаги қуш" образи фаоллашади: "they
dispersed about the room, reminding me of a
flock of white plumy birds " (p.160).
Худди шу қабилдаги образликни
Инграм хоним тавсифида ҳам учратамиз:
"infatuatedly pluming herself on success,
when her pride and self complacency repelled
further what she wished to allure" (p.175).
Инграм
хонимнинг
Рочестерга
турмушга чиқиш режаси бошқачароқ: у
эрни ўзига рақобатчи эмас, балки
"хичиндек
эгилувчан"
бўлишини
хоҳлайди:
"Whenever I marry," she continued
after a pause which none interrupted, "I am
resolved my husband shall not be a rival, but
a foil to me. I will suffer no competitor near
the throne; I shall exact an undivided homage:
his devotions shall not be shared between me
and the shape he sees in his mirror. Mr.
Rochester, now sing, and I will play for you."
(Chapter 17, p.168).
Аммо,
афсуски,
орзу
амалга
ошмасдан қолади. Рочестер охир-оқибатда
Жейнни танлаганидан сўнг, Инграмнинг
қари қизликдан қутулиш режаси хомхаѐл
бўлиб қолади.
Романдаги яна бир аѐл персонаж
Берта Мейсоннинг "қафаси" – болохона.
Унинг ягона умиди онасининг ота-
онасидан қолган мулк. Бироқ, отаси ва
акалари унинг нолойиқ хулқини намойиш
этмаслик учун Ямайка оролига жўнатишни
маъқул кўришади.
Романнинг 12–боби бошланишида
Жейн Фейрфэкс хоним Торнфильдга йўл
олиши
баѐн
қилинаѐтганида
Жейн
тўсатдан
аѐлларнинг
жамиятдаги
ноҳақликлардан
нақадар
азобланиши
ҳақида сўзлайди:
Millions are condemned to a stiller
doom than mine, and millions are in silent
revolt against their lot. Nodiv knows how
many rebellions besides political rebellions
ferment in the masses of life which people
earth. Women are supposed to be very calm
generally: but women feel just as men feel;
they need exercise for their faculties, and a
field for their efforts, as much as their
brothers do; they suffer from too rigid a
restraint, too absolute a stagnation, precisely
as men would suffer;
. (Chapter 12, p.101).
Дарҳақиқат,
Рочестер
Жейнни
қафасдаги
қушга
ўхшатганида
у
патриархал
тизим
қонун-қоидалари
аѐлларнинг мустақиллигини қаттиқ чеклаб
қўйганлигидан норози эканлигини маълум
қилади. Жейннинг қуйи табақа вакили
бўлиши ва Ловуддаги мавқеси шунга сабаб
эканлиги Рочестер қўллаѐтган "close-set
bars of a cage" ва "captive" каби ибораларда
намоѐн бўлади. Айни пайтда, Жейн
Хорижий филология
№1, 2021 йил
110
"матонатли" (resolute) ва "тиниб-тинчимас"
(restless) инсон ва озодлик, Мустақилликка
интилувчан шахс. Шу сабаб бўлса-ки,
Рочестер уни "интилувчан, ҳаракатдаги
қушга"
ўхшатади:
"When
you
are
inquisitive, Jane, you always make me smile.
You open your eyes like an eager bird, and
make every now and then a restless
movement" (p.296).
Рочестер ва Жейн Торнфильд
олчазорида
учрашганларида
"қуш"
метафораси
бошқача
талқинда
фаоллашади. Энди Жейн қафасга кўниккан
жонзот эмас, балки қанотлари билан
қафасни
уриб
синдириб
озодликка
чиқаѐтган қушдир. Бу, ўз навбатида,
жамиятдаги
ноҳақлик
Жейнни
Рочестердан ажрата олмаслигидан дарак
беради. Қиѐсланг:
"Jane, be still; don‘t struggle so, like a
wild frantic bird that is rending its own
plumage in its desperation."
"I am no bird; and no net ensnares me;
I am a free human being with an independent
will, which I now exert to leave you."
(Chapter 23, p. 241).
Қушнинг
жисмоний
жароҳати
Жейннинг руҳий жароҳатини метафорик
ифодаламоқда.
"Қафасдаги
қуш"
метафораси Жейннинг қалбига жароҳат
изини қолдиради ва шу боис бу ўхшатиш
тўғридан-тўғри инкор этилмоқда: "no bird;
and no net ensnares me",чунки у ўзини
"мустақил хоҳишли озод шахс (a free
human being with an independent will) деб
билади.
Эътибор беринг: Жейн "woman"
сўзининг
ўрнига
"human-being"
("одамзод")
тушунчасига
мурожаат
қилишининг сабаби ҳам жамиятда ўз
ўрнига эга бўлиш ниятига ишорадир.
Жейн
қўллаѐтган
яна
бир
метафорик ибора "no net ensnares me" (ҳеч
қандай тузоқ мени ушлаб туролмайди")
хавфли
ҳолатдан
хабар
бериб,
Торнфильддан кетиш ҳақидаги қарори
тўғрилигига ишонч билдиради. Рочестерга
хотин бўлиш ҳам хавфдан холи эмас: "to
have surrounded to temptation; listened to
passion; made no effort– no struggle – but to
have same down in the silken snare" (p.345).
Жейн Рочестерга бўлган севгисини
қизғаниш
билан
биргаликда,
ўз
мустақиллигини
"ипак
тузоққа"
алмашишни ҳам истамайди. Яхшиси,
барча "қафас"лардан чиқиш ва ўзликни
сақлаб
қолиш.
Турмушга
чиқиб,
мустақилликни йўқотиш ўйи Жейнни
иккилантирмоқда, аниқ қарорга келиш
муаммо. Албатта, Жейн Рочестердан воз
кеча олмайди, унга боғланиб қолган.
Романнинг
охирги
саҳифаларида
Жейннинг Торнфильддан кетишга рози
бўлганини кўрамиз.
Кейинчалик Рочестернинг ақлдан
озган хотини Берта Мейсон ҳақида хабар
келганидан
сўнг
тўй
тараддуди
тўхтатилади ва Жейн, Рочестернинг
қасамига
қарамасдан,
Торнфильдни
ташлаб кетишга аҳд қилади. Чунки у
Рочестернинг
аввалги
севгилиси
Селиннинг
ҳолатига
тушишни
хоҳламайди. Аччиқланган ва тушкунликка
тушган Рочестер яна "қафасда қуш"
метафорасига мурожаат қилишга мажбур:
Whatever I do with its cage, I cannot
get at it—the savage, beautiful creature! If I
tear, if I rend the slight prison, my outrage
will only let the captive loose. (Chapter 27, p.
304).
Ушбу ҳолатда метафорик фрейм
қуйидаги кўринишда ривожланади:
Its cage→ the frame, the div, the
superficial Jane;
Bird in the cage→ the free spirit of
Jane;
Seized against the will→ the act of
forcing Jane to stay against her will.
Рочестер
"cage"
("қафас")дан
ташқари, Жейннинг жисмоний ҳолатига
ишора қилувчи "the slight prison", "the
house", "its clay dwelling place" каби
метафораларга
мурожаат
қилади.
Жейннинг табиати, мустақил руҳиятига
ишора қиладиган метафоралар қаторига
"the savage, beautiful creature", "the captive",
"the inmate" кабилар киради.
Унутмайликки, бу сафар "қафас"
маълум
даражада
ҳимоя
воситаси
вазифасини бажаради. Жейн ҳозирги
ҳолатда эҳтирос уни фақат қурбонга
айлантириши мумкин ва унинг ўзлигини
Хорижий филология
№1, 2021 йил
111
сақлаб
қолиш
йўлида
ҳаракати
Рочестернинг
жаҳлини
босиши
мумкинлигини сезади. Рочестер ҳам, ўз
навбатида, ҳозир ўз истагини қондира
олмаслигини сезади, ҳатто, "у босқинчи
сифатида уйга кирса ҳам" (the conqueror
might be of the house) "маҳбусни тута
олмайди" he cannot get the inmate). Аммо,
худди шу маҳбус – аҳдида маҳкам
турувчи, ҳаракатчан, қалби пок Жейнни
истайди,холос.
"Қафасдаги
қуш"
метафораси
Рочестернинг Жейнга қолиш ва Францияга
ҳамроҳликда бориш ҳақидаги таклифга рад
жавобини олган сўнгги руҳий ҳолатидан
хабар беради. Ниҳоят, у Жейнга кетишга
рухсат бериш лозимлигини фаҳмлайди.
Ушбу метафора, шунингдек, аѐлларнинг
ижтимоий шароитига нисбатан киноя
ролини ҳам ўтамоқда.
Аввалги Жейн "қафасда" бўлишга
тамоман рози бўлмаса–да (I am no bird, I
am a free human being), кейин негадир ўзи
ва Рочестернинг ҳолати, ҳис-туйғуларини
тасвирлаш учун яна ўша "қафасдаги қуш"
метафорасига мурожаат қилади. Бундай
кескин ўзгаришнинг сабаби нимада экан?
Кейинги саҳифаларда Жейн ўзини
"хабарчи кабутарга" (messenger–pigeon)
ўхшатмоқда. Бу ҳолатда у Торнфильдга
қайтишга қарор қилиб бўлган. Чунки у
Рочестернинг
Мортонга
таклиф
қилинганидан сўнгги аҳволини ўз кўзи
билан кўрмоқчи. Аммо, эндиликда Жейн
батамом ўзгарган: у катта оиланинг
меросхўрига айланган мустақил шахс;
жиян, қариндошларини топган ва улар
билан
қариндошчилик
ришталарини
тиклаган. У ўз касбини топган – мактабда
ўқитувчи. У энди Рочестер билан нафақат
маънавий, балки ижтимоий жиҳатдан ҳам
тенг ҳуқуқли шахс сифатида учраша
олади, чунки у "мустақил аѐл" (independent
woman). Демак, "хабарчи кабутар" образи
Жейннинг хурсандчилиги ва соф ниятидан
дарак беради.
Феодалларча бой-бадавлат уйни
кўриш истагида қайтган Жейн "қоп-қора
вайрона"ни (blackened ruin) учратади ва
Милкотдаги уйга бориб, "ѐниб тамом
бўлган чиғаноқ"қа (burn–out shell) нима
бўлганини сўрайди.
Бертанинг ѐнғинда ҳалок бўлгани ва
Рочестернинг тирик қолганини эшитган
заҳотиѐқ, унинг янги маконига олиб
боришларини илтимос қилади.
Ферндинда
яшаѐтган
Рочестер
Жейнга қафасга солинган йиртқич ѐки
бургутга ("a fettered wild beast or bird", "a
caged eagle"), чунки ѐнғин асорати,
жисмоний нуқсон ва ачинарли ўтмиш уни
ҳаракатсизлик, ноумидсизликка етаклаган
эди. Юқоридаги метафоралар авваллар
Рочестер томонидан Жейнга нисбатан
айтилган "қафасдаги қуш" тасвирига
кинояли ишорадир. Зеро, олдинлари
"қафасдаги қушни" овлашни хоҳлаган
шахснинг ўзи қафасда ва ѐрдамга муҳтож.
Мазкур ҳолат кейинги сатрларда
янада ѐрқинроқ тасвирланмоқда, чунки
Жейн Рочестерни "занжирбанд қилинган
бургутга" ўхшатмоқда:
"The water stood in my eyes to hear
this avowal of his dependence; just as if a
royal eagle, chained to a perch, should be
forced to entreat a sparrow to become its
purveyor. (p.417)"
Бу ерда sparrow "чумчуқ" – Жейн,
чунки у "янчилган қуш"нинг ѐрдамчиси ва
нажоткори
бўлишга
тайѐр.
С.
Фрайманнинг қайдича, Жейннинг ногирон
эрнинг нажоткори бўлиши ҳақидаги
қарори беихтиѐр аѐлларнинг тақдирга
бўйсуниш ва хўжайинга хизматкорликни
ўз бурчи деб билишининг намунасидир
(Fraiman 1996:630).
Яна бир тадқиқотчи "Жейн Эйр"
романи таҳлилига бағишланган "Heading
Out is not Going Home" номли мақоласида
шунга яқинроқ фикрни билдиради. Унинг
қайдича,
Рочестер
Жейнни
мавжуд
тизимга мослашишга қанчалик истамасин,
лекин, у бундан бутунлай норози ва
қаршилик кўрсатишни давом эттиради.
Чунки "Жейн мавжуд тизимдан норози ва
қаршилик кўрсата оладиган шахсдир"
(Monahan 1988:595). Янги жуфтликни
барпо қилишга интилиш унга қўшимча куч
бағишлайди.
Романнинг
якуний
бобларида
"қуш" метафорасининг яна фаоллашуви
Хорижий филология
№1, 2021 йил
112
кузатилади. Эндиликда Жейн Рочестер
учун "уя"даги ѐки "жўр бўладиган" (nest;
sing high; perch) осмондаги турғайга
(skylark) айланган. Жейн ҳам бундай
ўхшатиш метафораларни қабул қилишга
тайѐр. Ушбу метафора Жейннинг Рочестер
ҳаѐтига бағишлаѐтган хурсандчилик ва
ишончдан дарак беради.
Олдинги саҳифаларда келтирилган
Эмили
Диксоннинг
"Орзу"
(Hope)
сарлавҳали шеърини яна бир бор эслайлик:
Hope is the thing with feathers,
That perches in the soul,
And sings the tune – without the
words,
And never stops at all.
Шеърдаги "қуш" метафораси "with
feathers" Рочестерни руҳлантираѐтгандек, у
Жейнни ўз орзусига қанот бағишлашига
умидвор. Жейн ҳам "нажот қуши"
бўлишдан қочмайди, энди ҳаѐт кечириш
тамойилларига амал қилиш патриархал
тизимга таъзим қилиш, дегани эмас.
Сара
Пеарсон
ѐзганидек,
"Жейннинг
"аѐлларча
бўйсуниши"ни
қоидалардан фарқи шундаки, у бу йўлни
ихтиѐрий равишда танлайди. Биз уни
онадан кўра ѐш бола, бекадан кўра
хизматкор, эрдан кўра хотин ролида
кўпроқ кўрамиз. Асосийси, унга шу роллар
ѐқади, чунки шу мақомда ўз истакларини
рўѐбга
чиқариши
мумкин"
(Pearson
2008:111).
Бизнингча,
Жейн
эркак-аѐл
муносабатларини бутунлай бошқача изга
тушириш тарафдори эмас. Мустақил
бўлиш,
унинг
наздида,
хотинлик
вазифасини бажаришни инкор этмайди.
Бунинг
исботини
роман
матнида
воқеланган ўсимликлар дунѐси–флорага
оид метафоралар мисолида ҳам кузатиш
мумкин.
Масалан:
I half ventured to hope that he would,
even after his marriage, keep us together
somewhere under the shelter of his protection,
and not quite exiled from the sunshine of his
presence. (Chapter 22, p.234).
Романнинг олдинги саҳифаларида
баѐн
қилинганидек,
Рид
хонимнинг
жанозасига кетган Жейн бир ой ўтгач
Торнфильдга
қайтиб
Рочестерни
кўрганидан хурсанд бўлади. Аделдан
Рочестер Инграмга уйланиши ҳақидаги
хабарни эшитганига қарамасдан, ҳали ҳам
Рочестер уни ҳимоя қилишидан умид
узмайди.
"Дарахт"
метафорасининг
қўлланишида Рочестер Адель ва Жейндек
гулларга соябон бўлишга қодирлигига
ишора, яъни у шундай катта дарахт.
Маълумки, дарахт метафораси кўпинча
эркак жинсига хос характерни ифодалаш
учун
қўлланилади.
"Жейн
Эйр"
романининг феминистик мавзуси ва
руҳиятда битилганини эътиборга оладиган
бўлсак, дарахт метафорасининг ушбу
муҳитда қўлланилгани бироз бўлса–да,
ҳайронарли.
Чунки
Жейн
доимо
мустақиллик,
эркинлик
истагида
бўлганидан
хабардормиз.
Аммо,
у
жамиятдаги удум-анъаналардан бутунлай
воз кечолмайди.
Фауна метафораси Рочестернинг
нутқида ҳам учрайди. У баъзи вазиятларда
Адель ва Жейнни гул ѐки бошқа
ўсимликларга қиѐслайди:
I have been green, too, Miss Eyre,—
ay, grass green: not a more vernal tint
freshens you now than once freshened me.
My Spring is gone, however, but it has left me
that French flower on my hands, which, in
some moods, I would fain be rid of. Not
valuing now the root whence it sprang; having
found that it was of a sort which nothing but
gold dust could manure, I have but half a
liking to the blossom, especially when it looks
so artificial as just now. I keep it and rear it
rather on the Roman Catholic principle of
expiating numerous sins, great or small, by
one good work. (Chapter 14, p.131).
Кейинги бобга назар ташлаймиз:
...but hearing that she was quite
destitute, I e‘en took the poor thing out of the
slime and mud of Paris, and transplanted it
here, to grow up clean in the wholesome soil
of an English country garden. (Chapter 15,
p.135).
Бу ерда PEOPLE ARE PLANTS
концептуал метафораси фаоллашмоқда.
Ўсимликлар ҳаѐт жараѐни инсон ҳаѐтида
қиѐсланмоқда, жумладан, баҳор (spring)
Рочестернинг ѐшлигига ишора. Унинг
Хорижий филология
№1, 2021 йил
113
дарахтга қиѐсланиши эркакликдан дарак
берса, ѐш Аделнинг гулга қиѐси эса –
аѐллик хусусиятидан даракдир. Эркак ва
аѐлнинг дарахт ва гулга тенглаштирилиши
одат тусига кириб улгургандек кўринса–
да, лекин, унинг "француз гули"га (French
flower) ишораси ўзига хос кўринади.
Жумладан, "a sort which nothing but gold
dust could manure" ҳамда "it looks so
artificial"
қайдлари
унинг
Аделга
муносабат рамзидир. Унинг онаси француз
раққосаси
Селин
бир
пайтлар
Рочестернинг севгилиси бўлган ва онага
нисбатан ғазаб қизга йўналтирилмоқда.
Буни биз Франциянинг ботқоқ, лойқа
жойга ўхшатилиши ва Британиянинг
унумдор тупроғи таърифланишида ҳам
сезамиз.
Умуман, "Жейн Эйр" романида ирқ
миллатга
нисбатан
очиқ-ойдин
тасвирланади.
Тадқиқотчиларнинг
кузатишича, "романда типик инглиз
аѐлининг прототипи гавдаланади, Жейн
очиқкўнгил, ростгўй аѐл ва бу уни ҳар
қандай бегона юрт аѐлига қарама-қарши
қўяди" (Jacobson 2000:106). Ҳақиқатдан,
юқорида
келтирилган
парчалар
кўрсатишича, француз аѐли Селин ва
унинг қизи сунъийликда айбланмоқда.
Бунинг исботини қуйидаги парчада ҳам
кузатишимиз мумкин:
Besides, I was for a while troubled
with a haunting fear that if I handled the
flower freely its bloom would fade—the
sweet charm of freshness would leave it. I did
not then know that it was no transitory
blossom, but rather the radiant resemblance of
one, cut in an indestructible gem. (Chapter 27,
p.300).
Бу ерда PEOPLE ARE PLANTS
концептуал
метафораси
Жейнни
таърифлаш
мақсадида
ишлатилмоқда.
Оддий гул маълум пайтдан сўнг сўлиб, ўз
гўзаллигини йуқотса, Рочестер кўраѐтган
Жейннинг гули ҳеч қачон ўз қадриятини
йўқотмайди, чунки у қимматбаҳо тошлар
билан безалган (cut of gem). Доимо гуллаб,
яшнаб туриш Рочестерни доимо жалб
қилиб келаѐтган гўзалликка ўхшатилган.
Айни пайтда Рочестер "its bloom would
fade – the sweet charm of freshness would
leave it" дейиш билан француз Селин,
итальян Жиасинта, немис Клара ва жинни
хотини Берта Мейсонларни назарда
тутади. Уларнинг барчаси бошқа миллат
вакиллари. Шунинг учун ҳам уларни
Рочестер
"Others"
(Бошқалар,
яъни
бегоналар) деб атайди. Тадқиқотчилардан
бирининг кузатишича, "Шарлотта Бронте
"Жейн Эйр" романида Британияга одат
тусига кирган оқ ва қора танли аѐлларни
қарама-қарши қўйиш анъанасини давом
эттиради" (Meyer 1990:247).
Рочестернинг Жейн билан суҳбати
матнини таҳлил қилишга ҳаракат қилиб
кўрамиз:
"I am no better than the old lightning-
struck chestnut-tree in Thornfield orchard," he
remarked ere long. "And what right would
that ruin have to bid a budding woodbine
cover its decay with freshness?"
"You are no ruin, sir—no lightning-
struck tree: you are green and vigorous. Plants
will grow about your roots, whether you ask
them or not, because they take delight in your
bountiful shadow; and as they grow they will
lean towards you, and wind round you,
because your strength offers them so safe a
prop." (Chapter 37, p.428).
Ушбу диалог Торнфильдга ўт
қўйиб, ўзини томдан ташлаб вафот
этганидан сўнг Рочестер ва Жейн ўртасида
кечмоқда. Уйнинг ѐниб бўлганини кўрган
Рочестер тамоман ҳолдан тойган, кўр ва
чўлоқ бўлиб қолган. Воқеадан хабар
топган
Жейн
Рочестерни
қўллаб-
қувватлаш учун унинг янги макони
Ферндинга келади.
Рочестернинг нутқидан маълумки, у
тақдирдан тўйган, Жейн олдида ўзини
гуноҳкор деб билади. У ўзини Торнфильд
боғидаги чақмоқ урган кекса каштан
дарахтига ўхшатмоқда. Бу ерда PEOPLE
ARE PLANTS концептуал метафорасининг
фрейм тузилиши қуйидагича ташкил
топганини кузатамиз:
The old lightning – struck chestnut–
tree →Rochester himself;
a budding woodbine →Jane;
decay
→Rochester's
physical
handicap;
freshness →the youth of Jane.
Хорижий филология
№1, 2021 йил
114
Жейннинг жавобида ҳам PEOPLE
ARE PLANTS концептуал метафораси
фаоллашган, аммо, бу ерда ушбу метафора
Рочестерга далда бериш вазифасини
бажармоқда.
Зотан,
Жейннинг
таърифидаги дарахт бақувват, ѐш ва дадил
(green
and
vigorous"),
атрофдаги
ўсимликлар унга таъзим қилиб, ҳилпираб
туради.
Равшанки, кекса дарахтга интилиб
турган ўсимлик Жейннинг ўзи ва балким
уларга боғланиб қолган Адель ҳам. Айни
пайтда, Жейндан "take delight in your
bountiful shadow; and as they grow they will
lean towards you, and wind round you,
because your strength offers them so safe a
prop" эътирофини эшитиш кишини ҳайрон
қолдиради. Доимо қатъиятли, мустақил
бўлиб келган қизнинг тўсатдан хушомад
йўлини танлашига ишониш қийин. Балким,
эндиликда Жейн ўз аѐллик мавқесини ҳис
этиб, Рочестернинг паноҳида бўлиш (take
delight in your bountiful shadow), айнан
ундан қувват олиш йўлини танлагандир.
Албатта, бундай хулоса барчани
бир хилда қониқтирмаслиги мумкин.
Чунки
Жейннинг
айтаѐтганлари
воқеликдаги вазият билан боғлиқ ҳолда
қабул қилиниши лозим. Унинг мақсади –
Рочестерни қўллаш, унга далда беришдан
иборат ва бундай вазиятда ҳамма нарсани
очиқ-ойдин
изҳор
қилишга
имкон
қолмайди.
"Жейн Эйр" феминистик асар
эканлигини биламиз, шунинг билан
биргаликда Шарлотта Бронте ташвиқот
қилаѐтган феминизм иккиѐқлама эканлиги
ҳам сезилиб туради. Чунончи, Жейн
қўллаѐтган метафоралар унинг ижтимоий
нотекислик,
камситишдан
норози
эканлигидан дарак берса-да, лекин, у
мавжуд ижтимоий қоидаларни йўққа
чиқаришнинг йўлини қидирмайди. Ҳақли
равишда қайд этилганидек, асарнинг
охирида
баѐн
қилинган
воқеалар
"Жейннинг Рочестерга тобелиги ѐки унга
устунлик қилишидан хабар бермайди;
фақат уларнинг ѐнма-ѐн яшаш учун
курашаѐтганлари ҳақида ҳикоя қилади"
(Foulk 2006:20).
Адабиётлар:
1.
Taylor B., Shuttleworth S.(ed.). Embodied Selves: An Anthology of Psychological Texts.
– Oxford: Clarendon Press, 1998.
2.
Chase K. Eros and Psyche: The Representation of Personality in Charlotte Brontἕ,
Charles Dickens and George Eliot. – N.Y. – L: Routledge, 1984.
3.
Gilbert S. Gubar S. The madwoman in the attc: The woman writer and the nineteenth –
century literary imagination. – New Haven: Yale University Press, 1979.
4.
Conness K. Domesticating women: Assertion and aggression in the Victorian novel.–
Claremont: Claremont Graduate University, 2004.
5.
Steel V. Fashion and eroticism: Ideals of feminine beauty from the Victorian era to the
Jazz age. – N.Y.: Oxford University Press, 1985.
6.
Fraiman S. Jane Eyre's fall from grace// Case studies in contemporary criticism. –
Boston: Bedford, 1996.–P.619-641.
7.
Monahan M. Heading out is not going home: Jane Eyre. Studies in English Literature//
Autumn, 1988.Vol 28.–P.589-608.
8.
Pearson S. L. Religion, gender and authority in the novel of Charlotte Bronte. – Boston:
Boston University, 2008.
9.
Jacobson K. Cliffs notes on Jane Eyre. – N.Y.: Hungry Minds, 2000.
10.
Meyer S. L. Colonialism and the figurative strategy of Jane Eyre//Victorian Studies,
1990. Vol.33.– P.247-268.
11.
Foulk A.C. The Victorian outcast: A study of Charlotte Bronte's Jane Eyre and George
Eliot's Silas Marner. California: California State University, 2006.
Хорижий филология
№1, 2021 йил
115
Улугова Ш. Актуализация метафор связанные с гендерными показательями в
романе «Джейн Эйр».
Роман «Джейн Эйр» является феминистским произведением, и вто
же время, следует принять во внимание, что феминизм, который продвигает Шарлотта
Бронте, неоднозначен. Метафоры, которые использует Джейн, указывают на то, что она
недовольна социальным неравенством, дискриминацией, но она не ищет способа преодолеть
существующие социальные нормы.
Ulugova Sh. Actualization of metaphors related to gender indicators in the novel "Jane
Eyre".
Jane Eyre is a feminist novel, and at the same time, it should be borne in mind that the
feminism that Charlotte Brontе promots is ambiguous. Jane's metaphors indicate that she is
disgruntled with social inequality, discrimination, but she is not looking for a way to overcome
existing social norms.
