Хорижий филология
№2, 2018 йил
88
SHATRANJIY SAMARQANDIY QIT’ALARIDA MAVZULAR XILMA-XILLIGI VA
MAZMUN BOYLIGI
Axmedova Dilorom,
SamDU tayanch doktoranti
Tayanch so‘zlar
: qit’a janri, mazmun boyligi, mavzular xilma xilligi, shahar adabiyoti,
realistik xususiyatlar.
XII asr Movarounnahr yetuk shoiri
Dehqon Ali Shatranjiy Samarqandiy qit’alari
boshqa shoirlar qit’alari singari kichik lirik
janrlarga taalluqli bo‘lsa-da, mavzulari
doirasining kengligi va xilma-xilligi bilan
imtiyozlidir. Bu hol o‘z navbatida qit’alar
mazmun
boyligini
vujudga
keltirgan.
Shatranjiyning
Muhammad
Avfiy
Buxoroiyning “Lubob-ul-albob” tazkirasida
(1129 yilda ta’lif etilgan) namuna keltirilgan
anchagina
qit’alari
1
,
albatta
shoir
ijodiyotining ushbu janrga doir she’rlari
barcha mavzularini o‘z ichiga olmagan bo‘lsa
ham, ular yuzasidan janr mavzularining
doirasi kengligi va xilma-xilligi masalasini
yoritish mumkin.
Bu masalaga doir S.Sa’diyevning
“Markazi adabiy Samarqand dar shohrohi
tarix”
tadqiqotining
Shatranjiyga
bag`ishlangan faslida qisqacha so‘z yuritilgan
bo‘lib, shoirning barcha muhim qit’alari va
ularning
mavzu-mazmunlari
tahlilga
olinmagan [2, 88-99]
2
. Binobarin biz ushbu
masalani
batafsilroq
yoritishga
harakat
qilamiz.
Shatranjiy qit’alarining eng muhim va
asosiy mavzusi
hikmat va pand
(Avfiy
istilohida
“vaz”)
hisoblanadi.
Shoir
qit’alarining katta bir qismi ushbu mavzuga
tegishli bo‘lib, uning ijodiy siymosini hakim
va pandomuz shoir sifatida namoyish etadi.
Shoirning hikmatli va pandomuzona she’rlari
voqeiy hayotning turli-tuman amaliy hikmat
atalmish muammolariga bag`ishlangan.
Ilm-fan
tahsili
masalasi
shu
jumladandir. Ilm-fanni o‘rganish va targ`ib-
tashviq qilish an’anaviy tarzda Shatranjiy
ijodiyotida davom etgan bo‘lsa-da, biroq shoir
bu masalaning boshqa qirrasi-ilmni bevosita
ustozdan o‘rganish zarurligini va uni ustozsiz
qo‘lga kiritish mumkin emasligiga e’tibor
berib, mavzuni yangicha, an’anaga xilof
tarzda
hal
qiladi.
Mumtoz
adiblar
Shatranjiydan oldin va keyin ham umumiy
tarzda ilm tahsilini targ`ib-tashviq qilganlari
holda masalaning muhim tomoni-ilmni faqat
kitobdan emas, balki ustozdan o‘rganish
zarurligiga e’tibor qaratmagan edilar. Boshqa
adiblar tomonidan tilga olinmagan bu haqiqat
Shatranjiy ijodiyotida qit’a janri mavzu va
mundarijasining hayotiy xususiyati taqozosi
bilan qalamga olingan. Bunga qo‘shimcha,
shoir mazkur hayot haqiqatini juda ajoyib va
nodir hayotiy obraz orqali talqin etgan.
Ilm az ustod hosil kun, ki az ro‘i kitob
Natavoni nukta ilm ba hosil kardan
Hamchu murg`e, ki xuro‘sash nabuvad
xoya kunad,
Cho‘za natvonad az on xoya burun
ovardan
Buvad on kas, ki ba ustodon az rohi
ulum
Nanihad az payi shogirdi kardan gardan.
[1, 44]
Albatta, ilmni kitobdan emas, balki
ishdan o‘rganish zarur degan fikr ustida
bahslash mumkin. Ammo shoir fikrini ilmni
faqat kitobdan emas, ustozdan ham o‘rganish
zarur degan ma’noda qabul qilishimiz
mumkin.
Shatranjiy
ilm-fan
ta’rif-tavsifiga
bag`ishlagan boshqa bir qit’asida o‘z hayoti
tajribasidan, aniqrog`i, a’yon-ashroflar bazm
so‘hbatlarida
nadim
sifatida
ishtirok
qilishidan kelib chiqqani holda yana bir
hayotiy nuktani ifoda etgan. Qit’ada ilm-fanni
o‘rganishga chorlash uning ahli qadr-
e’tiborini ulug`lash yo‘li bilan davom
ettirilgan. Shoir bu yerda ham she’riyatda
misli ko‘rilmagan hayotiy obraz orqali
masalani
izohlaydi.
Qofiya
baytning
nihoyasiga-poygahida joylashgan bo‘lsa-da,
bayt mazmunining asosini tashkil etishi va
uning zebu ziynati hisoblanishidek, odamlar
Хорижий филология
№2, 2018 йил
89
majlisu suhbatlari ham poygahda o‘tirgan
donishmand kishilarning ishtiroki tufayli husn
oladi, gullaydi.
Jamoli majlis boshad ba mardumi dono
V-agarchi boshad joi nishast poygahash,
Chunon ki ziynati har baytro zi qofiya
ast,
Agarchi poygahi bayt hast joygohash.
[1, 44]
Izoh tariqasida shuni qayd qilish joizki,
bu hakimona she’r ham o‘z mohiyati bilan
shahar a’yon-ashroflariga qaratilgan bo‘lib,
shoir ushbu toifaga tushuntirmoqchi bo‘ladiki,
fozilu dono kishi siz uchun qadr-e’tiborga ega
bo‘lmasdan, bazm-so‘hbatingizda poygahda
o‘tirsa ham, aslida uning joni va husni
hisoblanadi. A’yon-ashroflarga qaratilgan bu
pand aslida ushbu toifani ilm-fazl ahli qadr-
e’tiborini
bilmaslikka
ta’na
qilish
ma’nosidadir.
Shoir zamon ahli, aniqrog`i a’yon-
ashroflarni ilm-fazl ahlini tanimasligi va
binobarin qadrlay olmasligi haqidagi boshqa
bir hakimona qit’asida ushbu toifaning
ayanchli ahvoli va qadr-e’tiborsizligidan o‘z
noroziligi va afsus-nadomatlarini ifoda etgan.
Agar
yuqoridagi
qit’ada
ilm-fazl
arboblarining boylik va mansab sohiblari
nazaridan chetda qolib, shu boisdan xor-
zorlikda umr o‘tkazgani ta’kidlangan bo‘lsa,
hozir ko‘zdan kechiriladigan qit’ada fazl va
donish
ahli
haqiqiy
qadr-qiymatining
umuman odamlar uchun noma’lum qolishi
haqida so‘z yuritiladi. Oddiy kishilar o‘z
nodonligi va ma’lumotsizligi bois johilu
ahmoq kimsalarni hakimu donishmand deb
biladilar, ma’naviy ojiz kishilarni o‘zlari
uchun ko‘z va jon deb qabul qilib, ularni
ulug`laydilar, hurmat-izzat qiladilar. Shu
tariqa ahmoqu johillar ommaga manzuru
mahbub bo‘lib, haqiqiy donishmand ularning
nazariga tushmay e’tiborsiz qoladi. Bu
o‘rinda
ham
shoir
hayot
haqiqatini
jamiyatning
ilm-fazl
ahliga
munosabati
masalasini yoritish orqali aks ettirgan.
Misli on ki o‘ buvad ahmaq,
Mardumon faylasuf donandash,
Misli sag buvad, ki boshad ko‘r,
Mardumon jonu chashm xonandash.
[1, 44]
Shatranjiyning bir qator qit’alarida
odam rizqining muqaddarligi, ya’ni xudoga
havola ekanligi to‘g`risidagi o‘rta asrlik
tasavvurot aniq bir maqsad-boylik va mansab
egalarini nadimpesha shoir va uning
hamkasblariga nisbatan sizlarning rizqingizni
ta’minlayapmiz degan ma’nodagi minnati
asossizligini isbotlashga qaratilgan. Shunga
ko‘ra, ayta olamizki, hatto rizqning odam
uchun muqaddar va azaliyligi borasidagi
rasmiy diniy aqidani ham shoir deyarli
barcha qit’alarini qamrab olgan o‘zining
shahar doiralari boy-badavlat va mansabdor
kishilariga
nisbatan
e’tiroz
ruhiyasi
mavqeidan kelib chiqib izohlaydi. Ana shu
mavqedan u boshqa bir diniy rivoyatdan
foydalangan holda shunday bir savolni o‘rtaga
tashlaydi,
aniqrog`i
uni
noz-ne’matlar
egalariga qarshi qaratadi: Modomiki hatto
Sulaymon payg`ambar bir baliqga rizq ato
qilolmagan edi, bugun biz o‘z rizq-ro‘zimizni
“maxluq”-ga (mol-mulk egalari va amaldorlar
ko‘zda tutiladi) havola qilishimiz mumkin-
mi?
Ba juz yazdon dari arzoqro kas
Na bastan metavonad, na kushodan.
Yake bingar, ki bar maxluq hargiz
Zi bahri rizq shoyad dil nihodan?-
Chu natvonist bo chandon takalluf
Sulmaymon mohiero rizq dodan.
[1, 45]
Bu masala quyidagi qit’ada yanada
oydinroq aks topganligi bilgan birga kengroq
muhokamaga
ham
olingan:
Ma’lum
bo‘lishicha, shoirning asosiy maxdumlaridan
bo‘lgan bir amir uning rizqi (quti)-ni
ta’minlagani
ustiga
yana
zamon
yomonliklaridan ham o‘z panohida saqlab
kelganini minnat qilar ekan, shoir uning
minnatini be’ma’ni bir da’vo sifatida hamon
payg`ambarlarning
sarguzashtlariga
doir
rivoyatlar asosida rad etadi:
Chand go‘i, ey amiri man: “tu az iqboli
man
Dar panohi az badi ayyomu forig`dil zi
qut”.
Gar tu naihd quti љoni man, dihad on
kaski dod
Quti joni Yunusi payg`ambar andar
batni hut,
Хорижий филология
№2, 2018 йил
90
V-ar nadorї dar panoham, doradam on
kas ki dosht
Mar Muhammadro ba g`or andar panoh
ankabut.
[1, 44]
Yuqoridagi
misollardan
ma’lum
bo‘lishicha,
Shatranjiy
pand-nasihatlari
ko‘proq
mol-mulk
egalari,
mansabdor
kishilarga qaratilgan. Shoir o‘z voqeiy
hayotida bu toifa bilan nadim sifatida yaqin
munosabatda bo‘lgan, ularning fe’l-atvori,
xislatlari, ayniqsa mol-dunyoga o‘chligi,
ochko‘zligi, xudbinlik, muruvvatsizlik kabi
axloqiy illatlarini bilib olgan edi.
Natijada shoir dilida bu toifaga nisbatan
nafrat va g`azab hissi uyg`ongan edi, shunga
binoan uning mol-davlat ahliga qaratilgan
tanqidiy,
hajviy
qit’alarida
ularning
tubanligini fosh etish asosiy mavzuga
aylangani bejiz emas. Darhaqiqat, shoirning
saqlanib qolgan 32 qit’asidan 12-tasi shu
mavzuga
oiddir.
Zamon
ulug`lariga
(«mehtaron») qarshi qaratilgan bu qit’alarda
mazkur toifaning turli axloqiy illatlari ochib
tashlangan. Bunday hollarda shoir tilida
pand-nasihat o‘rnini muxotabga nisbatan fosh
etuvchi hajv tanqid, kinoyalar egallagan.
Jumladan quyidagi qit’ada bechora va
muhtojlarga nisbatan qit’ada “ulug`lar” ning
himmatsizligi muruvvatsizligi tanqid ostiga
olinadi. Shoir bu tofadan biron hojat ravo
bo‘lmasligini bilgani va uqtirgan holda
o‘zidek muhtoj kishilarni ularning dargohiga
borib, hojatini bildirishdan o‘zini tiyishga
undaydi:
Zinhor barmador niyozat ba mehtare,
K-az himmatu zi kibr chu sheru palang
nest,
Har mehtare, ki boshad chun gurba
choplus
Sagro dar ustuxonash chunon don rang
nest
1, 44]
Shatranjiy
ko‘proq «ulug`lar»-ning
xasisligi va muruvvatsizligini tanqid qilgan.
Bu hol albatta tasodufiy emas, uning hayotiy
sabablari bor: Nadimpesha shoir bu toifaga
xizmat qilib, biroq ulardan yaxshilik va
muruvvat
ko‘rmasdan
qashshoqlikda
yashagan.
Zamon
«ulug`lari»
shoirni
e’zozlash va nadimpeshalik hunarini qadrlash
o‘rniga unga nisbatan yomon muomalada
bo‘lganlar, uni xo‘rlagan, haqoratlar qilgan,
hatto urgan ekanlar. Shoir bir qit’asida
nadimlikdagi
ayanchli
holini
shunday
tasvirlaydi:
Chi boyadbahri odobi nadimi,
Magar bar jonudilmehnatnihodan?
Zabon kardan ba nazmunasr jori
Zixotirnuktahoibikrzodan,
Ki bozomadhama kori nadimi
Basili xo‘rdanudashnom dodan.
[1, 45]
Shoirning zamon «ulug`lari» haqidagi
bunday ma’yusona satrlarini o‘qiganda, uning
she’rlarida bu guruhning jiddiy tanqidi
ayovsiz o‘tkir hajvga aylanganini ko‘ramiz.
Umuman Shatranjiy qit’alarida uning zamon
«ulug`lari»-ga nisbatan ham nafrat g`azabi
ham bu toifaga xizmat qilib kelganidan
pushaymonligi ham o‘z hayoti taqdiridan
chuqur tashvish-iztiroblari ifodalangan.
Quyidagi qit’ada esa, shoirning o‘z davri
«ulug`lari»-ga
bo‘lgan
munosabat
va
qarashlari umumlashtirilgan.
Ba sar ba xoki karimoni rafta raftanbeh,
Ki so‘i dargahi in mehtaroni asr ba poy,
Az on kihej az in mehtaroni rais dargah
Ravo nagardad dar hej hol hojatu roy.
Agar tu jam’kuni xoki on karimonro,
Ravo kunad ba hama hol hojati tu
xudoy.
Agar bimonand in mehtaron bar in sirat,
Chi guna umr guzarem, voy bar mo,
voy?
[1, 46]
Shoirning o‘z davri muruvvatsiz
«ulug`lari»-dan umidsizligi ularni o‘tmish
muruvvatli, karim «ulug`lari»-ga qarama-
qarshi qo‘yish va o‘tgan zamonlar«karim»-
larini ideallashtirishni yuzaga keltirgan.
Yuqorida
Shatranjiy
qit’alari
mavzularini uch qism-ilmu donnish targ`ibi,
mol-davlat ahlining tanqid-hajviga bo‘lib
ko‘zdan kechirganimiz nisbiy ma’nodadir.
Negaki uning har bir qit’asi o‘ziga xos
mazmunga ega bo‘lib, boshqa qit’alarida
takrorlanmaydi. Shoirning har bir qit’asi o‘z
mavzu va mazmuniga ko‘ra notakror asar
hisoblanadi. Binobarin shoir qit’alarining bir
qismi mavzulari jihatidan yuqorida tahlil
qilingan qit’alar bilan biron umumiyati
aloqasi yo‘q inson ma’naviy kamoloti va
dunyoqarashining
kengayishiga
safarning
Хорижий филология
№2, 2018 йил
91
manfaatiga bag`ishlangan qo‘yidagi qit’a
bunga bir misoldir:
In bas sharafisafar, ki dar olam
Ta’rix zi hijrati poyambar shud.
Bar mansafar az hazar behast, archand
In shud chu naimu on chu ozar shud.
Bas kehtar tab’u ablah andesha,
K-o‘ kard safaru hakimu mehtar shud;
[1, 46]
Bu hakimona she’r o‘z mavzuyiga
binoan Shatranjiy qit’alari orasida notakror va
yagonadir, shunga ko‘ra uni shoirning boshqa
biron qit’asi bilan aloqamandlikda tahlil qilib
bo‘lmaydi. Pand-nasihat mavzusiga doir
quyidagi qit’a ham o‘z mazmuniga ko‘ra
notakrordir va o‘z mansabiga mag`rur bo‘lgan
amaldor kimsalar tanqidida aytilgan.
Xumori azlbiboyadkashid on kasro,
Ki budaboshad az bodaiamalsarmast.
Haroina ki chu boda girift bar sar dard,
Biboyadash saru bar ko‘ftan ba hardu
dast.
[1, 47]
Quyidagi qit’a zamon ahli tanqidida
aytilgan bo‘lib, shoir zamondoshlarining
insoniylik
saviyasi
tubanligi,
axloqiy
tanazzulini fosh etgan:
Duzanba joi yake mardbistodhame
Ba hukmiaqlu shariat ziahliharzamone
Ba hukmi aql kunun zi ahli in zamonai
mo
Du mard boyad, to istad ba joi zane.
[1, 47]
Shatranjiy aksar qit’alari mavzu va
mundarijasining notakror, o‘ziga xosligini bu
she’riy janrning hartomonlama erkinligi,
jumladan mavzu va mazmun erkinligi yuzaga
keltirgan. Qit’aning janriy erkinligi uning
mavzular xilma xilligi va mazmun boyligini
ta’minlagan.
Shatranjiyning bizgacha etib kelgan
ma’lum miqdordagi qit’alari mavzu va
mazmunining tahlilidan quyidagi xulosalarga
kelish mumkin:
1.Shatranjiy
qit’alari
o‘z
mundarijasida voqeiy hayot va shahar
doiralari muhitini aks etgan. Binobarin bu
she’rlar realistik xususiyatga egadir.
2.Shatranjiy
qit’alarida
shoirning
hayoti va shahar a’yon-atroflari bazm
suhbatlarining
nadimi
sifatida
ijtimoiy
faoliyati kengroq o‘z aksini topgan.
3.Shatranjiy qit’alari shoir hayoti va
faoliyatining shahar muhitida o‘tganligi,
ijodiy va ijtimoiy faoliyatining shahar
doiralari bilan bog`liq ekanligini ko‘rsatadi.
Shunga ko‘ra, Shatranjiy XII asrda vujudga
kelgan
va
rivojlana
boshlagan
shahar
adabiyotining
yetuk
namoyandasi
hisoblanadi.
4.Shatranjiy
qit’alari
g`oyaviy
mazmunida ma’lum darajada shahar doiralari
shoirining
erkin
fikrligi o‘z ifodasini
topgan.Shoirning aksar qit’alarida uning
shahar a’yon-ashroflariga qarshi e’tiroz va
noroziligi ifodalanganligini ko‘ramiz.
5.Shatranjiy qit’alari mundarijasida
janr erkinligi bilan bog`liq bo‘lgan mavzular
xilma-xilligi va mazmun boyligini ko‘ramiz.
6.Shatranjiy qit’alari bisyor mavzuligi
va mazmun-mundarijasining boyligi tufayli
katta shavq-zavq uyg`otadi.
Аdabiyotlar
:
1.
Muhammad Avfiy Buxoroiy. «Lubob-ul-albob». Muhammad Qazviniy nashri, 1 jild.-
Leyden, 1909. 44-47 betlar.
2.
Sa’diev Sadri. Markazi adabii Samarqand dar shohrohi tarix.-Toshkent; O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi-nashriyoti, 2012, 88-93 betlar.
Ахмедова Д. Разнообразие тем и богатство содержания в китъах (сонетах)
шатранжи Самарканди.
В статье освещается жанровое своеобразие, а также
разнообразность тем и идейного содержания в китъах (сонетах) известного поэта
Мовороуннахра XII века Дихкана Али Шатранжи Самарканди.
Axmedova D. The diversity and multiplicity of the contentof the “qit’a” (sonnets) of
shatrange Samarkandi.
The article highlights variety of the genre, as well as diversity and the
ideological content of one the “kit’a”(sonnets) of one of the greatest poet of the XII century in
MovarounnahrDehkon Ali Shatrange Samarkand.
