Хорижий филология
№3, 2019 йил
113
ИНГЛИЗ ТИЛИДА ШАХС НОМЛАРИ МОТИВАЦИЯСИ
Иброҳимова Д.Т.
ҚВХТХҚТМО ҳудудий маркази
Калит сўзлар:
ономастика, исм, тизим, анъанавий, фамилия, зодагон, урф, сарлавҳа,
расмий, рўйхат, черков, биологик, индивидуал, этимология.
Инглиз исмлари тизими жуда
қизиқарли ва кўп ҳолларда ғайриоддийдир.
Қоидага кўра, инглиз тилида сўзлашувчи
мамлакатларда тўлиқ исм уч қисмдан
ташкил топади:инсонга ота-она ва ѐки
бошқа шахс томонидан танлаб олинган
исм (first name, Christian name, given name),
иккинчи исм – падар номи (middle name)
ва фамилия (name, surname, last name). Шу
билан бирга, биринчи ва иккинчи номлар
сифатида нафақат анъанавий исмлар,
балки фамилиялар ҳам берилиши мумкин.
Бунинг учун одатда қариндошлар, машҳур
кишилар
ѐки
тарихий
шахсларнинг
фамилиялари танланади. Ўн тўққизинчи
асрнинг бошларига қадар фамилияларни
шахсий номлар сифатида танлаш анъанаси
одатда зодагон оилаларда урф бўлган.
ЖейнОстиннинг "Ғурур ва хурофот"
романини эслайлик: асосий қаҳрамоннинг
тўлиқ исми Фитсуиллям Дарси эди. Дарси
- норманд зодагонларига хос бўлган
фамилия бўлиб, ―келиб чиқиши Арсидан‖
(Арси – Нормандиядаги кичик шаҳарча)
маъносини англатади. Фитсуиллям ҳам
фамилиядир, бироқ у "Уилям ўғли" деган
маънони англатади. Бироқ, Жейн Остин
қаҳрамони ҳолатида у исм сифатида
намоѐн бўлади. Бошқа томондан, Дарси
фамилиясининг ўзи шахсий исм сифатида
берилиши мумкин: Кардифф Сити (Kardiff
Sity) жамоасида футболчи Дарси Блейк
ўйнайди ва Канада хоккей лигасида Дарси
Таккер исмли ўйинчи бор.
Инглиз номларининг яна бир ўзига
хос
хусусияти
-
қисқартирилган
шакллардан
кенг
фойдаланиш
ҳисобланади.
Оммавий
ахборот
воситаларида "Дима Медведев Миша
Саакашвили ва Витя Юшенко билан
учрашди"
деган
ибора
очиқ-ойдин
бемаъниликка ўхшаб қолади. Бироқ
дунѐнинг ҳар қандай газетаси ҳеч бир
иккиланишсиз "Клинтоннинг тўлиқ исми
Уилям Жефферсон ва Блернинг тўлиқ исм-
шарифи – Энтони Чарльз Линтон
бўлишига қарамай, ―Билл Клинтон Тони
Блер билан музокара олиб бормоқда‖
номли
сарлавҳадан
фойдаланаверади.
Инглиз
тилида
сўзлашадиган
мамлакатларда ҳатто болага расмий
равишда
қисқартирилган
исмларни
рўйхатдан
ўтказишингиз
мумкин
-
рўйхатга олиш қонунчилиги жуда либерал
ва унга деярли ҳеч қандай чегара
қўйилмайди. Шунинг учун, деярли ҳар
қандай сўзни исм сифатида танлаб олиш
мумкин: мисол учун, Девид ва Виктория
Бекхамлар ўз ўғилларига Бруклин, деб
исм бердилар, исм Нью-Йо штатида
жойлашган ҳудуд бўлиб, бола шу ерда
дунѐ юзини кўрди.
Кўпчилик икки ѐки уч исм билан
чекланган бўлишига қарамасдан, исмлар
сонига ҳам чекловлар йўқ. Лекин
истиснолар ҳам бўлиши мумкин: масалан,
инглиз мусиқачиси Браян Энонинг тўлиқ
номи - Браян Питер Жорж Сент – Жон ле
Бептист де ля Салл Эно. Инглиз
футболчиси Чарли Оатуеянинг ота-онаси
уни ―Куин Парк Рейнжерс Ф.К. (Queen
Park
Rangers
F.
C.)‖нинг
ўн бир
футболчиси шарафига номлади: Энтони
Пҳилип Давид Терри Френк Доналд
Стенли Жерри Гордон Стивен Жеймс
Оатуей.
Аслида, икки томонлама исм бериш
анъанаси яқин тарихга бориб тақалади.
XVIII асрга қадар одамлар фақат битта исм
ва фамилия билан кифояланишган. Узоқ
вақт давомида номларнинг манбаи аслида
ягона –биргина черков авлиѐлари эди. Ҳар
қандай биологик жонзотда бўлгани каби
инсонда ҳам ўз наслини асраш инстинкти
Хорижий филология
№3, 2019 йил
114
мавжуд бўлиб, бу инстинкт бошқа
жонзотлардан фарқли равишда ўз наслини
фақат турли жисмоний таҳдидлардангина
эмас, балки турли руҳий таҳдидлардан ҳам
асрашга қаратилган бўлади. Бу эса исм
қўйиш анъанасида ҳам ўз аксини топган.
Бу эса тилдаги исмларнинг аксариятида
дунѐга келган гўдакни турли хавфлардан
ҳимоя
қилиш
ғояси,
нияти
мужассамлашишига олиб келади. Шу
сабабли
бундай
исмларнинг
юзага
келишида қадимий тотемистик, анимистик
тасаввурлар, кўҳна диний ақидалар,
сиғинишларнинг бошқа хил кўринишлари,
удумлар, кейинчалик эса дин таълимоти
билан алоқадор бўлган диний, фалсафий
қарашлар, эътиқод ва ишончлар асосий
роль ўйнайди. Бундай исмларнинг юзага
келиши, маъноси ўша номни танлаган ѐки
ижод қилган кишилар доираси учунгина
маълум бўлади. Одатда бундай номлар
ота-оналарнинг
маълум
индивидуал
хоҳиш-истакларини
ифодалайди,
фавқулодда яратилади. Бу каби исмлар
кейинчалик удум бўлиши, кенг тарқалиши
туфайли умуммиллий ѐки минтақавий
маълум номлар қаторига ўтиши мумкин.
Лекин черков номи мавзуида машҳур
тафовутлар жуда кўп учрайди: лотинча
шакл Мария (Maria) кейинчалик инглиз
тилида Мери (Merу)га айланди ва
кейинчалик ундан қисқартма шакллар
Молли (Molly) ва унинг фонетик ўзгарган
шакли Полли (Polly) пайдо бўлди. Жоанс
(Joannes), қадимий Ёханан (Yaxva –
меҳрибон, шавқатли, ѐқимли), ўрта аср
Англиясига Жан, Иохан ва Жон каби
шаклларни берди, кейинчалик қисқартма
шакллар Жанкин, Жакин ва ниҳоят Жек
пайдо бўлди. Иоанна аѐллар исми бўлиб,
французча исм Жанне (Jeanne) орқали
туташиб, учта алоҳида номга айланди:
Жейн, Жин ва Жоан.
XVI асрда Англия Протестант
давлатига айланди. Протестантликка янги
ўтганлар ҳар қандай усулда бўлмасин
"лаънатланган
католик
ўтмиши"дан
алоқадорликни узишга ҳаракат қилдилар.
Католиклардан имкон борича кўпроқ
фарқланиш учун болаларига авлиѐлар
исмини қўйишдан кескин бош тортишди
ва бошқа манбаларни излай бошлашди.
Манбалар тез топилди: Таврот ва Инжилда
келтирилган
ривоятларга
асосланган
исмлар урфга кирди: Самюил (Samuel),
Абрахам, Сара, Бенямин (Benjamin),
Дебора (Doborah). Баъзан "дилбар" исмлар
изловчи саводи етарли бўлмаган ота-
оналар
янглиш
номлар
танлай
бошладилар: жуда кўплаб қизларга Далила
(Dililah) исмини қўя бошладилар, зеро бир
минг юз кумуш танга ҳисобига Самсонга
хиѐнат қилган Далила нафақат диний
нуқтаи назардан, балки ахлоқий томондан
ҳам ижобий персонаж ҳисобланмаган.
Муқаддас
китоблар
манбалари
етарли эмасдек туюла бошлади, номларни
ўзлари тўқий бошладилар: Черити (Cheriti–
маъноси хайрия), Частити (Chastity –
маъноси мусаффо, зилол), Верити (Veriti–
маъноси ҳақиқат, адолат), Мерси (Mersi–
маъноси шафқат). Хусусан, бой тасаввурга
эга бўлган калвинизм издошлари –
пуританлар Англия черкови ҳали – ҳануз
католицизм таъсиридан чиқмаган ва
ислоҳотларга муҳтож, деб ҳисоблардилар.
Ҳар қандай радикаллар каби, пуританлар
ҳаддидан ошиқ чораларни қўллар ва бу
исм қўйишда ҳам ўз аксини топарди:
болаларни
Эверластинг-
Мерри
(Everlasting-Merry–
Мангу
қолувчи
шафқат), Сорри-фо-Син (Sorry-for-Sin –
Гуноҳлар учун тавба), Фейс-Май-Жой
(Faith-My-Joy – Имон-Менинг-Шодлигим)
номлари билан атай бошладилар. Булар
ҳали ҳолваси. Робинсон номли бир
пуритан, Самюелнинг амаликит қироли
Агагни ўз қиличи билан бурдалаб
ташлаганлиги
ҳақидаги
библияда
келтирилган
ҳикоядан
шу
қадар
таъсирланадики, ўз ўғлига Ҳью-Агаг-ин-
пиеcес-бефоре-з-
Лорд
(Hew-Agag-in-
pieces-before-the-Lord–Парвардигор
қаршисида Агагни бўлакларга бўл) исмини
беради.
Бу каби номларни яратишнинг
қўшимча намуналарини (фамилиялари
билан бирга) келтириб ўтишимиз мумкин:
Муқаддас Китобни - ўрган Мортон
(
Search-the-Scriptures Moreton
);
Парвардигор – ишиФармер (
The-work-of-
God Farmer
);
Хорижий филология
№3, 2019 йил
115
Миннатдор- бўл Мейнард (
Be-Thankful-
Maynard
);
Тезроқ – қад-тикла Стрингер (
Stand-Fast-
on- High Stringer);
Худога – шон-шараф Пенниман (
Glory-be-
to-God Penniman);
Парвардигор- Инояти Смарт (
God-Reward
Smart
).
Албатта, бундай исмлар эгаси учун яшаш
осон
кечмаган.
Гуноҳлардан-Чеклан
(Tamesine) ва Ишда омад қозон (Prosper-
Thy-Work) номларини олганларнинг омади
чопган ҳар ҳолда: Томазина (Thomasina,
Thomasine) исми илк қулоққа чалинганда
аѐл кишининг исми каби эшитилар,
иккинчисини эса анъанавий исм Проспер
кўринишида қисқартириш мумкин эди.
Лекин, кўп cиновлардан-сўнг-биз-жаннат-
оламига-кирамиз, Креб (
Through-Much-
Tribulations-We-Enter-into-the-Kingdom-of-
Heaven-Crabb
) исмли қизчанинг номи
шунчаки Трибулатион (Tribulation - Синов)
даражасигача, ѐки шунчаки эркалаб,
Трибби (Tribbi) тарзида қисқартирилди.
Кромуел
даврининг
машҳур
воизларидан бири оллоҳни шарафловчи
―Оллоҳни- Шарафлагин Бербоун‖ (
Praise-
God Barebone
) исмига эга бўлган. Унинг уч
акаси бўлиб, уларнинг исмлари Оллоҳдан-
Қўрқ Бербоун (
Fear-God Barebone
), Исо –
Масиҳ-Қутқариш-Учун-Дунѐга-Келди
Бербоун (
Jesus-Christ-came-into-the-world-
to-save Barebone
) ва Агар-Масиҳ-Сен-
Учун-Ўлмаганда-Сен-Қарғишга-Учраган-
Бўлардинг Бербоун (
If-Christ-had-not-died-
for-thee-thou-hadst-been-damned Barebone
)
эди. Энг сўнггиси ҳатто шунчаки ―доктор
Қарғалган Бербоун (Dr. Damned Barebone)‖
тарзида дастхат қўяр эди.
Оллоҳни- Шарафлагин Бербоун
тахминан айнан акасининг ҳурмати учун
ўғлини ―Масиҳ-Сен-Учун-Ўлмагунча-Сен-
Қарғишга-Учрагансан‖
(
Unless-Jesus-
Christ-Had-Died-For-Thee-Thou-Hadst-
Been-damned)
дея
номлаган,
бироқ
ўғилга
отанинг
қарашлари маъқул келмаган ва натижада у
ўзининг ғайриоддий исмини ўзгартириб,
оддий
―инсонлар‖га
хос
―Николас‖
(Nikolas) исмини қабул қилди.
Вақт ўтиши билан, тақводорлик
исмларини қўйиш ҳар қандай урф каби
даврини йўқота бошлади. Инглизлар ва
америкаликлар
анъанавий
эътиқодга
қайтиб, вақти-вақти билан уни бошқа
тиллар билан боғлаган ҳолда бойитиб,
янгича номларни ярата бошладилар. Янги
тенденциялар асосан аѐллар номида ўз
аксини топди: XIX асрдан бошлабқизлар
Амбар (Ambar - Қаҳрабо), Апрель (Aprel-
Апрель), Берил (Beril- Берил), Руби (Ruby -
Ёқут), Жасмин (Jasmin- Ясмин), Дейзи
(Daisy
-
Дасторгул) деб номланган.
Америка ва Буюк Британияда француз,
испан ва итальянча исмлар Жакуелине
(Jacqueline- Жаклин), Мичелла (Michella-
Мишель), Анита, Анжела ва Анжелина
(фаришта сўзига асосланган) исмлари кенг
тарқалди. Хорижий исмларни устомонлик
билан ўзгартирган ҳолатда қўллашди –
Марие ўрнига Мару, Катрина ўрнига
Catherine, Жулие ўрнига Julia. Баъзида ота-
оналар исмларга ўзига хослик бағишлаш
мақсадида
уларнинг
ѐзилишига
ўзгартишлар киритдилар: Olivia (Оливиа)
ўрнига (Olive) Олив, Alicia (Алиcиа)
ўрнига (Alysha) Алиша, Абигаил (Abigail)
ўрнига Абигайле (Abigayle).
Юқорида
айтиб
ўтганимиздек,
инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатларда
деярли ҳар қандай сўз бола учун исм
сифатида танланиши мумкин. Ва баъзан
ота-оналар беъманилик борасида ҳаддидан
ошириб
юборадилар:
масалан,
Майкрософт
(Microsoft)
вице
-
президентларидан бири Билл Симсер
Windows Vista ва код номи Windows
Presentation Foundationнинг код номи –
Avalon шарафига ўз қизини Виста Авалон,
деб номлади. Фотомодель Спонтаниес
Гтантнинг исми ―spontaneous delivery
(эркин турлар)‖ тиббиѐт атамасидан келиб
чиққан: ўз вақтида қизнинг онасини
туғруқхонага
олиб
боришга
улгурмайдилар ва туғруқ тўгридан-тўғри
машинада бошланади. Режиссѐр Кевин
Смит эса янги туғилган қизчасига Бетмен
ҳақидаги комикс қаҳрамонларидан бири
шарафига - Харли Квинн исмини берди.
АҚШ Давлат котиби Кондолиза
Райснинг исмини инсон билимсизлигига
Хорижий филология
№3, 2019 йил
116
қўйилган ѐдгорлик деса ҳам бўлади: унинг
ота-онасига
қачонлардир
қулоқларига
чалинган ―con dolcezza‖ (талаффузи ―кон
долчетса‖) мусиқий атамаси ѐқиб қолади.
Унинг
таржимаси
итальян
тилидан
―оҳиста,
нафис
чалмоқ‖
маъносини
англатади. Шунинг учун, қизчани
Condolcezza (Кондолсиза) деб аташга
қарор қиладилар, лекин кимдир ҳужжат
тўлдиришда хатоликка йўл қўйиб, иккинчи
―c‖ ни ―е‖ билан чалкаштириб юборади.
Натижада
ишониб
бўлмас
исм
―Cондолеезза‖
(Kondoliza-Кондолиза)
номи дунѐга келади.
Кўпчилик ғайритабиий исм эгалари
етуклик
ѐшига
етганларида
уларни
ўзгартиради. Ота-онасининг динга бўлган
телбаларча иштиѐқидан чарчаган Жесус
Крайст Аллин (Jesus Christ Allin) исмли
бир шахс умрининг ярмида Кевин Майкл
(Kevin Maykl) исмини танлади. Литл
Пикси Гелдоф (Little Piksi Geldof –
таржимаси "Кичик Пикси"), мусиқачи Боб
Гелдофнинг қизи, етуклик ѐшига етганда
шунчаки, Пикси Гелдоф дастхатини қўя
бошлади. Афтидан, ота-онаси ―Number 16
Bus‖ (16 рақамли автобус) номини берган
Янги Зеландиядаги бебахт ўз исми
борасида бирор чора қўлламаса бўлмайди.
Исмлар
семантикаси
ва
этимологиясини ўрганган ҳолда хулоса
қилиш мумкинки, инглиз исмларининг
асосий қисми яҳудий, грек ва герман
тилларидаги сўзлардан ташкил топган
исмлардан иборатдир.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати
1.
Begmatov.E, Uluqov. N. O‘zbek onomastikasi (bibliografik ko‘rsatkich). 2008. 134-145-
betlar.
2.
Feldman Harold. "The Problem of Personal Names as a Universal Element in
Culture."
American Imago
16 (1959): 237-250.
3.
Hartman A. Arthur, Robert C. Nicolay and Jesse Hurley. "Unique Personal Names as a
Social Adjustment Factor."
Journal of Social Psychology
75 (1968): 107-110.
4.
Kenjayeva S. Bag‘ishlov ismlarining bir guruhi haqida. O‘zbek tili va adabiyoti. 2011. 2-
son. 91-bet.
5.
Nurmonov A. Yo‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent: Sharq, 2001. – B.
72.
6.
Гумбольдт В.Ф. Избранные труды по языкознанию. – Москва: 1984. – 214.
Иброҳимова Д. Мотивация имѐн личностей в английском языке.
В статье даѐтся
структурно-семантическийанализ этимологии имен лиц, принадлежащих к английской
языковой культуре. Изучение феноменов вербализации имѐн в английской культуре позволит
определять и интерпретировать их межкультурные особенности. В статье также
описывается этимология английских имен в форме лингвистических структур с
использованием примеров художественного выражения.
Ibrohimova D. Motivation of personalities‟ names in the English language.
The etymology
of the names of persons belonging to the English linguistic cultureare analyzed structural-
semantically inthe article. Studying the phenomena of verbalization of persons‟ names in English
culture will allow to identify and interpret their interculturalfeatures. The article also describes the
etymology of the English names in the form of linguistic structures, using examples of their
expression in literature.
