Хорижий филология.
№1, 2016 йил
77
ЗАРАФШОН МИНТАҚАВИЙ РЕГИОНИМЛАРИ ҲАҚИДА МУЛОҲАЗАЛАР
Жўраев Шаҳриѐр,
Самарқанд давлат университети катта илмий-ходим изланувчиси
Калит сўзлар:
ономастика, антропоним, регионим, лексик-семантик гуруҳ, минтақа,
ҳудуд, ўзлашма қатлам, икки тиллилик, сема, туркийшунослик, исм, ном, этноним,топоним,
ѐдгорлик.
Маълумки, ном маънавият кўзгуси
ҳисобланади. Шу боис қадимдан бола
исмлари қабилалар урф-одатлари билан
алоқадорликда
қўйилган.
Аста-секин
антропонимлар
ҳам
инсоният
маданиятини пайдо бўлиши жараѐни билан
боғлиқ ҳолда юзага кела бошлайди. Бу
ўринда
профессор
Ш.
Сафаровнинг
қуйидаги фикрларини келтириб ўтишни
ўринли, деб ҳисоблаймиз: ―Ҳар қандай
маданият атроф-муҳит таъсирида тараққий
қилиб, ўзгариб боради. Турли миллатлар
маданияти бир-биридан дастлабки ўринда
воқеликни
моддий
ва
маънавий
ўзлаштиришдаги фарқи жиҳатдан ажралиб
туради... Маданият ҳеч қачон қотиб қолган
ҳодиса сифатида талқин этилмаслиги
лозим, у тараққий қилиб боради, бир
ҳолатдан иккинчисига ўтади, бошқа
маданиятлар билан қоришиб боради.‖
[Сафаров 2007:63].
Бу эса антропонимларнинг маълум
даражада лаҳжа ва шевалар билан
боғлиқлигидан далолат беради. Чунки
киши
номлари
инсоннинг
моддий-
маънавий олами қуршови ҳамда жамият
ривожи билан боғлиқ ҳолда оила аъзолари
даврасида, муайян кишилар жамоаси
нутқида юзага келади ва ўша ҳудуд анъана
ва удумларига мос равишда ифодаланади.
Шу боис ҳам антропонимлар маълум
ҳудуд
этносининг
ўзига
хос
хусусиятларини акс эттирган бўлади. Проф.
Ш. Сафаров таъкидлаганларидек: ―Ментал
ва
лисоний
категорияларнинг
ўзаро
муқобиллашуви
уларнинг
воқелик
боғлиқлигида бўлса ажаб эмас. Лисондаги
таснифий белгилар инсонни олам билан
боғлайди‖ [Сафаров 2015:205].
Шу
боис
ҳам
антропонимлар
системасини адабий тил доирасида ҳамда
муайян ҳудуд-минтақалар доирасида ҳам
ўрганиш мумкин. Э. Бегматов ўзбек
антропонимиясининг умумий масалалари
[Бегматов
1965],
Н.Ҳусанов
адабий
ѐдномалар
антропонимлари
[Ҳусанов
2000]. Х. Дониѐров ўзбек тили қипчоқ
лаҳжаси [Дониѐров 1979:97/107], С.
Раҳимов
Хоразм
минтақавий
антропонимияси
[Раҳимов
1998]
материалларини таҳлил қилишда маълум
даражада муваффақиятларга эришганлар.
Айни бир пайтда маълум бир ҳудудда
яшовчи турли оилага мансуб тиллар
антропонимларининг маъно ва шакллари,
қўлланилиш доираси, умумий ва ўзига хос
томонлари ҳамда уларнинг минтақага хос
хусусиятлари
ўзбек
тилшунослигида
деярли ўрганилган эмас. Бундай исмлар
ономастик бирликларнинг бир тури
сифатида
С.
Раҳимов
тадқиқотида
регионим деб юритилган [Раҳимов 1998:4].
Зарафшон минтақаси қадимдан турли
миллат ва элатлар макони бўлиб келган.
Илк ўрта асрларда кечган этномаданий
жараѐнларнинг ўзига хослиги ―турк-суғд‖
даври
сифатида қаралиб, ҳудуддаги
ҳозирги этнослар учун муҳим компонент
бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Этник
жараѐнларнинг
хилма-хиллиги,
ушбу
минтақани ватан тутган этнослар борасида
турлича қараш, фараз ва мулоҳазалар
ҳалигача давом этмоқда. ―...ҳанузгача на
сак-массагетлар, на юэжилар ва тоҳарлар,
на хунлар ва эфталитларнинг қайси этник
гуруҳга ва тиллар оиласига мансублиги
масаласи ўз ечимини топган эмас. Уларни
гоҳ туркий, гоҳ эроний этнослар сифатида
талқин қилиш давом этмоқда...‖ [Хўжанов
ва б, 2001:14]. Ёки ―Хитой тарихчилари
туркий ва суғдларни битта халқ сифатида
билиб, уларни бир-биридан ажратмайди ва
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
78
бир-бирига
қарама-қарши
қўймайди.
Уларни яхлит ўрганиб, воқеаларни баѐн
қилади‖ [Хўжанов 2004:60]. Бу эса мазкур
ҳудуд аҳолисининг сўзлашув нутқидан
муштаракликлар натижасида тиллараро
ўзлашмаларнинг юзага келишига олиб
келган.
Исмларнинг пайдо бўлиши ҳақида
Г.Морган қуйидагиларни қайд этган:
―Қадимги ибтидоий жамиятда ... қабилани
номлашда
унинг
ўзига
хос
хусусиятларидан бири унинг аъзоларини
ўша ном билан аташга асос бўлган. Ҳар
бир қабиланинг ўз номи бўлиши билан
бирга унинг аъзолари ўша хусусият
асосида
бири
иккинчисига
таъсир
кўрсатган. Мана шу пайтдан бошлаб шахс
исмлари икки хил категорияда фаолият
кўрсатган. Биринчи категорияси бўйича
болаларни, иккинчи категорияда эса
ѐшларни номлашган. Болалар маълум
ѐшни тўлдириши билан иккинчи ном
билан аташган: одатда бу жараѐн 16-18
ѐшгача биринчи ном, ундан кейин эса
иккинчи категорияли ном бериш билан
амалга оширилган. Қабиланинг навбатдаги
йиғилишларидан бирида янги исм расмий
эътироф этилган‖ [Морган 1984:47-48].
Демак, шахс исмлари серияси қабила
номи,
қабила
тотемига,
мазмунига
мувофиқ келувчи сўзлар воситасида юзага
келади. Қадимдан Зарафшон водийсида
яшаб келаѐтган ўзбек ва тожик халқлари
тилларига хос аналогизмлар анча бисѐр.
Тожик тилида Турсун, Ўлмас, Ортиқ, Очил,
Ўринбой, Ойдин, Кумуш сингари ўзбекча
номлар учраши табиий.
Ўзбек
халқ
оғзаки
ижодий
намуналарида ҳам жуда кўплаб тожикча
антропонимлар
учрайди:
Жаҳонгир,
Шаҳриѐр, Зебо, Ширин, Замонгул, Бастам,
Бобо (бек), Баҳром, Дилором ва бошқалар.
Ўзбек
достончилик
мактабининг
йирик вакиллари Эргаш Жумабулбул ўғли,
Фозил Йўлдош ўғли, Ислом шоир, Пўлкан
шоирлар ҳам Зарафшон минтақасидан
етишиб чиққан. Улардан ѐзиб олинган
юздан ортиқ достонларда ўзбекча ҳамда
маълум миқдорда тожикча исмлар ҳам
ишлатилганлиги икки халқ ўртасидаги
алоқалар тарихи узоқлигидан далолат
беради. Қадимги туркий исмлар изоҳи
Ўрхун-Энасой,
Унгин
маданий
ѐдгорликларида,
М.Кошғарийнинг
―Девону луғотит турк‖, Юсуф Хос
Ҳожибнинг ―Қутадғу билиг‖, Адиб Аҳмад
Югнакийнинг ―Ҳиббат ул ҳақойиқ‖ ҳамда
―Ўзғузнома‖ сингари асарларида ҳам
учрайди.
Ҳудуд регионимига тегишли қадимий
туркий (Бўта, Бўка, Билка), суғдча (Новқат,
Яздон, Давжон, Хуршид, Паризод), форс
(Остон, Меҳрангиз, Анушервон, Хисрав),
юнон
(Самандар,
Зумуруд//Зумрад,
Гаранфил(чинни гулдак кўркам қиз),
Биллур) тилларига оид исмлар ҳозирги
пайтда ҳам қўлланилмоқда.
Юртимизга ислом динининг кириб
келиши билан аста-секинлик билан бошқа
ҳудудлар қатори Зарафшон водийси
аҳолиси ўртасида ҳам маҳаллий ва арабча
исмлар ѐнма-ѐн ҳолда қўлланиши урф бўла
бошлади. Бу жараѐн дастлаб зодагонлар,
руҳонийлар
оиласида
қўлланди.
Бу
ҳолатни тезлаштириш мақсадида уларга
арабча
хожа
(ҳурматли,
эътиборли
хўжайин, бошлиқ, билимдон, доно олим)
унвони берила бошланди [Бегматов, 2007,
463].
Уларнинг
исмлари
Валихожа,
Аҳмадхожа,
Муҳаммадхожа
сингари
шаклларда номлана бошланди. Аста-
секинлик билан мусулмон динининг
таъсири
кучая
бориши
оқибатида
маҳаллий аҳоли ўртасида араб тилига хос
исмлар
кенг
тарқала
бошланди.
Болаларнинг Оллоҳга, Муҳаммадга ва
имомга қулоқ солиши ва бўйсунишларини
ѐдга солиб туришлари учун уларни
муборак номлар билан аташ одат тусига
кира бошлади: Расул, Муҳаммад, Раҳмон,
Қуддус, Малик, Жаббор, Азиз, Ғафур,
Зоҳир, Ҳалим, Қаюм, Карим, Жалил,
Ҳафиз, Қодир, Самад, Воҳид ва бошқалар
ѐки уларга ўзбекча ѐ тожикча сўзлар
қўшиш орқали ҳам исмлар ҳосил қилина
бошланди:
Аллоберди,
Худойберди,
Худойдод,
Раззоқбой,
Муҳаммадқул,
Валижон, Боситхон, Миртўра ва бошқалар.
Аѐллар исмлари ҳам соф арабча (Хадича,
Муниса, Карима) ѐки арабча номга
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
79
маҳаллий сўзларни қўшиш (Хадичабону,
Моҳинур,
Бибиражаб,
Бувисаида,
Бибижамол) орқали исм қўйиш одат бўла
бошлади.
Мўғуллар
истилоси
оқибатида
Дархон, Баҳодир, Чиннихон, Туман, Норин,
Норингул сингари исмлар кириб келди.
Руслар босқини ва коммунистик
мафкура таъсири билан Флора, Тельман,
Эрлис, Элмира, Эльбрус, Клара, Мая,
Венера, Индира, Элеонора, Бернора, Берта
сингари исмлар ҳам урф бўлган эди.
Оддий халқ сўзлашув нутқида эса
кўпроқ касб-кори билан боғлиқ лақаб ва
уруғ номи билан аташ одат тусига кирган:
Аҳмадбой, Эшмат чойхоначи, Иброҳим
лақай, Исоқ кенагас, Абдурайим жуз,
Қудрат сарой, Акрам найман, Мусурмон
араб, Улуғбек орлот ва ш.к.
ХХ аср бошларида, асосан, зиѐлилар
орасида –зода (Сўфизода, Шарифзода,
Муллазода, Холиқзода) –ий, -ия, -вия
(Садриддин Айний, Исомиддин Салоҳий,
Музайяна Алавия) сингари қўшимчалар
ҳамда қўшимчаларсиз (Ҳамид Олимжон,
Шукур Саъдулла, Салим Кенжа, Раҳим
Муқим) номлаш одат тусига кирган эди.
Бу ҳолат ҳозир ҳам давом этмоқда.
Ўтган аср 30-йилларининг иккинчи
ярми ва 40-йиллардан бошлаб русча
шаклдаги
фамилиялар
отасининг
исмларига ўтказила бошланди. Натижада,
отаси ѐки бобоси исмига –ов//ова, ев//ева,
қўшимчалари (Самадов, Бобоев, Акбарова,
Тешаев)ни қўшиш расмий тус олди. 50-
йиллар охирларига келиб ота исмига ҳам –
ович//овна,
-евич//евна
қўшимчалари
қўшилиши белгилаб қўйилди: Тошматович,
Икромовна, Шералиевич, Жўраевна каби.
Мустақиллик йилларидан бошлаб
исм-шарифлар Давлат тили қонунига
асосланган ҳолда расмийлаштирилмоқда.
Бу ҳақда қонуннинг 15-моддасида шундай
дейилган: ―Ўзбекистон Республикасида
яшовчи шахслар, ўз миллатидан қатъи
назар, ўз исмини, отасининг исми ва
фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга
мувофиқ ѐзиш ҳуқуқига эгадирлар‖.
Эндиликда ҳудуд аҳолиси исм-
шарифларини қонунга мувофиқ равишда
ўз хоҳишига кўра русча ѐки тарихий-
анъанавий шаклда расмийлаштирмоқдалар.
Аҳмедов,
Убайдуллаев,
Беҳбудий,
Меликзода, Акбар Сафар ўғли, Муниса
Акрам қизи ва ҳоказо.
Зарафшон водийси ўзбек ва тожик
тилида сўзлашувчи аҳолиси ўртасидаги
икки тиллилик ҳозиргача давом этиб
келаѐтганлигини
ҳудудга
хос
антротопонимлар мисолида ҳам яққол
кўриш мумкин. Йиғилган материаллар
таҳлили уларнинг таркиби қуйидаги
лексик-семантик
гуруҳлар
(ЛСГ)га
тегишли эканлигидан далолат бериб
турибди:
1.
Қариндошлик
муносабатини
ўзида мужассам этган ЛСГ:
Отабек,
Бобоқул,
Отахон,
Энахон,
Дадабой,
Додарой, Падарбой, Оғабек, Оғажон,
Отажон, Жиянбой ва ҳоказо.
2.
Сиѐсат билан боғлиқ номларни
ифодаловчи ЛСГ:
Хонкелди, Хонзода,
Тенглик,
Ғалаба,
Омон,
Шоҳакбар,
Шоҳжаҳон, Шаҳаншоҳ, Салтанат, Қозибой
ва б.
3.
Диний мартаба ва унвонларга
хос ЛСГ:
Мустафо ҳожи, Содиқ муфти,
Муфтулла, Мутавалли, Шароф имом,
Аҳмад мулла, Собир қори, Нурбой домла,
Қаландар, Шайхназар ва ҳ.
4.
Инсон кайфияти билан боғлиқ
жараѐнни ифодаловчи ЛСГ:
Севинч,
Хурсандой, Хурсанбой, Қувондиқ, Элшод,
Хушвақт, Хушдил, Хушнуд, Шоди ва б.
5.
Гўзаллик,
нафосат
ва
кўтаринкилик сингари тушунчалар
билан боғлиқ ЛСГ:
Азиз, Зарифа,
Нафосат, Чаман, Гулистон, Латифа,
Малоҳат, Саодат, Гўзал, Зебо, Латиф ва ҳ.
6.
Гул номларига тегишли ЛСГ:
Савсар, Лола, Райҳон, Нилуфар, Гулбаҳор,
Жасмина, Наргиза ва б.
7.
Жасорат,
қаҳрамонлик,
ботирлик ва мардлик каби тушунчалар
билан алоқадор ЛСГ:
Баҳодир, Ботир,
Ғолиб, Қаҳрамон, Зафар, Мардон, Жасур
ва б.
8.
Афсонавий
қаҳрамонлар
номларига тегишли ЛСГ:
Алпомиш,
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
80
Самандар, Гўрўғли, Барчин, Рустам,
Суҳроб ва б.
9.
Турли жой номлари билан
боғлиқ ЛСГ:
Тошканбой, Қўқонбой,
Мадина, Маккабой, Сурхон, Афғон,
Гурлан, Нажиб ва б.
10.
Мавҳум
тушунчаларни
ифодаловчи ЛСГ:
Вафо, Одил, Илҳом,
Назокат, Инсоф, Адолат, Нажим ва б.
11.
Табиат ҳодисаларига тегишли
ЛСГ:
Булутбек, Қоржов, Ёмғир, Қорѐғди,
Ёмғиркелди, Туман, Жала, Бўрон, Тошқин,
Селбиби, Чақмоқ, Яшин ва б.
12.
Аѐллар номини ифодаловчи
компонентлардан иборат ЛСГ:
бону
(Ситорабону), хоним (Латофатхоним),
нисо (Савринисо), бека (Хадичабека),
бегим (Нигорабегим), ой (Юлдузой), хон
(Фотимахон) ва б.
13.
Ҳарбий унвон ва мансаблар
билан ифодаловчи ЛСГ:
Сардор, Зобит,
Лашкар, Аскар, Сарбоз ва б.
14.
Ой
ва
ҳафта
кунлари
номларини ифодаловчи ЛСГ:
Душанбой,
Чоршанби, Жумабек, Ойжума, Сунбула,
Асад,
Қавсбой,
Мезон,
Жумагул,
Муҳаррам//Ашурбиби, Рамазон, Рўзибой,
Ражабой, Шариф ва б.
15.
Этноним билан боғлиқ ЛСГ:
Ўзбек, Қозоқ, Тожик, Қирғиз, Марқа,
Қўнғирот, Найман, Манғитбой, Лақай,
Фалғар(и), Мастчойи, Помир(и), Турк,
Афғон ва б.
16.
Касб-ҳунар
ва улар билан
боғлиқ номларни ифодаловчи ЛСГ:
Овчи, Темур, Ўроқ, Болта, Теша ва б.
17.
Ширинликлар
номларига
тегишли ЛСГ:
Шакар, Навод(т), Асал,
Ширин, Толлибой, Қандолат ва б.
18.
Қимматбаҳо метал номлари
билан боғлиқ ЛСГ:
Олтин, Тилла,
Дурдона,
Кумуш,
Нуқра,
Олмос,
Бриллиант, Зумрад ва б.
19.
Коинот
билан
боғлиқ
номлардан иборат ЛСГ:
Юлдуз, Ситора,
Ҳулкар, Хуршид, Офтобой, Ойгул, Баҳром
ва б.
20.
Мева
номлари
билан
ифодаланган ЛСГ:
Олмагул, Бодомгул,
Пистагул, Нокгул, Гилосой, Хурмо, Анора,
Аноргул, Анжирой ва б.
21.
Сабзавотлар номлари билан
боғлиқ ЛСГ:
Карамбой, Сабзи, Сабзигул
ва б.
22.
Полиз экинларига хос ЛСГ:
Қовунбой, Қовоқбой//Кадибой ва б.
23.
Гул семаси билан ҳосил бўлган
ЛСГ:
Гулзода, Гулмурод, Гуландом,
Гулҳаѐ, Гулмира ва ҳ.
24.
Киши тана аъзолари номларига
хос ЛСГ:
Бошмон, Бошбек, Сарвар,
Сардор ва ҳ.
25.
Қуш номларини ифодаловчи
ЛСГ:
Бургутбой, Лочинбек, Хўрозбой,
Тўтибиби, Қумри ва б.
26.
Ҳайвон номларига тегишли
ЛСГ:
Арслон, Бўри, Йўлбарс, Қоплон,
Гург, Марял, Жайрон, Қундуз, Самандар,
Қўчқор, Қўзи ва б.
27.
Водийга хос географик номлар
билан аталган ЛСГ:
Сангзор, Бухорбек,
Жомбой, Пайшанба, Конигул ва б.
28.
Маросимлар билан боғлиқ ЛСГ:
Ҳайитбой, Ҳайитгул, Рўзибой, Рўзигул,
Оразгул, Наврўз, Наврўза, Мустақил,
Қурбон, Қурбоной ва б.
29.
Чақалоқнинг
жисмоний
ва
руҳий ҳолатини ифода этувчи ЛСГ:
Очилбой, Тўлавой, Ортиқ, Зиѐд, Зиѐда,
Холмон, Тўхта, Истода, Нортой, Норхол,
Маҳкам, Тувалбой ва б.
30.
Ота-онанинг фарзандга бўлган
орзу-умидларини ифода этувчи ЛСГ:
Орзугул, Избосар, Эргаш, Суюн, Умид,
Умида ва б.
31.
Топонимга
ўтган
антропонимларга тегишли ЛСГ:
Султон
бобо кўприги, Улуғбек маҳалласи, Хўжа
Аҳрори Вали қишлоғи, Шодимурод
ресторани, Мадинабек қаҳвахонаси ва б.
32.
Шахснинг лақаби ѐки жамоавий
лақабга тегишли ЛСГ:
Қорабой оқсоқол
маҳалласи, Имом маҳаллати қишлоғи,
Уста Болта Жўрақулов кўчаси, Аҳмад
полвон маҳалласи, Лайлибек маҳалласи ва
б.
Хуллас, Зарафшон водийсида яшовчи
икки тили бир халқ регионимлари ўзига
хос хусусиятларга эга. Минтақада Истам,
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
81
Додар, Мардон, Истат, Холмон, Яздон
сингари антропонимлар ҳудудга хослиги
билан ажралиб туради.
Албатта, мазкур ҳудудда яшовчи
ўзбек ва тожик халқлари тилларига бошқа
қадимги туркий сўғд, форс, юнон, араб,
мўғул, рус, инглиз тилларидан сўз ва
терминлар
турли
хил
даврлардаги
босқинчилик,
ижтимоий,
иқтисодий,
сиѐсий, диний, маданий сингари ҳолат ва
вазиятлар тақозоси билан кириб кела
бошлаган.
Минтақада ҳам сўғдча, ҳам қадимий
туркий тилга хос антропонимларнинг
учраши, ўзбек ва тожик тиллари уларнинг
вориси
эканлигидан
далолат
бериб
турибди. Ҳудудга хос регионимларнинг
тадқиқ
этилиши
тилшунослигимиз
олдидаги долзарб масалалардан бири
ҳисобланади.
Адабиѐтлар
1.
Бегматов Э. Антропонимика узбекского языка.АКД.-Тошкент, 1965.
2.
Бегматов Э. Ўзбек исмлари. -Тошкент: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат
илмий нашриѐти, 2007.
3.
Морган Л.Г. Древнее общество... –Ленинград: наука, 1984.
4.
Раҳимов С. Хоразм минтақавий антропонимияси.НДА.-Тошкент, 1998.
5.
Дониѐров Х. Қипчоқ диалектлари лексикаси. –Тошкент: Фан 1979.
6.
Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. -Жиззах: Сангзор, 2006.
7.
Сафаров Ш. Тил назарияси ва лингвометодология. –Тошкент: BAYOZ, 2015.
8.
Ҳусанов Н. А. XV аср ўзбек адабий ѐдномалари антропонимларининг лексик-
семантик ва услубий хусусиятлари. АДД. -Тошкент, 2000.
9.
Давлат тили ҳақидаги қонун. –Тошкент:Ўзбекистон 2005.
10.
Хўжанов А., Хўжанов К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. –Тошкент:
Маънавият, 2001.
11.
Хўжанов А. Хитой манбаларида суғдийларга оид айрим маълумотлар//Ўзбекистон
тарихи, 2004, №1, 60-бет.
Жураев Ш. Обсуждение регионимов Зарафшанского региона. С
татья посвящена к
обсуждению регионимов узбекского и таджикского языков как наследников турко-
согддийского языка. Анализируется причины взаимно пласты этих регионов, данных языков.
Классифируется более трицаты лексекско-семантическые группы этих регионов
Jurayev Sh. Discussions upon pegionalizs of Zarafshan region.
The article deals with the
regional studing of Uzbek and Tajik languages as the generation of old Turkish and Sogdian lived
in Zarafshan value. There have benn offered more then 30 lexico-semantic groups.
