438
29. Kholikulov, A. B. "BUKHARA EMIRATES FARMING IN THE XIX-
XX CENTURIES (IN THE CASE OF KASHKADARYA OASIS STABLES)."
Theoretical & Applied Science 4 (2019): 546-549.
ЭРОН ЭЛЧИСИ САФАРНОМАСИДА БУХОРО АМИРЛИГИ
РАСМИЙ ҚАБУЛ МАРОСИМЛАРИ
Холикулов А.Б.
т.ф.н., доц.,
Ўзбекистон Миллий университети
Тарихдан маълумки, ҳар бир давлатнинг давлат бошқаруви расмий
жараёнларида ўзига хос анъалари мавжуд бўлиб, бу ҳолат дипломатик
муносабатлар, хусусан, расмий қабулларда яққол кўзга ташланади. Расмий
қабул маросимлари ҳақида қатор тарихий манбалар маълумот бериб ўтган.
Хусусан, Бухоро амирлигида бўлган Эрон элчиси Аббосқулихон ўз
сафарномасида расмий қабул маросимларида иштирок этувчи амалдорлар,
элчиларни қабул қилиш тартиби ҳақида тўхталиб ўтади.
Эрон элчиси Аббосқулихон амирликда фаолият юритувчи мансабларни
қуйидан юқорига қараб йигирма саккизта гуруҳга ажратган ҳолда қуйидагича
таърифлайди: “биринчи буйруқсиз (бефармон) амалдор деб ўнбошини
айтадилар; иккинчи фармонсиз элликбоши, аммо тобийин; учинчи
фармонсиз, лекин тобийин юзбоши, тўртинчи тобийиндор юзбоши; бешинчи
чуҳра оғаси; олтинчи мирзабоши; еттинчи хазинадорбоши; саккизинчи
жарчибоши; тўққизинчи чапонақчи; ўнинчи рисолачи; ўн биринчи чалибочи;
ўн иккинчи қўрчибоши; ўн учинчи қоровулбеги; ўн тўртинчи понсадбоши; ўн
бешинчи амирохур; ўн олтинчи тўқсоба; ўн еттинчи меҳтар; ўн саккизинчи
эшикоғабоши; ўн тўққизинчи чиғатойбек; йигирманчи муҳрдор иноқ бўлиб,
айрим фармонларга муҳр босади; йигирма биринчи бийлик амали бўлиб, у
ҳам бир мансабдир; йигирма иккинчи ҳассали додхоҳ; йигирма учинчи
муҳрсиз катта иноқ; йигирма тўртинчи муҳри бор катта парвоначи; йигирма
бешинчи катта девонбеги; йигирма олтинчи мирзолик амали бўлиб,
амирнинг ўз уруғидан бўлиши лозим; йигирма етинчи оталиқ мансаби. Бу
мансабда фақат бир одам ўлгунича туриши шарт, у вафот этгачгина ўрнига
бошқа киши ўтиришга ҳақли. Шунинг учун оталиқ мансабида сира иккита
одам бўла олмайди; йигирма саккизинчиси вазир мансабидаги қушбеги” [1].
Бундан ташқари Аббосқулихон амир саройидаги мансабдорлар ва
уларнинг мартабалари, ташқи ишлар, элчилар қабули билан боғлиқ
масалаларга масъул шахслар ҳақида ҳам маълумот бериб ўтади. Унга кўра:
“биринчи маҳрам деб аталувчи сарой хизматчилари, уларнинг биринчи
лавозими ўнбошилик, сўнг мансаб юқорилашиб, миршаб бўладилар. Кейин
ўсиб тўпчибоши бўлишади. Тўпчибошини қалъабеги ҳам дейишади.
Тўпчибошидан ўсиб қутвол бўлади. Қутволдан меҳтар, яъни амалга эга
хазинадор бўладилар. Меҳтарликдан шиғовулликка кўтариладилар. Шиғовул
439
ташқи ишлар вазири мансаби саналади. Барча ташқи ва ички ишлар унга
тааллуқли. Шиғовулликдан ўсиб, подшоҳ отхонаси амирохурлигигача
чиқилади. Амирохур ҳам катта мансаб” [2].
Эрон сафарномаларидаги қайдлар ҳам ҳукмдорлар шахси, элчиларни
расмий қабул қилиш маросимлари, қабул маросимлари билан боғлиқ
мансабдорлар, минтақадаги сиёсий жараёнлар, давлатлараро муносабатлар
масалаларини ўрганиш ва таҳлил қилиш, юзага келган геосиёсий вазият
ҳамда ўзаро сиёсий алоқаларга таъсир ўтказаётган ички ва ташқи сиёсий
омилларни аниқлашда ёрдам беради [3]. Масалан, Эрон элчиси
Аббосқулихон “Бухоро сафарномаси”да “Шаҳарга икки фарсанг қолганида
тўқсоба ва эшик оғаси мансабидаги шиғовул жаноб амир қўшиб юборган
қирқ-эллик нафар отлиқлар билан расмий равишда келиб пешвоз чиққани”ни
эслайди [4].
У Бухорода амирнинг укаси марҳум Саййид Ҳусайнхонга тегишди
бўлган уйга жойлаштирилади. Элчи ўзининг Бухорога кириб келиш
жараёнини қуйидагича “ҳеч оширмай ва камайтирмай” тарифлайди:
“ниҳоятда чиройли ва ҳафсала билан безатилган отларга минган ўн саккиз
нафар суворийларим бор эди. Тилла эгар-жабдуқли от, тўртта найзадор
ҳарбий олдинда юрганича тўла ҳашамат ва дабдаба билан кириб бордик. Ўн
тўртта хачиримиз устида сандиқлар, гиламли тўшовлар ва бу сандиқлар асл
матолардан ёпинчиқлари билан денг, тағин. ... Қаторасига юк ортилган ўн
тўртта туяларимиз ва бошқа кира қилинган туялар ҳамда бекаму-кўст
кийинган, сара тўфанг ва яроқлар билан қуролланган навкарлар қуршовида
шаҳарга кириб борар эканмиз, бутун Бухоро шаҳри аҳолиси ва бошқа атроф
яқиндагилар ҳам, Эрон давлатидан элчи келибди, дея бизни томоша қилгани
йўл ва кўчаларга чиқишганди” [5].
Аббоқулихон Бухорога келганининг эртаси куни амир Насрулло
шиғовул орқали уни учрашувга чақиради. Саёҳатномада элчининг дастлабки
қабули тафсилотлари қайд этилган. Элчи арк дарвозасига етиб келгач, у ерда
аркка кириб-чиқувчи ҳар бир амалдорнинг мансаби ва даражасига қараб
отини боғлаш учун занжирлар билан алоҳида бўлимларга ажратилган жой
борлигига кўзи тушади. Аббосқулихон шу ергача отда юриб, шахсан амир,
қушбеги ва қозикалон учун махсус ажратилган ва улардан бошқа ҳеч
кимнинг от боғлашга ҳадди сиғмайдиган бўлимда отдан тушади. Шу ердан
шиғовул билан биргаликда арк дарвозаси орқали ичкарига кириб,
девонхонага ўтади. Элчининг таърифлашича: “Девонхона каттакон бир хона
бўлиб, узунлиги ўн икки зар, эни етти зар чиқади. Саҳнига тагидан бўйра
тўшаб, устидан олти-етти зарлик оқ кигиз ташланган эди. Кирганимизда
ўртада амирнинг битта ўзи ўтирарди. Шиғовул пойгакдан буёғига ўта олмади.
Камина хонага кириб баланд овоз билан салом бердим. Амир жаноблари
саломга жавоб қайтариб, қўли билан ишоро қилганича, ўзига икки ярим зар
яқин ердан жой кўрсатди. Расмият бўйича ҳол-аҳвол сўрашлар тугагач, ...
амир жаноблари ... каминадан хатни олди ва бошидан охиригача ўқиб чиқди”
[6]. Амир Насрулло Муҳаммадшоҳ Кожорнинг мактубини ўқиб бўлгач,
440
шоҳнинг оғзаки омонати ҳақида ҳам сўрайди. Биринчи учрашувдаги суҳбат
бир ярим соатча давом этади. Эртаси куни Бухоронинг барча аъён ва
улуғлари иштирокидаги йиғинда шоҳнинг амирга юборган совға ва ҳадялари
топширилади. Йиғин тугагач, элчи дастурхончининг уйида меҳмон қилинади
ва элчиликнинг Бухорода туриши мобайнидаги барча харажатлари
дартурхончи зиммасига юклатилади [7].
Аббосқулихон амир Насрулло Хўжанд қамалидан қайтган вақтда [8]
амирни кутиб олиш маросими ҳақида маълумот беради. Унга кўра, амир
Бухорога кириб келишида халойиқ унинг истиқболига пешвоз чиқиб, фақат
ҳурмат юзасидан бир неча кишигина бундай мажбуриятдан озод бўлишади.
Булар: “... биринчиси қозикалон, иккинчиси таниқли руҳоний, шайхлар
авлодидан саналган жўйбор саййиди бўлиб, у зот амирликда ўта этиборга
молик киши ҳисобланган [14]. Амирнинг қизи унинг ўғлиникида, яъни
шайхнинг келинидир; учинчи одам эса каминангиз бўлиб, ... амирнинг хос
хонасида
ўтиришимни
тайинлашди”
[9].
Бундан
Эрон
элчиси
Аббосқулихонга Амир Насруллонинг қай даражада ҳурмат билан
муносабатда бўлганлигини билиб олишимиз мумкин.
Элчи амирнинг ўта савлатли эканлигидан унинг ҳайбати босиб,
маросимда бирорта амалдор ўзаро сўзлаша олмаслиги, ҳаттоки, бир-
бирининг уйига ҳам боришга журъати йўқлигини қайд этади [15].
Сафарномада амир ноғора садоси остида кириб келганлиги, йиғин аҳлининг
барчаси бараварига салом бергани, амирнинг саломга жавоб қайтаргани ва
йиғилганларнинг барчаси амир Насруллонинг қўлини ўпганлиги, шу
жумладан Аббосқулихон ҳам уларга эргашганлиги ҳамда амирнинг элчи
билан “ниҳоятда лутф ва меҳрибончилик билан” сўрашгани ҳақида маълумот
берилади [10].
Шунингдек, Аббосқулихон бухороликларнинг меҳмондўстлиги,
одамгарчилиги, муомала маданиятини қуйидагича эътироф этади:
“Ўзбакиянинг хулқ-атвори, одамгарчилик ва гапириши, еб-ичиши, ўтириб-
туриши, кийиниши, муомала ва урф-одатлари бошқа ўлкалардан мутлақо
фарқ қилади. Ажойиб яшаш тарзлари ва ғаройиб расм-русмлари бор”[11].
Эрон элчиси Аббосқулихон ҳам Амир Насруллонининг расмий
маросимларда Бухоро саййидлари ва уларнинг мартабалари, амирнинг
йиғинларида қайси томонда ўтиришларига алоҳида тўхталиб ўтади:
“биринчиси ўроқ; [13, 16] иккинчиси судур; учинчиси садр; тўртинчиси катта
ўроқ; бешинчиси фарзчи катта ўроқ; олтинчиси нақиб; еттинчиси
подшоҳнинг чап томонида ўтирувчи ва салом вақти нақиб ўрнида ўтирувчи
шахс; саккизинчиси тўрт нафар жўйбор хўжалари, улар подшоҳнинг ўнг
томонида ўтирадилар, мансабга эга эмаслар, иккитаси ҳар куни, қолганлари
йилда олти мартагина байрамлик қилиб саломга келадилар [17, 18, 19]. Ҳар
куни саройга келувчи иккита хўжа қозикалоннинг чап томон юқорисида
ўтирадилар. Бу икки хўжадан бири шайхулислом, бири хонлик, яъни бир
кичик ноҳия бошлиғи амалига эга. Иккита жўйбор хўжаларидан қуйироқда
қозикалон ўтиради. Қозикалондан кейин мирасад ўтиради. Бу ҳам бир
441
мансабдир. Мирасаддан кейин мирзо дейилувчи яна бир мансаб бор.
Айтишларича, бу мансабга сайидлардан чиққан мулло тайинланаркан. Ана
ўша мирзо ўтиради. Мирзодан кейин катта девонбеги ўтиради. Катта
девонбегидан кейин қози аскар ўтиради. Қози аскардан кейин муфти аскар
ўтиради. Қолганлар, яъни уламодан иборат гуруҳ муфти аскардан пастроқда
то тўқсоба ўтирган томоннинг юқори қисмигача жойлашадилар. Амалдорлар
тўнлари устидан камар боғлаб юриш ҳуқуқига эгадирлар, бироқ саййидлар,
уламо ва муллолар ташқи кийимлари устидан камар боғламайдилар”[12].
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Эрон элчисининг сафарномаси Амир
Насруллонинг шахси, унинг элчиларни расмий қабул қилиш таомиллари,
қабул маросимлари билан боғлиқ амалдорлар ва уларнинг жойлашуви,
давлатлараро муносабатлар, минтақадаги сиёсий жараёнлар масалаларини
ўрганишда, таҳлил қилишда ҳамда ўзаро сиёсий алоқаларга таъсир қилувчи
ички ва ташқи сиёсий омилларни аниқлашда муҳим ўрин тутади.
Адабиётлар:
1. Бухоро сафарномаси (Амир Насруллоҳ ва Муҳаммадшоҳ Кожор
ўртасидаги дипломатик муносабатларга доир. 1844 йил.) / Форсчадан
таржимаваизоҳлармуаллифи: И. Бекжон. – Тошкент. 2007. – Б. 86-87.
2. Бухоро сафарномаси ... – Б. 88.
3. Зияева Д.Ҳ. Эрон сафарномалари ва мемуар асарлари тарихий манба
сифатида // Ўтмишга назар. – № SI-4. – Тошкент. 2020. – Б. 7.
4. Аббос Қулихон. Бухоро сафарномаси (Амир Насруллоҳ ва
Муҳаммадшоҳ Кожор ўртасидаги дипломатик муносабатларга доир. 1844
йил.) / Форс-тожик тилидан таржима ва изоҳлар муаллифи: И. Бекжонов. –
Тошкент: «LESSON PRESS», 2019. – Б. 44.
5. Аббос Қулихон. Бухоро сафарномаси. ... – Б. 44-46.
6. АббосҚулихон. Бухоро сафарномаси. ... – Б. 46-47.
7. АббосҚулихон. Бухоро сафарномаси. ... – Б. 47-52
8. Амирнинг Хўжанд юришидан қайтиб, Самарқанд орқали Бухорога
кириб келган куни ражаб ул-муржаб ойининг иккинчиси (ҳижрий 1260 йил,
ражаб ойининг иккинчиси – 1844 йил 2 июль). Қаранг: Бухоро сафарномаси.
9. Бухоро сафарномаси. ... – Б. 53.
10. Ўша жойда. – Б. 53.
11. Ўша жойда. – Б. 53.
12. Бухоро сафарномаси. ... – Б. 87.
13. Очилдиев, Ф. Б., & Тогаев, Ж. Э. (2015). Заметки о системе
местного управления в бухарском эмирате в середине xix-начале хх века.
Национальная ассоциация ученых
, (2-9 (7)), 47-50.
14. Ochildiyev, F. (2019). Trade relations between Bukhara and Russia in
the second half of the XIX century-the beginning of the XX century//Social
Sciences: Achievements and Prospects Journal 3 (11), 2019/OEAPS Inc.(Open
442
European Academy of Public Sciences); Chief Editor Mark Freeman-Barcelona,
Spain. 16.03.2019:OEAPS Inc., 2019.-pp. 55-60.
15. Fayzulla, O. (2020). The craftsmanship of the emirate of bukhara at the
second half of the XIX century-the beginning of the XX century.
The American
Journal of Interdisciplinary Innovations and Research
,
2
(11), 33-38.
16. Ochildiyev, F. (2019). Trade relations between Bukhara and India in the
second half of the 19th century and at the beginning of the 20th century.
Actual
Problems of Applied Sciences Journal World
, (4), 13-19.
17. Ochildiev, F. B. (2019). The сreation of the amudarya fleet.
ISJ
Theoretical & Applied Science
,
10
(78), 583-586.
18. Холикулов, Ахмаджон. "Некоторые комментарии к двусторонним
отношениям Бухарского ханства и Российского царства."
Общество и
инновации
2.10/S (2021): 561-571.
19. Kholikulov, A. B. "BUKHARA EMIRATES FARMING IN THE XIX-
XX
CENTURIES
(IN
THE
CASE
OF
KASHKADARYA
OASIS
STABLES)."
Theoretical & Applied Science
4 (2019): 546-549.
ЎЗБЕКИСТОН МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ЎРГАНИШДА
АРХИВ ВА МУЗЕЙ МАНБАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ
Ҳамидова М.С.
т.ф.д., доц.,
Ўзбекистон Миллий университети
Ўзбекистон халқлари меъморий меросини тадқиқ этилиши натижасида
яратилган архив ҳужжатларининг аксарият қисмиXIX аср охири-–ХХ асрга
оиддир. Хусусан, Ўзбекистон Миллий архивида сақланаётганТКЛА,
Средазкомстарис,Узкомстарис,Ўрта Осиё бош музейи архив фондлари
ҳамдаВ.Л. Вяткин, М.Е. Массон, Г.А. Пугаченкова, Б.Н. Засыпкин, Я.Ғ.
Ғуломов, Л.И. Ремпель, С.Н. Полупанов, Л.Ю. Маньковская ва бошқа
тадқиқотчи-олимнинг шахсий архив фондлари ҳужжатлари Ўзбекистон
миллий меъморий мероси тарихини ўрганишда катта аҳамиятга эгадир[1-12].
Мутахассислар томонидан тарихий тадқиқотларни олиб боришда
бирламчи тарихий манба сифатида эътироф этилаётган архив ҳужжатлари
сирасига, Ўзбекистон Республикаси Туризм ва маданий мерос вазирлиги
архиви (аввал ЎзР Маданият вазирлиги ҳузуридаги “Бош бошқарма”) фонди
ҳужжатларини ҳам киритиш мумкин. Мазкур архивнинг ёритилаётган
масалага тегишли ҳужжатлари ХХ асрнинг 70-йилларидан ХХI аср
бошларигача бўлган даврни ўз ичига олади. Уларнинг аксарият қисми ХХ
асрнинг охирги чорагида республикамизнинг турли ҳудудларида жойлашган
меъморий ёдгорликларда амалга оширилган археологик тадқиқотлар
йўналиши ва натижаларига бағишланган. Унда жамланган ҳужжатлар
орасида Самарқандда Амир Темур ва Темурийлар даврида бунёд этилган
