Хорижий филология.
№4, 2017 йил
50
ТАРЖИМАНИНГ ГРАММАТИК МУАММОЛАРИ
Қамбаров Носир,
ЎзДЖТУ доценти
Суннатуллаев Озод,
ЖДПИ қошидаги “Сайилжой” академик лицей ўқитувчиси
Калит сўзлар:
морфема, морфология, синтаксис, типологик фарқлар, номинатив-
синтагматик, контекстуал.
Таржимашуносликнинг лингвистик
муаммолари тил бирликларини таржима
бирлиги сифатида кўриш имкониятини
беради. Маълумки, грамматиканинг иккита
асосий сатҳи мавжуд. Шу нуқтаи назардан
таржиманинг грамматик муаммоларига
қарайдиган бўлсак, морфология сатҳида
морфемалар,
синтаксис
сатҳида
сўз
бирикмаси ва гаплар таржима бирлиги
бўлиши мумкин. Бу фикр россиялик
таржимашунос олим Л.С. Бархударов
томонидан бундан бир неча ўн йил аввал
―Язык и перевод‖ китобида илгари
сурилган эди.
Таржимашуносликда морфеманинг
таржима бирлиги бўла олиши учун унинг
назарий жиҳатларини ҳисобга олиш зарур
бўлади.
Асосий сўз туркумлари от, феъл,
сифат, равиш, сон ва шу кабилар ўз
морфемаларига эга. Масалан, от ясовчи
морфемалар, феъл ясовчи морфемалар ва
ҳоказо. Мазкур мақолада от ясовчи
морфемалар
устида
тўхталамиз.
Бу
масалага икки хил ѐндашув мавжудлигини
таъкидлаб
ўтиш
лозим.
Биринчиси,
таржимада от ясовчи, феъл ясовчи, сифат,
равиш, сон ва ҳоказо сўз туркумларини
ясовчи морфемалар морфемик таҳлил
қилинганда таржимада қайси йўллар билан
берилишини, яъни от ясовчи морфема
таржимада от ясовчи морфема билан
бериладими ѐки аслиятдаги морфема
ѐрдамида ясалган от ўзак сўз билан
бериладими ѐки иккинчи ѐндашув таржима
тилида ҳам от ясовчи морфемалар таржима
бирлиги сифатида унинг от ясовчи
морфемасининг эквиваленти ѐрдамида
бериладими?
От ясовчи морфемалар таржимаси
ҳақида бевосита фикр юритишдан олдин
инглиз тилидаги от ясовчи морфемалар
ҳақидаги маълумотларни кўриб чиқиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
деб
ҳисоблаймиз.
Инглиз тилида энг қўлланиладиган
от ясовчи морфемаларга қуйидагиларни
мисол қилиб келтириш мумкин:
-er, -or, -ar, -ist, -ian, -ing, -ment, -ion,
-ism, -ess, -able, -al, -dom, -en, -ence, -hood,
-ness, -ish, -ship, -th ва ҳакозо.
Морфеманинг маъноларига келсак
улар отнинг сифати, ҳолати, жараѐнни,
касб эгасини, йўналиш, соҳа ва шу каби
маъноларни ифодалаш учун қўлланади.
Таржима бирлиги сифатида қабул
қилинган морфема таримада доим ҳам
морфема билан берилмаслиги мумкин.
Бунга асосий сабаб, биринчидан, инглиз ва
ўзбек тиллари қариндош бўлмаган тиллар
сирасига
кирса,
иккинчидан,
улар
ўртасидаги
типологик
фарқлар
ҳисобланади. Иккита қариндош бўлмаган,
турли тизимли тиллардаги айни битта сўз
туркуми, айни сўз туркумини ҳосил
қиладиган
морфемаларнинг
фарқи
таржимада
турли
грамматик
муаммоларнинг пайдо бўлишига олиб
келади.
Морфемаларнинг таржима бирлиги
сифатида кўриш морфеманинг қайси
турдаги жанр, матн ва услубдалигига
боғлиқ бўлади.
Бунинг учун биз иккита турли
услубга тегишли матнлардаги гапда
қўлланган от морфемасига эга сўзлар
таржимасини қараб чиқамиз.
Бизнинг фикримизча, бадиий матн
билан
илмий
матнда
қўлланган
морфемалар ѐрдамида ясалган отлар
таржимаси чоғиштириб чиқиш объектив
хулосалар чиқариш имконини беради.
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
51
Масалан, инглиз тилидан ўзбек
тилига
таржима
қилинган
қуйидаги
мисолга мурожаат қилайлик:
If the machine
ry
of the Law could be
depended on to fathom every case of
suspicious, and to conduct every process of
inquir
y
, with moderate assist
ance
only from
the lubricating influences of oil of gold, the
events which fill these pages might have
claimed their share of the public attent
ion
in
a Court of Justice.
(Collins: 33)
Юқорида
келтирилган
парчада
бизни тўртта сўз –
machinery, inquiry,
assistance, attention
- эътиборимизни
тортди.
Юқоридаги парчанинг таржимаси
қуйидагича:
Агар қонун дастури ҳар бир
шубҳали вазиятга чуқурроқ ѐндашиб,
масалага
алоқадор
шаҳодатларни
жаранглаган олтинлар билан хаспўшлашга
йўл қўймасдан олиб борилганда эди, ушбу
саҳифаларда баѐн қилинган воқеалар
адолат маҳкамасидаѐқ эл қулоғига етган
бўларди.
(Коллинз: 7)
Матнда
диққатимизни
тортган
тўртта сўз таржимасини кўриб чиқамиз.
Аслиятдаги
―
machinery
‖
сўзи
–у
морфемаси ѐрдамида конкрет отдан
ясалган мавҳум от ўзбек тилига дастур
(форсча даст – «қўл» ҳамда –ур
морфемасидан ясалган от) сўзи билан
берилган.
Аслиятдаги
―machinery‖
сўзининг
луғавий
маъноси
―қурол,
аппарат, девон‖ бўлиб, сўз таржима тилида
кўчма маънода қўлланган. Иккинчи сўз
―inquiry‖ ҳам –
у
морфемаси ѐрдамида
феълдан от ясалган сўз бўлиб, у таржимада
―эл
қулоғига
етган
бўларди‖
деб
фразеологик бирикма билан ўзбек тилига
таржима қилинган. Учинчи ―
assistance
‖
сўзи эса ўзбек тилида ―хаспўшлаш‖ сўзи
билан берилган. Инглизча сўзнинг луғавий
маъноси ―кўмак, ѐрдам‖. Бу ерда ҳам от
сўз
туркуми
ҳаракат
номи
билан
алмаштирилган. Сўнгги тўртинчи от сўз
туркумига кирувчи бирлик ―
attention
‖
бирлиги бўлиб, у таржимада иккинчи
сўзнинг
бир
элементи
сифатида
фразеологик
бирликка
сингдириб
юборилган.
Инглиз тилидан ўзбек тилига
таржима
қилишда
грамматик
муаммолардан бири инглиз тилидаги
предлоглар
ҳисобланади.
Маълумки,
герман тилларида предлогларнинг, туркий
тилларда кўмакчиларнинг мавжудлиги,
яъни уларнинг турли тизимли бўлиши
таржимада муаммо сифатида қаралиши
мумкин. Тадқиқотчи А.Сайфуллаев инглиз
ва ўзбек тиллари материалида предлог ва
кўмакчиларнинг номинатив-синтагматик
ва
типологик
структуравий
мақоми
тадқиқотида юқорида тилга олинган
грамматик ҳодисалар таржима нуқтаи
назаридан ҳам кўриб чиқилган. Масалан,
предлогли мажҳул нисбатдаги қурилмалар
ўзбек тилига аниқлик майли орқали
таржима
қилиниши
қурилманинг
функциясига боғлиқлиги очиб берилган.
Инглиз тилидаги
from
предлоги ўзбек
тилига – лик сўз ясовчи қўшимчага мос
келиши
кўрсатиб
ўтилган.
Инглиз
тилидаги
with
предлогининг биринчи
луғавий маъноси ўзбек тилидаги
билан
боғловчисига тўғри келади. Энди мана шу
маънони ўзбек тилидан инглиз тилига
матнда
таржимасини
таҳлил
қилиб
кўрамиз.
Қуйидаги
мисолга
эътиборингизни қаратамиз:
- Танишдиришдан сўнг Отабек
билан қутидорнинг кўзлари бир-бирларига
тез-тез учраша бошладилар. (Абдулла
Қодирий Ўткан кунлар. – Тошкент, 2017.
– 13-бет).
Инглизча таржимаси:.
―Those
attending
were
Hamid,
Rahmat, and Hasan Ali as well as individuals
previously introduced – all were assembled in
Otabek‘s honor‖.
15
Иккинчи таржимада:
―After getting acquainted with the
guests? Otabek and Qutidor‘s eyes met now
and then. ‖(Edward Reese)
16
. Танланган
16.
Абдулла Қодирийнинг ―Ўткан кунлар‖ романи
америкалик ўзбек адабиѐтининг мухлиси Марк
Эдвард Рис томонидан 2017 йилда инглиз тилига
таржима қилинган. Юқорида унинг таржимаси
қўлѐзмасидан таҳлил учун фойдаландик. Мазкур
асарнинг И.Тухтасинов ва У. Йўлдошев томонидан
ҳам 2017 йилда инглиз тилидаги таржимаси чоп
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
52
гапнинг биринчи таржимасида ўзбек
тилидаги ―билан‖ боғловчиси тушириб
қолдирилган, иккинчи таржимада эса
сақланган. Мана шу қисқа таржима
таҳлилининг ўзи ўзбек тилидаги боғловчи
таржимада сақланиши ѐки таржимоннинг
қўллаган усули натижасида сақланмаслиги
мумкинлигини кўрсатади. Таржиманинг
адекват
бўлиши
биринчи
навбатда
таржимоннинг
тажрибаси
ҳамда
дунѐқараши кенглигига, яъни таржима
қилаѐтган мавзу билан боғлиқ бошқа
қўшимча маълумотларга эга бўлиши
муҳимдир.
Битта
мақола
доирасида
таржиманинг грамматик муаммоларини
бутунлай
қамраб
олишнинг
имкони
бўлмаганлиги учун ушбу муаммоларни
санаб
ўтиш
билан
кифояланамиз.
Таржиманинг грамматик муаммоларига
сўз
тартиби,
сўз
туркумларини,
пунктуацион
белгиларни
таржимада
бериш, сўз ва сўз бирикмалари, турли гап
бўлаклари, гап турлари ва бошқа қатор
масалаларни санаб ўтиш мумкин.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки, морфема таржима бирлиги
сифатида
аксарият
ҳолларда
илмий
матнларда реал кўринади. Морфемалар
бадиий матнларда айрим ҳоллардагина
таржима
бирлиги
сифатида
намоѐн
бўлиши мумкин. Бунга сабаб бадиий услуб
хусусиятлари, унда қўлланадиган ифодали
сўзлар, миллий хос сўзлар, контекстуал
маънога эга бўлган сўзлар ва ҳоказолар.
Илмий матнларда морфема таржима
бирлиги сифатида аниқ намоѐн бўлади.
Чунки илмий матнларда асосан терминлар
қўлланади.
Терминлар
одатда
бир
маъноли, лотин ва юнон тилидан кириб
келган, улардаги морфемалар сони ва
функциялари аниқ. Илмий матнларда
аксарият ҳолларда от ясовчи морфемалар
терминлар таркибида аниқ ажралиб
туради.
Бундан
ташқари
терминлар
таржимасида калькалаш, транскрипция
ҳамда транслитерация таржима методидан
фойдаланилади. Бу методлар лотин ва грек
этилган. Маълумотларга кўра, ҳозир Абдулла
Қодирийнинг бу машҳур асари Туркия ва
Германияда ҳам инглиз тилига таржима қилинган.
тилларидан
кирган
сўзларни
(терминларни) морфемалари билан бирга
беришни
тақозо
этади.
Демак,
морфеманинг таржима бирлиги сифатида
қўлланиши матн тури ва услубига
бевосита боғлиқ экан.
Хорижий филология.
№4, 2017 йил
53
А
дабиѐтлар:
1.
Абдулла Қодирий Ўткан кунлар. Роман. Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа
ижодий уйи. -Тошкент, 2017. – 392 б.
2.
Бархударов Л.С. Язык и перевод. – М.: Международные отношения, 1973.
3.
Вилки Коллинз Оқ кийинган аѐл: роман / Вилки Коллинз; инглиз тилидан А.Иминов
таржимаси. – Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриѐти, -
2010. – 652 б. Соllins, Wilkie The Woman in White. Edited with an Introduction and notes by
Julian Symons. Penguin Books. Made and printed in Great Britain, 1974/ - 658 p.
Камбаров Н., Суннатиллаев О. Граммтические проблемы перевода.
Данная статья
посвящена изучению грамматических проблем перевода на примере английского и узбекского
языков. Описываются лингвистические проблемы перевода на морфологическом уровне, где
морфема рассматривается как единица перевода.
Kambarov N., Sunnatillayev O. Grammatical problems of translation.
The present article is
devoted to studying grammatical problems of translation in the example of the English-Uzbek and
Uzbek-English languages. Grammatical problems of translation are studied on morphological level
where a morpheme is considered as a translation unit.
