Хорижий филология
№2, 2019 йил
38
МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ АНГЛАТУВЧИ ҚЎШМА СЎЗЛАРНИ ТАРЖИМА
ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ
Ҳакимов Ҳамидулло Инамович,
ЎзДЖТУ доценти, филология фанлари номзоди
Калит сўзлар:
миллий қадрият, қўшма сўзлар, таржима жараѐни, услуб, матн,
трансформация, лекски-грамматик.
Аслият матнига мос ва тенг бўлган
матн
яратиш
таржима
жараѐнининг
негизини ташкил этади. Айни ўша мослик ва
тенгликни таъминлаш аслият матнини
тушунишдан
бошланади
ва
мувофиқ
таржима қилинган матнни яратиш билан
тугайди.
Таржима мувофиқлиги турли лексик
ва
грамматик
трансформацияларга
муҳтождир. Аслият ва таржима бирликлари
ўртасида бевосита алоқа бор бўлиб,
бирламчи
матндан
қандайдир
трансформациялар воситасида таржима
бирликларини ҳосил қилиш мумкин.
Таржима трансформациялари деганда
аслият бирликларидан тегишли маънода
таржима
бирликларига
ўтишда
қўлланиладиган
таржима
методлари
тушунилади.
Таржима
трансформациялари
ва
уларнинг таржима жараѐнида қўлланиши
борасида
Э.Азнаурованинг
―Translation
theory and practice‖ асарида, П.Ньюмаркнинг
―A
Textbook
of
translation‖,
Ш.Сирожиддинов,
Г.Одиловаларнинг
―Бадиий
таржима
асослари‖
монографиясида
маълумотларни
учратишимиз мумкин.
Э.Азнаурованинг ―Translation theory
and practice‖асарида таржима усуллари
таржима
трансформациялари
сифатида
талқин этилган. Ушбу асарда таржиманинг
лексик ва грамматик трансформациялари
ҳақида маълумотлар келтирилган
17
.
Л.Бархударов таржима жараѐнида
амалга ошириладиган трансформацияларни
тўрт турга бўлади: 1) жойни ўзгартириш; 2)
17
E.S.Aznaurova.
Translation
theory
and
practice.―Ўқитувчи‖. 1989. Pp-16-22.
алмаштириш; 3) қўшиш; 4) тушириб
қолдириш
18
.
В.
Комиссаров,
Л.Бархударов
таснифлаган таржима трансформацияларини
умумий равишда учга – лексик, грамматик
ва лексик-грамматик турларга бўлади
19
.
Таржима жараѐнида қўлланиладиган лексик
трансформацияларнинг
асосий
турлари
қуйидаги таржима усулларини ўз ичига
олади: 1. Транскрипция ва транслитерация
усули. 2. Калькалаш усули. 3. Лексик –
семантик
алмашинув
(конкретизация,
генерализация, модуляция) усули.
Грамматик
трансформацияларда
қўлланиладиган таржима усуллари: 1.
Синтактик ўхшатиш (сўзма-сўз таржима)
усули. 2. Жумла тузилишини ўзгартириш
(жумлаларни бўлиш ѐки бирлаштириш). 3.
Грамматик алмаштиришлар (сўз шакли,
нутқ
бўлаги
ѐки
гап
бўлакларини
алмаштириш).
Комплекс
лексик-грамматик
трансформацияларга а) антоним таржима
усули; б) экспликация (баѐний таржима)
усули; в) компенсация усули киради.
Энди юқоридаги усулларга шарҳ
бериб
ўтамиз:
Транскрипция
ва
транслитерация, бу - таржима тили
ҳарфлари ѐрдамида аслиятнинг лексик
бирликлари
шаклини
қайта
тиклаш
усулидир. Транскрипцияда бегона тилдаги
сўзнинг товуш шакли, транслитерацияда эса
сўзнинг график шакли (ҳарфий таркиби)
қайта тикланади.
Бугунги кунда транскрипциянинг
айрим транслитерация элементларини ўз
ичига олган шакли етакчилик қилмокда.
Тилларнинг
фонетик
ва
график
системалари бир-биридан анча фарқли
18
Бархударов Л.С. Язык и перевод. С.190.
19
Комиссаров В. Теория перевода. М., 1990. С.172.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
39
бўлгани учун аслиятдаги сўз шаклини
таржима тилида тиклаш тахминий ва
шартли кечади. Масалан, absurdist -
абсурдист, skateboarding - скейтбординг
каби сўзлар фонетик ўгиришга, dorset
['dasit] - дорсет каби сўзлар график
ўгиришга мисол бўлиши мумкин.
Калькалаш усули - бу аслиятдаги
лексик бирликни унинт таркибий кисми -
морфемалар
ѐки
сўзларни
таржима
матндаги лексик мувофиқ сўзлар билан
алмаштириш усулидир. Калькалашнинг
моҳияти янги сўз ѐки таржима матнда
аслиятдаги
лексик
бирликнинг
тузилишидан нусха олган ҳолда қатьий
ибора ясашдир. Масалан, massculture -
оммавий маданият термини калькалаш
усули орқали таржима қилингандир.
Айрим
ҳолларда
калькалаш
жумла
элементлари
кетма-кетлигини
бузиш
орқали ҳам амалга оширилиши мумкин.
Лексик-семантик алмаштириш усули
деб аслиятдаги лексик бирликларни ўз
маъносига тўғри келмайдиган, аммо
мантиқан эквивалентликни таъминлашга
хизмат килувчи лексик бирликлар билан
алмаштиришга
айтилади.
Бундай
алмаштиришлар
конкретизация
(конкретлаштириш),
генерализация
(умумийлаштириш) вамодуляция (маънони
ривожлантириш) усуллари орқали амалга
оширилади.
Конкретизация деб аслиятда кенг
мазмун билан тушунтирилган сўз ѐки сўз
бирикмасини таржима матнда анча конкрет
мазмунга эга сўз ѐки сўз бирикмасига
алмаштиришга айтилади. Масалан: At
seven o'clock an excellent meal was served in
the dining room. Соат 7 да ошхонада ажойиб
дастурхон тузалди.
Генерализация деганда аслиятдаги
тор маънога эга лексик бирлик таржима
матнда
кент
маъноли
сўз
билан
алмаштирилади.
Бу
усулни
конкретизацияга
нисбатан
тескари
трансформация
деб
аташ
мумкин.
Масалан, инглизча ―weekend‖―дам олиш
куни‖ ѐки― шанба– якшанба‖кунларини
англатадиган сўз қуйидагича кенгроқ
маънодаги сўз билан алмаштирилиши
мумкин:
Не
visitsmepracticallyeveryweekend.
У
деярлиҳар ҳафта мени кўргани келади.
Айрим ҳолларда, агар контекстда
бирор-бир предметнинг аниқ тавсифи
рецептор
учун
муҳим
бўлмаса
генерализация усулини қўллаш хато
бўлмайди.
Модуляция усулида аслиятдаги сўз
ѐки сўз бирикмаси таржима матнда
мантиқан эквивалент маъно берадиган
бирлик билан алмаштирилади. Масалан, I
don't
blame
them
(Мен
уларни
айбламайман) жумласи ―Мен уларни
тушунаман‖ тарзида бадиий таржима
матнда қўлланиши мумкин.
Синтактик ўхшатиш усули сўзма-сўз
таржима усули ҳам дейилади. Бунда
аслиятдаги синтактик тузилиш таржима
матнига
айнан
кўчади.
Синтактик
ўхшатишда таржимадаги тил бирликлари
сони ва уларнинг жойлашиш тартиби
аслиятдаги каби бўлади. Ўзбек тили
синтактик қурилиши системасини шарқ
тилларининг айримларидаги гaп синтактик
курилишига мослаш мумкин. Аммо Ғарб
тиллари, хусусан, инглиз тили гaп
синтактик курилишига мутлақо тўғри
келмайди. М: Мен ҳар куни университетга
бораман – I go to the university every day.
Гапни бўлаклаш усули - аслиятдаги
жумлани таржимада бир неча бўлакларга
бўлиб ўгириш усулидир. Бундай усул
таржимада аслиятдаги мураккаб кўшма
гапларни адекват бериш оғир бўлган
ҳолларда ишлатилади. Кўпгина ҳолларда
ушбу усулнинг кўлланиши таржиманинг
тушунарли ва пишиқ чиқишига хизмат
қилади. Жумлаларни бирлаштириш усули
юқоридаги усулнинг тескариси бўлиб,
бунда
аслиятдаги
икки
содда
гап
таржимада кўшма гапга айлантирилиши
мумкин.
Грамматик алмаштириш усули
аслиятдаги грамматик қурилмаларнинг
таржимада ўзгариш билан келтиришдир.
Масалан,
инглиз
тилидаги
фақат
кўпликда ишлатилиши мумкин бўлган
сўзлар ўзбек тилида фақат бирлик сонда
ишлатилади. Дейлик hairs - соч. Бу
усулда хорижий тил гап қурилишлари
тўлиқ
ўзбек
тили
нормаларига
Хорижий филология
№2, 2019 йил
40
туширилади. Бунда асосий ўзгаришга
морфологик
бирликлар
учрайди.
Масалан, от феълга, сифат отга айланиб
кетиши мумкин. She is no good as a letter
- writer. У яхши котиб эмас (сўзма-сўз: У
хат ѐзувчи сифатида яхши эмас).
Антоним
таржима
усули
ҳам
грамматик – лексик алмаштириш усуллари
гуруҳига киради. Бунда аслиятда инкор
шаклида келган сўз таржимада тасдиқ
шаклини олади. Масалан: Nothing changed
in my hometown - Менинг она шаҳримда
ҳамма нарса илгаригидек.
Экспликация усули ҳам грамматик -
лексик алмаштириш усулларидан бири
бўлиб, баѐний таржима усули ҳам
дейилади. Бунда аслиятдаги лексик бирлик
таржима матнда тўлиқроқ шарҳ ѐки
аниқлаштирувчи маъноли сўз бирикмаси
билан
алмаштирилади.
Ушбу
усул
аслиятдаги
эквивалентсиз
сўзларнинг
маъносини
оширишда
қўл
келади.
Масалан, conservationalist номини атроф-
муҳитни ҳимоя қилиш тарафдори деб
таржима килиш мумкин. Аммо, бу
усулнинг заиф жойи шундаки, таржимада
баѐн чўзиқ ва кўпсўзли бўлиб кетади.
Компенсация усули - бу, аслият
матни таржимасида айрим элементларнинг
маъносига дарз кетган тақдирда, унинг
ўрнини
бошқа
восита
орқали
тўлдиришдир. Бунда ўша жумланинг ўзида
тўлдириш шарт эмас. Йўқотилган маъно
йўл-йўлакай кейинги сатрларда тўлдириб
кетилиши мумкин.
Ҳарвей эса маданий бўѐқдорликка
эга терминларни таржима қилишнинг
усуллари сифатида қўйидаги тўрт асосий
таржима усулларини таклиф этади
20
. У
таржима усуллари тушунчасига нисбатан
―translation
techniques‖
тушунчасини
қўллайди:
1.
Функционал
эквивалентлик
(Functional Equivalence): Бунда Таржима
тили
маданиятида
Аслият
тили
маданиятидаги худди шундай вазифани
бажарувчи сўзни қўллаш.
20
Harvey, M. (2003). A beginner's course in legal
translation: the case of culture-bound terms.
Retrieved
http://www.tradulex.org/Actes2000/harvey.pdf
2.
Шаклий
эквивалентлик(Formal
Equivalence)
ѐки
―лингвистик
эквивалентлик (linguistic equivalence
)
‖.
Бунда сўзлар сўзма-сўз таржима қилинади.
3.
Транскрипция (transcription) ѐки
аслият тилидаги сўзни таржима тилида
қўллаш (borrowing).
4.
Тасвирий
ѐки
изоҳловчи
таржима(Descriptive or self-explanatory): У
одатда умумий терминларга нисбатан
маънони очиб бериш учун ишлатилади. Бу
усул формал эквивалент унчалик самарали
бўлмаган кенг турдаги контекстларда
кўлланади.
Миллий қадрият тушунчасига жуда
кенг қамровли тушунча ҳисобланади.
Миллий сўзи барчамизга маълум хар бир
халқнинг ўзига тегишли анъана, урф-
одатлар, яшаш тарзи, дунѐқараши каби
тушунчалар мажмуини англатади. Қадрият
сўзи эса, ―Ўзбек тилининг изоҳли луғати‖да
қуйидаги
маъноларни
англатишини
кузатдик.
Қадрият
(арабча.
–қиймат,
аҳамият;
қимматбаҳо
буюмлар;
халқ
бошлиғи)
–
воқеликдаги
муайян
ҳодисаларнинг умуминсоний, ижтимоий-
аҳлоқий, маданий, маънавий аҳамиятини
кўрсатиш учун қўлланадиган тушунча.
Инсон ва инсоният учун аҳамиятли бўлган
барча нарсалар, мас., эркинлик, тинчлик,
адолат, маърифат, ҳақиқат, яхшилик,
моддий ва маънавий бойликлар ва бошқалар
қадрият ҳисобланади.
Аммо ошкоралик
дегани
кимсанинг
хоҳлаган
пайтда
қадриятларимизни оѐқости қилиш дегани
эмас.
Газетадан
21
. Демак, ўзбек халқи
яратган моддий ва маънавий бойликлар,
минг йиллардан буѐн инсонлар орасида
яшаб келаѐтган анъана ва урф-одатларни биз
ўзбек халқининг миллий қадриятлари
сифатида талқин этамиз. Қуйида эса
Адҳамжон Ашировнинг ―Ўзбек халқининг
қадимий
эътиқод
ва
маросимлари‖
монографиясида
учраган
баъзи
бир
қадриятлар ва улар англатувчи сўзлар, айнан
қўшма сўзларни таржима хусусиятлари ва
миллий қадриятлар маъносини сақлаш
21
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. ―Ўзбекистон
миллий энциклопедияси‖ давлат илмий нашриѐти.-
Тошкент, 2007. 3-жилд. 207-бет.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
41
йўллари хақида фикр юритамиз. Ушбу
китобда миллий қадриятларимиздан бири
бўлган ―куѐвнавкар‖ сўзига дастлаб, эътибор
қаратамиз. Ушбу сўз синтактик жиҳатдан
икки ―куѐв‖ ва ―навкар‖ сўзларининг
қўшилишидан ҳосил бўлади. Ушбу сўз
иштирок этган қуйидаги гапга эътибор
қаратамиз:
Унинг нигоҳи куѐвнавкарлар
ичидан Тўра акани топди
(Ёшлик). Ушбу гап
миллий қадриятни англатувчи
куѐвнавкар
қўшма
сўзи
қатнашгани
билан
аҳамиятлидир. Ушбу гап инглиз тилига
қуйидагича таржима қилинади:
She looked at
groomsmen and found Tura aka among them
.
Куѐвнавкар
сўзи
инглиз
тилидаги
groomsman
сўзига эквивалент бўлади. Бу
ерда биз Ҳарвей томонидан миллий
қадриятга оид сўзларни таржима қилиш
учун таклиф этилган таржима усулларидан
вазифавий эквивалент таржима муаммосини
бартараф этади деб ўйлаймиз. Чунки,
ЎТИЛда
куѐвнавкар
сўзининг
―тўй
маросимида куѐв билан бирга бўлувчи
жўралар‖ маъноси мавжуд. Oxford Advanced
Leraner‘s Dictionary луғатида эса
groomsman
сўзига қуйидагича таъриф берилган: a friend
of the bridegroom at the wedding, who has
special duties. Бундан кўриниб турибдики, бу
сўз икки тилда вазифаси жиҳатидан бир-
бирига эквивалент бўла олади. Куѐвнавкар
сўзининг миллий қадриятни англатувчи сўз
бўлишига сабаб эса, халқимиз бу сўз билан
боғлиқ бир неча қадриятларимизни амалга
оширади. Тўй маросимларимиз билан
боғлиқ анъаналарга кўра, никоҳ куни кечки
пайт куѐв ўз яқин дўстлари билан ясан-тусан
қилиб, қутловлар остида тўйхонадаги
оқсоқоллар дуои-фотиҳаларини олиб, келин
уйига ―куѐвнавкар‖га борадилар. Куѐв ўз
дўстлари қуршовида, карнай-сурнай ва
турли қийқириқлар садоси остида йўлга
тушади.
Ушбу
амаллар
фақат
тўй
шодиѐнасини англатибгина қолмай ѐвуз
кучлар,
инсу
жинслардан
сақловчи
афсунгарлик
воситаси
ҳам
саналган.
Куѐвнавкарлар дастурхон тузалган келин
уйининг хонасига киришида остонага
пояндоз ѐзилган.
Тилимизда яна миллий қадриятни
англатувчи белбоғ қўшма сўзи мавжуд
бўлиб, бу сўзни таржима қилишда
прагматик таржимага эришиш, миллий
қадриятни таржима тилида ҳам сақлаб
қолиш таржима жараѐнида ўзига хос
қийинчилик
туғдиради.
Белбоғ
сўзи
иштирок этган қуйидаги жумлага эътибор
қаратсак
. Нозим Зуҳранинг бошини аста
силаб, ўз кўз ѐшини белбоғи учига артди.
Ушбу гап инглиз тилига қуйидагича
таржима қилинади: Nozim caressed Zuhra‘s
head slowly and rubbed tears with his
belbog‘.Ушбу гапда иштирок этган
белбоғ
сўзини юқорида олимлар томонидан таклиф
этилган тасвирий эквивалент усулида
таржима қилинди. Агар таржимон ушбу
сўзни инглиз тилида эквивалент сифатида
belt
билан таржима қилса, миллий қадрият
сақланиб қолинмайди. Чунки,
белбоғ
сўзи
инглиз тилидаги
belt
сўзига эквивалент бўла
олмайди.
Belt
ўзбек тилидаги камар сўзини
англатиши мумкин. Ваҳоланки, камарнинг
учи билан кўз ѐшини артиб бўлмайди. Бу
ҳолатда таржимондан сўзнинг лексик-
семантик
ва
лингвокультурологик
хусусиятларини тўғри тушуниш талаб
қилинади.
ЎТИЛда
белбоғ
сўзининг
қуйидаги маънолари мавжуд: 1. Белга
боғланадиган, тўртбурчак рўмол шаклидаги
гулли ѐки гулсиз, четлари тикилган мато
парчаси қийиқ, қийиқча. 2. Умуман, белга
белбоғ каби боғланадиган нарса. 3. Ҳар
нарсанинг ўрта белидан ўтган фаразий чизиқ
ѐки ҳалқа; экватор.
Belt
сўзининг эса Oxford
Advanced Learner‘s Dictionary луғатида
қуйидагича маънолари бор: 1. Long narrow
piece of leather, cloth, etc. that you wear around
the waist. 2. A continuous band of material that
moves round and is used to carry things along
or to drive machinery. 3. An area with particular
characteristsics of where a particular group of
people live. 4. An act of hitting sth/sb hard.
Демак,
миллий
қадрият
маъносини
англатувчи белбоғ қўшма сўзининг бош
маъноси ЎТИЛдаги биринчи маъноси
ҳисобланади. OSLD луғатидаги бунга яқин
маъноси биринчи ва иккинчи маъноси
ҳисобланиб, кўпроқ ўзбек тилидаги камар
сўзига тўғри келади. Таржима жараѐнида
белбоғ сўзининг эквиваленти қилиб,
Belt
сўзининг олиниши таржимоннинг хатога
йўл қўйиши ва миллий қадрият маъносини
йўқотишига олиб келади. Бундай ҳолларда
Хорижий филология
№2, 2019 йил
42
таржимон descriptive equivalent (сўзга
таржима тилида тавсиф бериш) усулидан
фойдаланиши мақсадга мувофиқ бўлади.
Яъни belbog‘ (it is piece of material sewed in
form quadrangle kerchief and you wear around
the waist).
Хулоса қилиб айтганда, миллий-
маданий
сўзлар
қуйидагича
таснифланди:экология - ўсимлик дунѐси,
ҳайвонот
дунѐси,
шамол
турлари,
текисликлар,
тепаликлар;
хомашѐни
билдирувчи маданий бирликлар; озиқ –
овқат; кийим-кечаклар; уйлар ва шаҳарлар;
транспорт; ижтимоий соҳага оид маданият
бирликлар
–
иш ва мароқ
:
ташкилотлар
,
расм-русумлар,
машғулотлар,
ишлаб
чиқариш,
тушунчалар;
с
иѐсий
ва
бошқарув; диний; ижодий; имо-ишора ва
одатлар.
Миллий қадрият англатувчи сўзлар
билан бир қаторда ишлатиладиган миллий
маданий
сўзлар,
реалиялар,
лингвокультуремалар ҳақида ҳам батафсил
маълумотлар келтирилди.
Маданий
бирликларни
таржима
қилиш жараѐнида қуйидаги таржима
трансформациялардан
фойдаланиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади:
транслитерация; анъанавий эквивалент;
бетарафлаштириш
(вазифавий
ѐки
изоҳланган
эквивалент);
сўзма-сўз
таржима; мослаштириш; таркибий таҳлил;
ўчириб
ташлаш;
жуфтлик;
стандартлаштирилган таржима; изоҳлаш,
шарҳ ва таснифлаш.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:
1.
E.S.Aznaurova. Translation theory and practice. ―Ўқитувчи‖. 1989. Pp-16-22.
2.
Harvey, M. (2003). A beginner's course in legal translation: the case of culture-bound
terms.
http://www.tradulex.org/Actes2000/harvey.pdf
3.
Бархударов Л.С. Язык и перевод. С.190.
4.
Комиссаров В. Теория перевода.- М., 1990. С.172.
5.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. ―Ўзбекистон миллий энциклопедияси‖ давлат илмий
нашриѐти.-Тошкент, 2007. 3-жилд. 207-бет.
Хакимов Х. Способы перевода сложных слов, обозначающих национальные
ценности.
Статья посвящается изучению различных способов перевода сложных слов,
обозначающих национальные ценности, выявляет трудности, возникающие в процессе
перевода и предлагает методы для устранения подобных проблем.
Khakimov H. Ways of translating compound words denoting national values.
The article is
devoted to investigation of various ways of translating compound words denoting national values,
makes out difficulties, appearing in translation process and proposes methodology of overcoming
similar problems.
