Хорижий филология
№2, 2021 йил
45
ФРАНЦУЗ ТИЛИДА “LE POLITIQUEMENT CORRECT”(НУТҚИЙ ҲУШЁРЛИК)
ҲОЛАТИНИ ИФОДАЛАШДА ЛИТОТА ВОСИТАСИНИНГ ЎРНИ
Маматқулов Абдулхафиз Латипович,
АндДУ доценти, филология фанлари номзоди
Калит сўзлар:
“нутқий ҳушѐрлик”, тил, нутқ, нутқ объекти, тасвирий воситалар,
литота, префикс, мейозис, негатив маъно.
Ижтимоий ҳодиса сифатида фаолият
кўрсатаѐтган тил доимий ҳаракатдадир.
Тил - нафақат тафаккур маҳсули, маълум
бир фикрни ифода этувчи восита, балки у
бутун бир олам, коинотнинг таркиби ҳамда
мазмун-моҳиятини инсон онгида акс
эттиришга хизмат қилувчи мураккаб
ҳодиса саналади.
Тил
халқларни
яқинлаштирувчи,
жипслаштирувчи, энг қудратли ва энг
ишончли воситадир. У ўзида инсоннинг
жамики ҳис-туйғуларини, ақл-идрокини,
иймон-эътиқодини ва борлиғини намоѐн
қилади, мужассам қилади, тафаккурни
шакллантиради [1. 5].
Шунингдек, тил биринчи навбатда
инсондаги
ўзини
ўзи
англашнинг
мавжудлик усулидир. У ѐки бу тилда
гапириш тилнинг туб моҳиятига етиб
бориш, моҳият истиқомат қиладиган жойга
кириш демакдир. Демак, инсоннинг
мавжудлиги, унинг моҳияти тилда мавжуд
бўлади. Тил кишиларнинг фикр ва
мулоҳазаларини ифодалайди, улар учун
мулоқот воситаси сифатида ҳизмат қилади.
Тил
айни
вақтнинг
ўзида
инсон
маданиятининг
буюк
маҳсули
ва
ривожланиш имконияти ҳамдир, чунки
инсоннинг инсон сифатида шаклланишида
унинг тафаккури ва нутқи асосий
аҳамиятга эга, тилни эгаллаш инсоннинг
энг зарур вазифасидир.
Маълумки, тил миллатлараро алоқа
воситаси, тажриба ва билимларни, миллий
маданиятни сақлаш, уларни авлодлардан
авлодларга етказиш қуроли ҳам бўлиб
ҳизмат қилади. Бундан ташқари тил фикр
ва мулоҳазани шакллантиради, кундалик
мулоқотни юзага келтиради.
Шу
кунгача
француз
адабий
тилининг,
шунингдек,
шева
ва
диалектларнинг фонетикаси, морфологик
системаси,
имлоси,
графикаси
ва
орфографиясини ўрганиш бўйича бир
қатор
муваффақиятларга
эришилди.
Бундай тадқиқот натижалари француз
адабий
тилининг
лингвистик
хусусиятларини
очиш
ва
илмий
умумлаштиришга
хизмат
қилибгина
қолмасдан,
француз
адабий
тили
маданиятини кўтаришга ҳам сезиларли
даражада ҳисса қўшди. Шу кунга қадар
француз тилшунослигида нутқнинг ўзи,
яъни француз нутқи ўзига хос ҳодиса,
махсус категория сифатида етарлича
ўрганилмаган. Бунда нутқ ва тил, нутқнинг
муҳим лингвистик ва лингвистик бўлмаган
томонлари, монологик ва диалогик нутқ
уларнинг ўзаро муносабатини тил-норма-
нутқ, тил-адабий, тил-адабий норма-
адабий нутқ, тил системаси ва нутқий
система, француз нутқининг типлари,
турлари, нутқ стиллари, ички ва ташқи
нутқ, нутқдаги лингвистик, психологик,
мантиқий, этикавий томонлар ва уларнинг
ўзаро муносабати, француз тилидаги тилга
хос воситалар, уларнинг ўзаро муносабати
сингари муаммолар етарлича тадқиқ
қилинмаган.
Сўзлашув нутқига бағишланган турли
илмий
адабиѐтларда
ушбу
нутқий
ҳодисаларнинг баъзи томонлари ҳақида
маълумотлар
берилади,
яъни
тадқиқотчилар сўзлашув нутқига хос
белгилар, хусусиятлар, унинг ўзига хос
томонларини
аниқлашга
интилдилар.
Аммо, сўзлашув нутқига хос бундай
томонларни кўрсатиш авторларда турли
хил учрайди.
Жамиятда юз бераѐтган ўзгаришлар
тилда, албатта, ўз ифодасини топади.
Шунинг учун ҳам нутқий фаолиятнинг
Хорижий филология
№2, 2021 йил
46
таркибий
қисми
ҳисобланган
―le
politiquement correct‖ (нутқий ҳушѐрлик)
тушунчасини ижтимоий ҳодиса сифатида
тилшунослик нуқтаи назардан ўрганиш
мақсадга мувофиқдир.
―Нутқий ҳушѐрлик‖ – тилшуносликда
янгича
ѐндашув
бўлиб,
нутқ
фаолиятида ҳар қандай камситишларга
йўл қўймасликни, ноқулай ибораларни
қўлламасликни
билдиради.
Бу
тушунчанинг асл моҳияти нутқ жараѐнида
у ѐки бу майда этник (ирқий, жинсий,
ижтимоий) гуруҳ вакилларининг иззат-
нафсига,нафсониятига, ҳамиятига тегиб
кетмаслик ѐки ҳаѐтдаги нохуш воқеа-
ҳодисаларни яшириш ѐки ниқоблаш,
сўзловчининг мақоми ва гапнинг нима
ҳақида бораѐтганлигини аниқ кўрсатишдан
иборат. Шунга мос равишда тилда янги-
янги тушунчалар пайдо бўла бошлайди,
улар нутқ объектини тўғридан-тўғри,
дангал,
ошкора
ифодаламай,
уни
юмшоқроқ, қочиримлар йўли билан
тавсифлашга хизмат қилади.
―Нутқий ҳушѐрлик‖ тушунчасини
ифодаловчи
тасвирий
воситалар:
эвфемизм, табу, таянч сўзлар, иборалар,
перифраза, гипероним, литота, махсус
атамалар, аббревиатура, ўзлаштирилган
сўз ва иборалар, метафоризация, эллипсис,
фикрни яшириш, окказионал сўз ва
бирикмалар,
номнинг
турдан
турга
кўчирилиши, метонимик кўчим, сўз ясаш,
алмаштириш усулида ифодаланди.
Нутқнинг
―нутқий
ҳушѐрлик‖
ҳолатини
ифодаловчи
сўз
ва
ибораларлитота риторик воситаси билан
ифодаланиши мумкин.
А.Ҳожиев
таъбирича
литота
(< грекча. litótés – оддийлик) – ―нарса,
ҳодиса ѐки белгининг ҳажми, кучи
кабиларни
камайтириб
тасвирлаш.
Масалан,
кўп
ўрнига
оз эмас, яхши
ўрнида
ѐмон эмас
формасининг қўлланилиши‖ [2.
52].
Демак, литота – бу:
Биринчидан, ―риторик кичрайтириш‖
воситаси
бўлиб,
зид
маънодаги
антонимлардан иборат бўлади:
ўзбек тилида: Буни тушуниш қийин
эмас – буни тушуниш осон ;
рус тилида:
“Нетрудно догадаться”
– “Легко догадаться” ;
француз тилида: ―
Рas mal”
– ―
bien”
.
Иккинчидан, бу – мейозис, яъни
бирор нарсанинг маълум-машҳур даражаси
ѐки хусусиятини камайтириб кўрсатувчи
нутқ фигураси:
мальчик с пальчик
(тирноқдай бола).
Шундай қилиб, литота – бу қарама-
қарши
маънони
зидлаш
орқали
алмашинган
сўзнинг
ижобийлашган,
яхшиланган варианти. Бунда зиддийлик
ташқи унсурлар воситасида белгиланади.
Сўзловчи ахборотидаги нохушлик,
денотатва
ифода
ўртасидаги
номутаносиблик гипероним ва литоталар
орқали юмшатилиб ифодаланади. Тил
тизимида денотатга хос салбий қўшимча
маъно, коннотация бу ерда текисланади,
юмшоқ, силлиқ ифодага эга бўлади.
Фикрни аниқ билдириш, айтилаѐтган
хабарда қатъийликнинг йўқлиги билан
стилистик самарага эришилади. Демак,
―нутқий ҳушѐрлик‖ услубининг асосий
талаби – акс эттирилаѐтган тушунчанинг
негатив маъно компонентларини яшириш
учун нарса, воқеа-ҳодиса юмшоқ, пардали
ифодалашдир.
―Нутқий
ҳушѐрлик‖ни
ҳосил
қилишда бу стилистик воситанинг
аҳамияти катталиги ва кенг тарқалганлиги
боис кўпчилик француз тилшунослари
уни
литотомания
деб
аташмоқда.Биз
нутқий
хушѐр
литоталарнинг
қуйидаги
шаклий
кўрсаткичларини
аниқладик:
1) предметнинг маълум хусусиятини
камайтириб беришга хизмат қилувчи
pas
très
,
ne
plus
каби
жуфт
равишлардан фойдаланиш:
Аѐл
кишининг
хунуклигини
кўрсатиш учун ―laide‖ сўзи ўрнига Elle
n'est pas très
belle (у жуда чиройли эмас);
Бирор
кишининг
катта
ѐшда
эканлигини кўрсатиш учун ―vieux‖ ўрнига
Je
n'ai plus
20 ans ; катта ѐшни бевосита
ифодалаш учун эса
Il (elle) n‟est pas
maigre
қўлланилади.
2)
Nоn-, dé-, sous-, in-, im-, anti-,
mal
- префикслари ва префикс унсурлари
Хорижий филология
№2, 2021 йил
47
ѐрдамида яратилган янги сўзлар –
неологизмларнинг пайдо бўлиши:
Non
префикси ѐрдамида ясалган
―нутқий ҳушѐр‖ литоталар ҳозирги
француз тилида анчагина. Масалан:
ўлимни ифодаловчи ―
la mort”
сўзи
ўрнида янги
la nоn-vie
(айн.: ―ҳаѐтмас‖)
пайдо бўлди;
ўликни
ифодаловчи
“mort”
ўрнига
une personne non-vivante
пайдо
бўлди;
ногиронни ифодаловчи ―un invalide‖,
―un handicapé‖ ўрнига
une personne non-
mouvante
(айн.: – ―ҳаракатланмайдиган
киши‖);
силлиқбош кишини ифодаловчи ―un
chauve‖
ўрнига
Un
non-
peignant
(
айн.:
―тароқ ишлатмайдиган
киши‖) пайдо бўлди;
мағлубият билан тугаган матчни
ифодаловчи ―un mauvais match‖ ўрнига
―
Un non-match”
пайдо бўлди;
ҳийла, найрангни ифодаловчи ―une
d
é
robade‖ ўрнига
Une non-réponse
(―жавоб
эмас‖) пайдо бўлди;
мағлубият маъносидаги «un échec»
ўрнига
Une non-réussite
(айн.: ―ютуқ
эмас‖) пайдо бўлди;
―le chomage‖ (ишсизлик) ўрнига
Le
non-travail
(―иш эмас‖) пайдо бўлди;
―la campagne‖ (қишлоқ) ўрнига
La non-ville
(―шаҳармас‖) пайдо бўлди;
―couples contre nature‖ (гомосексуал
жуфтлик) ўрнига
Des
couples
поп-
traditionnels
(―ноанъанавий жуфтлик‖)
пайдо бўлди;
Dé
префиксибевани ифодаловчи ―un
veuf ‖ ўрнига
Un déconjoint involontaire
(боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра эрсиз
қолган аѐл) пайдо бўлди;
pauvre
(камбағал)
ўрнига
Un défavorise / un désaxe
(нохуш
шароитга тушиб қолган киши) пайдо
бўлди;
ѐлғонни
ифодаловчи
―mensonge‖
ўрнига
Une désinformation
(дезинформац
ия) пайдо бўлди;
―fоu‖(телба) ўрнига
Un déstabilisé
mental
(ақлан ноқис) пайдо бўлди;
ажралишни ифодаловчи ―divorce‖
ўрнига
Un démariage
пайдо бўлди;
тақиқни ифодаловчи ―interdire‖ ўрнига
Déconseiller
пайдо бўлди;
―licenciements‖ (ишдан бўшатиш) ўрнига
Un dégraissage
пайдо бўлди ваҳ.
In-/im
префикслари
―grossieret
é
‖ (қўполлик) ўрнига
Indélicatesse
―grossier‖ (қўпол) ўрнига
Impoli
―saleté‖ (лой) ўрнига
Impureté
―faim‖
(очлик)
ўрнига
Insécurité
alimentaire
Mal
префикси кар кишини
ифодаловчи ―un sourd‖ ўрнига
Un mal-
entendant
(ѐмон эшитадиган) пайдо бўлди;
ноқулай уйни ифодаловчи ―un taudis‖
(кулба) ўрнига
Un mal-logement
(ѐмон уй)
пайдо бўлди;
эси паст маъносидаги ―un cou‖
(тентак) ўрнига
Un mal comprenant
(айн.: -
―ѐмон тушунадиган‖) пайдо бўлди.
Sous
префикси камбағал
мамлакатларни ифодаловчи ―des pays
pauvres‖ ўрнига
Des pays sous-développés
пайдо бўлди;
Аҳолининг
камбағал
қатламини
ифодаловчи ―pauvres‖ ўрнига
Des sous-
privilegriés
пайдо бўлди.
1. Мейозисдан фойдаланиш:
miro
(miraud)
(сўзнинг туб маъноси ―кўзи
ожизроқ‖).
2.
Кичрайтириш -эркалатиш шакллари
нохуш
тасаввурни
силлиқлаштиришга
ѐрдам
беради:
―семиз‖
маъносида
grassouillet, rondelet
, ―озғин‖ маъносида
maigrelet, sécot
ишлатилади.
Бундан ташқари, муқобил сўзлар
билан
алмаштиришда
қуйидагиларга
эътибор қилинади:
1)
мейозис
муаммонинг
даражасини камайтириш ва анча
силлиқ
самара
кўрсаткичини
таъминлашда қўл келади. Масалан,
―касаллик‖ ўрнига
malaise, indisposition
,
―оғримоқ‖
ўрнига
être
indisposé
ишлатилади.
2) кекса одамга нисбатан қўлланган
âgе
сўзи–
мейозис ҳодисасини,
ифодалайди,
чунки бу сўз чекланган сифат даражасини
билдиради.
3) семизлик ва озғинликнинг сўз ва
иборалар билан ифодалашда белгининг
Хорижий филология
№2, 2021 йил
48
интенсивлик
даражасини
камайтириб
ифодаловчи
мейозис
катта роль ўйнайди.
Масалан, ―gros‖ ўрнига
corpulent, replet
,
―obésité‖ ўрнига
embonpoint
, ―maigre‖
ўрнига
sec ишлатилади.
Хулоса қилиб айтганда, француз
тилида нутқ одоби доирасида нутқий
ҳушѐрлик
тушунчасини
ифодалашда
литота воситасининг ўрни муҳим аҳамият
касб этади.
Адабиѐтлар:
1)
Маматов А.Э. ―Тилнинг энг муҳим 100 та функцияси‖. -Т.:-2014. Bayoz. 5-бет
2)
Хожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. -Т.: Ўқитувчи, 1985 . - Б
168
3)
Dictonnaire de la langue francaise. Lexis. - Larousse, 1974. -2110p.
4)
Le Petit Robert. Dictionnaire de la langue francaise. - Paris.: Dictionnaire le Robert,
1997. - 2555 p.
5)
Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. -
М.: Астрель, ACT, 2000. - 624 с.
Маматкулов А. Роль средства litota в выражении “политкорректности” во
французском языке.
В данной статье обсуждается роль инструмента litota в выражении
концепции «
политкорректность
» в контексте речевого этикета во французском языке.
Mamatqulov A. The role of litota in the expression of “political correctness” in the
French language.
This article discusses the role of the litota in expressing the concept of "political
correctness" in the context of speech etiquette in French.
