102
2. Шамукарамова Ф.Ш. Случайные археологические находки в
Туркестанском крае и их значение в становлении археологической науки //
ЎзМУ Хабарлари. 2017. №1. – Б. 97-102.
3. ЎзМА И-71-фонд, 1-рўйхат, 1-йиғмажилд, 2-орқа варақ.
4. ЎзМА И-71-фонд, 1-рўйхат, 2-йиғмажилд, 38-варақ.
5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1-жилд. – Тошкент: Давлат
илмий нашриёти, 2000. – Б. 235.
6. Шишкин В.А. Обсерватория Улугбека и её исследование // Труды
Института истории и археологии АН УзССР. – Ташкент, 1953. – С. 3-100.
7. ЎзМА И-71-фонд, 1-рўйхат, 3-йиғмажилд, 52-60-орқа варақ.
8. ЎзМА И-71-фонд, 1-рўйхат, 1-йиғмажилд, 23-23-орқаварақ.
9. ЎзМА И-71-фонд, 1-рўйхат, 3-йиғмажилд, 55-56-варақлар.
10. ЎзМА И-71-фонд, 1-рўйхат, 3-йиғмажилд, 56-орқа варақ.
АНТИК ДАВРИГА ОИД МАНЗИЛГОҲЛАРДА 1950-1986
ЙИЛЛАРДА ОЛИБ БОРИЛГАН ТАДҚИҚОТЛАР
(Хоразм воҳаси мисолида)
Палванов Ҳ.А.
таянч докторант
Ўзбекистон Миллий университети
1950 йилда ёдгорлик Хоразм экспедициясининг Узбой йўналиши бўйича
олиб борган қидирув жараёнида манзилгоҳда амалга оширилган текшириш
ишларида қазишма ишлари олиб борилади. Кенг қамровли қазишма ишлари
1953 ва 1958 йилларда Ю.А. Рапопорт раҳбарлигида олиб борилиб,
тўпланган ашёвий манбалари ўзининг мазмуни жиҳатдан 3 даврга оид бўлиб,
қалъа ва илк босқичда қурилган. Муҳофаза деворида амалга оширилган
қазишма ишларида остодонлар ўрганилган. Топиб ўрганилган қўл чархида
қўпол ишланган сополлари ва скифларникига ўхшаш камон ўқларининг
учларига асосан милоддан аввалги V-IV йилликлар билан саналанган [1, Б.
141-155].
1953-1954 йилларда Хоразм археологик экспедициясининг О.А.
Вишневская раҳбарлигидаги археология отряди Кўзалиқир ёдгорлигида
тадқиқот ишларини олиб бориб, шаҳристон қисмида амалга оширилган.
Қазишма ишлари давомида унинг мудофаа деворлари ва уларга хом ғиштдан
таянч қилиб қурилган уйларнинг хоналарини қазиб ўрганилган. Қазиш
ишлари давомида милоддан аввалги VI-V асрларга оид кўп сонли сопол
буюмлари, скифларникига ўхшаш камон ўқларининг учлари, бронзадан
ишланган билакузуклар, темирдан ишланган ўроқ ва темирга ишлов бериш
ишлаб чиқариш излари аниқланган [2, Б. 98-99].
1953-1958 йилларда Ю.А. Рапопорт бошчилигидаги археологик отряд
Кўзалиқир ёдгорлигидан шарқда жойлашган бошқа бир аҳамонийлар даврига
оид бўлган ёдгорликда кенг кўламдаги тадқиқот ишларини олиб боради.
Манзилгоҳда 30 тача ўлчами квадрат шаклли ғиштлардан қурилган
103
уйларнинг ўрни, айрим йирик хоналарнинг устунларини кўтариб турган
таглик тошлар (устунлар базаси), кулолчилик чархида ишланган сополлар
топилган [3, Б. 109-110].
1958-1960 йилларда Хоразм археологик экспедициясининг М.Г.
Воробьева бошчилигидаги тадқиқотчилар Хазорасп харобаларида археологик
тадқиқот ишларини олиб боради. Манзилгоҳда 10 та қазилма, иккита
стратиграфик шурф қазилган ва манзилгоҳда муҳофаза деворларининг ўрни
сақланиб қолган барча жойларида уларни тозалаш ишлари олиб борилган. I,
II, III ва V қазилмалар муҳофаза деворларининг қурилиш констукцияси,
қурилиш босқичлари ва даврини аниқлаш мақсадларида амалга оширилган. I-
V, VIII, IX ва № 2 шурфларнинг қуйи қисмида манзилгоҳнинг энг қадимги
даврига оид қатламлари аниқланган. I, III, V қазишмаларда антик даври
қадимги муҳофаза деворлари ўрганилган[4, Б. 157-200].
1958-1960 йилларда Хоразм археологик экспедициясининг қидирув
ишлари давомида Хивадаги Тупроққалъа ёдгорлиги аниқланиб, харитага
туширилган. [5, Б 22] Кейинчалик ёдгорлик М.С. Лапиров-Сабло томонидан
ўрганилиб, қисқача маълумот берилган.[6, Б. 414-415].
Ўтган асрнинг жанубий Хоразм археологик ёдгорликларини ўрганиш
ишларининг янги босқичи бошланади. Мазкур давр тадқиқот кўлами
кенгаяди. Археология ишлари асосан Амударёнинг сўл соҳилида авж олади.
Бу даврда амалга оширилган тадқиқотлар ёдгорликларда стратиграфик қазиш
ишлари олиб борилишидан иборат бўлган.
Натижада 1973-1976 йилларда ЎзФА Қорақалпоғистон филиали
ходимлари томонидан Хоразм вилоятининг археологик харитаси тузилди.
1976-1993 йилларда Амударёнинг сўл соҳилида археологик тадқиқот ишлари
олиб борилиб, антик даврга оид Хивада Тупроққалъа, Шовотдаги
Тупроққалъа, Янгиариқдаги Тупроққалъа, Олмаотишкан ва бошқа шу каби
археологик ёдгорликлар ўрганилиб, Хоразмнинг қадимги давр тарихи ва
маданиятига оид илмий маълумотлар доираси анча кенгаяди [7, Б. 483].
Хивадаги милоддан аввалги V-IV асрларга оид мудофаа иншоотлари
тизимига кирувчи Ичанқалъа ўрганилган [8, Б. 165-174].
1971 йилдан 1976 йилга қадар Хоразмнинг чекка жанубида Амударёнинг
чап соҳили ҳудудида жойлашган Капарас (1971-1975 йиллар), Елхарас
мажмуида (1973-1975 йиллар) антик даври қалъалари ва қуйи қисмидан
антик даври қатламлари мавжуд бўлган Жигарбанд (1974-1976 йиллар) ва
Садварда (1972-1975 йиллар) каби манзилгоҳларда тадқиқот ишлари олиб
борилган.
Тадқиқот ишлари натижасида уларнинг қуйи қатламларидан антик давр
қатламларида мазкур даврларга оид мудофаа иншоотлари, уй-жой
иморатлари ва бошқа моддий топилмалар кенг миқёсда ўрганилиб, антик
даври шаҳарсозлиги, моддий маданияти соҳалари тўғрисидаги маълумотлар
доираси кенгайган [9, Б. 502-503].
Я.Ғ.Ғуломов Жигарбанд кўҳна шаҳрининг шаклланишини милоддан
аввалги III-II асрларга оидлигини тахмин қилган [10, Б. 11]. Кейинги
104
тадқиқот ишлари натижасида унинг шаклланган даврини бир аср
қадимийликка эга эканлигини, яъни милоддан аввалги IV-III асрларга
мансублигини қайд этган [11, Б. 44].
1971-1972, 1978-1979 йилларда Кўзалиқир қўҳна шаҳри ҳаробаларида
археологик тадқиқот ишлари қайта ташкил этилган. Вишневская томонидан
манзилгоҳнинг жойларида олиб борилган қазишма ишлари натижасида
Хоразмнинг қадимги пойтахт шаҳри тўғрисидаги илмий маълумотлар
доираси кенгаяди [12, Б. 544-545].
Юқорида таъкидлаганимиздек 1958-1960 йилларда Хоразм археология –
этнография экспедицияси ходимлари томонидан Тупроққалъа вилоят
археологик харитасида қайд этилган эди, лекин қазиш ишлари олиб
борилмаган. 1973 йилда М. Мамбетуллаев, Н. Юсупов раҳбарлигидаги
археологик гуруҳ томонидан Тупроққалъани тузиш режаси ишлаб чиқилган,
аммо яна архелогик қазиш ишлари олиб борилмаган.
Ва ниҳоят 1979-1980 йилларда М. Мамбетуллаев раҳбарлигидаги
археологик гуруҳ Тупроққалъада қазиш ишлари олиб борди ва унинг
мудофаа девори, буржи ўрганилди, олинган ашёларга асосланиб ёдгорлик
милоддан аввалги IV асрга оидлиги аниқланди [13, Б. 53].
XIX асрнинг 80 йилларидан бошлаб жанубий Хоразмда кенг кўламда
археологик тадқиқот ишларини олиб бораётган тадқиқотчилар Г.
Ходжаниязов [14, Б. 175-180] ва С. Болелов қадимги Хоразмнинг антик давр
ёдгорликларини ўрганиш ишига катта ҳисса қўшдилар ва қадимги Хоразм
шаҳарсозлиги ва моддий маданиятига оид бой археологик маълумотларни
қўлга киритдилар [15, Б. 215-234].
Мазкур адабиётлардаги маълумотларни таҳлил қилиш орқали
Амударёнинг ўнг соҳилидаги суғориш тизимлари ҳамда ёдгорликлардаги
ўзига хосликни кўриш мумкин.
Хоразм археология – этнография экспедициясининг топографик
текширувлар бўлими ходими Б.В. Андрианов томонидан 1956 йилда суғориш
иншоотлари бўйича олиб борилган тадқиқотлар жараёнида Оқчахон
ёдгорлиги очилиб, топографик харитага туширилди ва антик даврига оид деб
баҳоланган эди. Ғ. Ходжаниязов 1982-1985 йилларда Оқчахон қалъасида
қисқа муддатли тадқиқот ишларини ўтказди. Натижада қалъанинг милоддан
аввалги IV-III асрлардан милодий III-IV асрларгача аҳоли яшаган иншоот
эканлиги, унинг икки қисмдан иборатлиги, ўша даврдаги энг катта қалъа
бўлганлигини аниқлади. [16, Б. 135].
Профессор В.Н. Ягодин ва профессор А. Бетслар раҳбарлигидаги
экспедиция томонидан олиб борилган тадқиқот ишлари натижасида Оқчахон
қалъанинг милоддан аввалги IV-III асрларда Хоразм воҳасидаги энг катта
шаҳри эканлиги тўғрисидаги юқоридаги айтилган фикрлар тўла ўз тасдиғини
топди [17, Б. 18].
Хулоса қилиб айтганда, Хоразмда антик даврда илгаригига нисбатан
деҳқончилик воҳаларида шаҳарлар, қалъалар, деҳқонлар қишлоқлари сони
кескин кўпайиб боради. Давлат чегарасида, савдо йўллари бўйларида ва
105
муҳим стратегик аҳамиятга эга бўлган жойларда мустаҳкам қалъалар, шаҳар
марказлари барпо этилади. Шаҳарлар ҳунармандчилик ишлаб чиқариш,
савдо-иқтисодий ва маданий марказ сифатида ривожланади.
1950-1986 йилларда Ю.А. Рапопорт, О.А. Вишневская, М.Г. Воробьева,
М.С. Лапиров-Сабло, Я.Ғ. Ғуломов, М. Мамбетуллаев, Н. Юсупов, Ғ.
Ходжаниязов, С. Болелов, Б.В. Андрианов, В.Н. Ягодин, А. Бетс ва
бошқаларнинг олиб борган тадқиқот ишлари натижасида тўпланган бой
маълумотлар, Хоразм воҳаси антик даври тарихи ва маданияти, хусусан,
шаҳарсозлик маданияти уларнинг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари,
меъморчилик ва қурилиш ишлари, хўжалик хусусиятлари, савдо-иқтисодий
муносабатлар, диний қарашлари ва шу каби масалаларни атрофлича ёритиб
беришда муҳим аҳамиятга эгадир.
Адабиётлар:
1. Рапопорт Ю.А., Лапиров-Скобло М.С. Раскопки. 1968.
2. Толстов С.П. По древным дельтам Окса и Яксарта. М., “Восточная
литература”, 1962.
3.
Воробьева
М.Г.,
Лапиров-Скобло
М.С.,
Неразик
Е.Е.
Археологические раскопки.
4. Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А. Работы.
5. Лапиров-Скобло М.С. Новый памятник фортификации Древнего
Хорезма // АО-1968. М., 1969.
6. Мамбетуллаев М., Юсупов Н Археологические работы Хорезмской
области.// АО-1973. М., 1974. С 483; Мамбетуллаев М. Топрак-кала
Шаватская (раскопки 1979-1980). // Археология Приаралья. Вып. 3. Ташкент.
“Фан”, 1986.
7. Мамбетуллаев М. Хива антик даврида (мил.авв. VI-IIасрлар). Хива
шаҳар маданиятининг шаклланиши ва унинг асосий босқичлари. Тошкент
1997. 165-167 бетлар; Собиров Қ. Хива ва Хазорасп шаҳарлари мудофаа
иншоотлари қурилишининг асосий босқичлари.
8. Воркутская Н.Н., Воробьева М.Г., Лоховищ В.А. Работы Хорезмской
экспедиции. С 47.;Воробьева М.Г.Работы на Капарасе. //АО 1973. М., 1974.
9. Ғуломов Х.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. Тошкент, 1959.
10. Древности Южного Хорезма. // Труды Хорезмской археолого-
этнографической экспедиции. Вып №16. М., “Наука” 1991.
11. Вишневская О.А. Раскопки на городище Кюзелигир-Ао 1971. М.,
1972. С 533-534; Ўша муаллиф. Раскопки городище Кюзелигир-Ао 1977. М.,
1978.
12. Собиров Қ. Тупроққалъа тарихига доир янги маълумот // Илм
сарчашмалари.-2004. №1.
13. Ходжаниязов Г.Х., Ягодин В.Н., Хелмс С.У., Макларен Б.К.
Раскопки на Акшаханкале // Археологические исследования в Узбекистане
2000. Самарканд, 2001. С-175-180; Ходжаниязов Г. Қадимги Хоразм мудофаа
иншоотлари. Т., Ўзбекистон, 2007.
106
14. Болелов С.Б. К вопросу о южных и юго-западных связях Хорезма во
второй половине 1 тыс. до н.э. по археологическим данным
(древнехорезмийский археологический комплекс) // Центрральная Азия.
Источники. История. Культура. М., 2005.
15. Андрианов Б.В. Древние орасительные системы Приаралья. М.,
Наука, 1969.
16. Ягодин, Беттс, Ходжаниязов и др., 2006-Ягодин В., Беттс А.,
Ходжаниязов Г., Кидд Ф., Амиров Ш., Искендерова А. Археологические
исследования на городище Казахлыяткан (Ахшахан). // Археологические
исследования в Узбекистане Т., Фан, 2004-2005.
Оchildiev, F. B. (2020). Social relationship and tax types in the XIX-XX
century in Bukhara Emirate.
International Journal of Scientific and Technology
Research
,
9
(1), 723-729.
Очилдиев, Ф. Б. (2008). Сурхон воҳаси бекликларидаги ижтимоий-
сиёсий ва иқтисодий ўзгаришлар.
Т.: ABU MATBUOТ-KONSALT
, 82.
Ochildiev, F. (2021). the inflow of Russian capital and industry into the
Bukhara emirate in the late 19th and early 20th centuries.
Current research journal
of history (2767-472X)
,
2
(06), 20-26.
Ochildiev, F., & Kuyliev, R. (2021). Location of the population and ethnic
composition of surkhan oasis in the late xix and early xx centuries.
ACADEMICIA:
An International Multidisciplinary Research Journal
,
11
(3), 1062-1069.
Очилдиев, Ф. (2021). XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларида
Сурхон воҳаси бекликларининг мамурий бўлиниши ва бошқарув тизими.
Общество и инновации
,
2
(4/S), 387-397.
Ochildiev, F. (2021). Cotton Production Development In Bukhara Emirate
During The Late XIX–Early XX Centuries.
The American Journal of Social
Science and Education Innovations
,
3
(02), 119-125.
Ochildiev, F. B. (2019). Trade relations between Bukhara-Russia in the
second half of XVIII century-in the XIX century.
Theoretical & Applied Science
,
(5),484-487.
Ochildiev, F. B. (2019). The сreation of the amudarya fleet.
ISJ Theoretical &
Applied Science
,
10
(78), 583-586.
Очилдиев, Ф., & Хайдаров, З. (2022). Кеш ва Шаҳрисабз археологияси:
КАТЭ тадқиқотлари.
Общество и инновации
,
3
(2/S), 79-86.
Khaydarov, Z. (2021). Archaeology of Kesh and Shakhrisabz: on the basis of
KATE reports. Current research journal of history (2767-472X), 2(11), 52-57.
Mukhamedov, Y. Q. (2022). Chach administrative center of the Western
turkic khaganate. American Journal of Social Sciences And Humanity Research,
2(05), 46-52.
