Музбел ўрта палеолит даври устахонаманзилгоҳи

inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
30-34
9
1
Поделиться
Сулейманов, Р., & Мухаммадиев, А. (2023). Музбел ўрта палеолит даври устахонаманзилгоҳи. История и культура центральной Азии, 1(1), 30–34. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/history-culture/article/view/17048
Р Сулейманов, Национальный университет Узбекистана

к.т.н., проф.

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Ўзбекистон палеолит даврини тадқиқ этишда яққол намоён бўлган асосий муаммолардан бири бу ёдгорликларнинг ҳудудий ва даврий тақсимотидаги кескин фарқларнинг мавжудлигидир [1]. Республикамизда нисбатан ўрта палеолит даври ёдгорликлари кўплаб топиб ўрганилган бўлиб, улар асосан тош хомашёси манбаларига бой ҳудудлар атрофида тўпланган. Ўрта палеолит даври ёдгорликлари жойлашувидаги ушбу хусусият гоминидлар ҳаётида хомашёга бўлган эҳтиёж бошқа эҳтиёжлар каби муҳим аҳамиятга эга бўлганлигидан далолат беради. Сўнгги йилларда Оҳангарон воҳасида аниқланган Музбел ёдгорлигида олиб борилган тадқиқотлар палеолит даври жамоаларининг хомашёдан фойдаланиш стратегияси анча мураккаб бўлганлигини кўрсатади.

Похожие статьи


background image

30

МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАРИХИ ЯНГИ АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА

***************

МУЗБЕЛ ЎРТА ПАЛЕОЛИТ ДАВРИ УСТАХОНА-

МАНЗИЛГОҲИ

Сулейманов Р.Х.

т.ф.д., проф.,

Ўзбекистон Миллий университети

Муҳаммадиев А.Ғ.

ЎзР ФА Миллий археология маркази

Ўзбекистон палеолит даврини тадқиқ этишда яққол намоён бўлган

асосий муаммолардан бири бу ёдгорликларнинг ҳудудий ва даврий
тақсимотидаги кескин фарқларнинг мавжудлигидир [1]. Республикамизда
нисбатан ўрта палеолит даври ёдгорликлари кўплаб топиб ўрганилган бўлиб,
улар асосан тош хомашёси манбаларига бой ҳудудлар атрофида тўпланган.
Ўрта палеолит даври ёдгорликлари жойлашувидаги ушбу хусусият
гоминидлар ҳаётида хомашёга бўлган эҳтиёж бошқа эҳтиёжлар каби муҳим
аҳамиятга эга бўлганлигидан далолат беради. Сўнгги йилларда Оҳангарон
воҳасида аниқланган Музбел ёдгорлигида олиб борилган тадқиқотлар
палеолит даври жамоаларининг хомашёдан фойдаланиш стратегияси анча
мураккаб бўлганлигини кўрсатади.

Музбел ёдгорлиги ғарбий Тиёншаннинг тармоқларидан бири бўлган

Чотқол тизмасининг жануби-ғарбий қисмида, шу номдаги довонда
жойлашган. Ёдгорлик бевосита хомашё манбаида жойлашган бўлиб, тоғ
тизмаси ётқизиқлари асосан вулқоноген-чўкма ҳолида шаклланган қатламлар
ташкил этади. Ҳудудда содир бўлган фаол тектоник ўзгаришлар ушбу
ётқизиқларни ер юзасида очиқ манбаларини шаклланишига сабаб бўлган.

Ёдгорлик жойлашган адирлик жануби-ғарбдан шимоли-шарққа қараб

бироз нишабликка эга. Унинг жанубий ва шарқий қисмида ҳам ер сатҳи
бироз кўтарилиб яшаш учун қулай иҳоталанган микрорельеф шаклланган.

Ёдгорлик майдони 200-250 м

2

ни ташкил этади. Унинг шимоли-шарқий

қисмининг ер устки қатлами қор-ёмғир сувлари натижасида бироз ювилган.
2020-йилда амалга оширилган дала қидирув тадқиқотлари натижасида ер
сатҳидан бир неча ўнлаб артефактлар йиғиб олинди. Қазиш ишлари давомида
археологик топилмалар биринчи қатламнинг қуйи ва иккинчи қатламнинг
юқори қисмидаги тупроқ қатламида аниқланди.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидекёдгорлик жойлашган худудда

вулқоноген-чўкма холдаги тоғ жинслари манбаи мавжуд. Тектоник ва бошқа
геологик ўзгаришлар туфайли ер юзасида уларнинг очиқ манбалари
шаклланиб, ибтидоий жамоалари фойдаланишлари учун имконият пайдо
бўлган. Бу манбалар Музбел ёдгорлигидан шимоли-шарқ томонда
жойлашган тоғ ёнбағирларида кўплаб учрайди. Бу тоғ жинслари асосан


background image

31

андезит, андезит-дацит, андезит-базальт, алевролит, халцедон кабилардан
иборат. Бундан ташқари туфли қумтош ҳам кенг тарқалган. Манзилгоҳ-
устахонада фойдаланилган хомашё таркиби худуддаги манба билан бир хил
бўлиб, асосан юқорида санаб ўтилган турлардан иборат

2

.

Ёдгорликдан топилган артефактларнинг юзаси сезиларли ўзгаришларга

учраган. Петрографик таҳлил учун тайёрланган намуналари юзаси патина
билан қопланган артефактлар юзасидан кескин фарқ қилади. Фойдаланилган
андезит ва алевролитнинг тузилиши текис ва таркиби майда донадор бўлиб,
кесмада уларнинг ранги оч кулранг, пушти ва тўқ жигарранг тусли. Ушбу
намуналар микроскоп остида кўзатилганда ҳам асосан псаммитли, майда
донадор тузилишга эга эканлиги кўринади. Хомашё таркибида аллотиморф
тузилишли тоғ жинслари ҳам мавжуд бўлиб, уларда чўкиндиларнинг қайта
кристаллашиш жараёни деярли сезилмайди. Шунингдек майда ва йирик
донодор халцедон ҳамда кварц-халцедондан ҳам фойдаланилган.

Фойдаланилган андезит таркиб ва тузилиш жиҳатдан бир-бирига яқин.

Фақат асосий минерал ва тоғ жинсини ҳосил қилувчи плагиоклазнинг
миқдорий кўрсатгичлари ҳисобига бироз фарқ юзага келган. Умуман
флюидал ҳолда маълум бир йўналишга йўналган, ингичка плагиоклаз
қатлами катта фоизни ташкил этади. У изотроплик хусусиятига эга бўлган
шиша кўринишида. Айнан шу ҳолат, яъни фойдаланилган хомашё
таркибидаги плагиоклазнинг катта миқдори уларнинг ўткир қиррали
синишини таъминлаган.

Хомашёнинг петрографик таркибини ўрганиш жараёнида уларнинг

юзалари турли даражада патинизациялашганини кўриш мумкин. Бундай
топилмалар ер сатҳи ва маданий қатламдан олинган артефактлар ичида ҳам
мавжуд. Уларнинг сақланиш ҳолати бир-биридан фарқ қилмайди. Уларнинг
ранги оч сариқ ёки тўқ жигарранг тусгача ўзгарган. Баъзи ҳолларда тош
артефактларнинг нафақат ранги, балки юзасининг тузилиши ҳам ўзгариб,
ғоваксимон чуқурчалар пайдо бўлган. Ушбу ҳолатда хомашёни таркиби ва
тузилишига кўра йирик донадор хусусиятга эга, деган хулоса чиқариш
мумкин. Ер юзасида очиқ ҳолда ётган ва маданий қатламлардан олинган
артефактларнинг бир хилда патинизацияга учраши кўпроқ тоғ жинсларининг
шаклланиш ҳолати ва кимёвий таркиби билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Шунинг учун ер сатҳидан ва маданий қатламдан олинган топилмаларнинг
даврий мансублигини белгилашда уларнинг сақланиш ҳолати асосий мезон
сифатида қаралиши мумкин эмас. Турли даражада патинизациялашган
артефактларнинг даврий мансублигини изоҳлашда уларнинг техник-
типологик жиҳатдан ягона индустрияга оид эканлигига эътибор қаратиш
керак. Чунки коллекция таркибидаги артефактлар, маданий қатлам ёки ер
сатҳидан йиғиб олинганлигидан қатъий назар бир хил техник-типологик
хусусиятга эга.

2

Хомашё таркибининг петрографик тавсифи геолого-минералогия фанлари номзоди В.Ф. Проценко

томонидан амалга оширилди.


background image

32

Артефактлар юза сиртининг ўзгариши жараёнида емирилиш суръати ва

якуний ҳолати бир қанча омилларга боғлиқ бўлган. Биринчидан, вулқоннинг
отилиш вақти ва давомийлиги тоғ жинслари кимёвий таркибига таъсир
кўрсатган. Тош артефактлар ётган тупроқ ҳамда геологик қатламлар ёши ва
кимёвий ҳолати ҳам эътиборга олиниши зарур. Шунингдек атроф муҳит ҳам
артефактларнинг тупроқ қатлами билан кўмилгунгача бўлган вақтда унга
маълум даражада таъсир кўрсатиши мумкин эди. Бир сўз билан айтганда
манзилгоҳ маданий қатлами ҳолати, фойдаланилган хомашё кимёвий таркиби
тош буюмлар юзасининг ўзгаришига сабаб бўлган.

Музбел ёдгорлигида фойдаланилган андезит хомашёси билан танишган

г-м.ф.н. В. Ф. Проценконинг хулосасига кўра, вулқон фаоллиги жараёнида
лава таркиби ва унинг отилиши қисқа вақт оралиғида ҳам ўзгариб борган.
Шунинг учун ёдгорлик ҳудудида турли эффузив турдаги тоғ жинслари, ҳатто
оралиқ турдаги жинслар шаклланиши табиий ҳол. Вулқонларнинг кетма-кет
отилиши эса аввал отилган лава парчалари ва интрузив жинслардан иборат
вулқоноген туфларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Уларнинг ҳаммаси
вулқондан кейинги қайноқ қоришмада эриган ҳолда қўшилиб, бир-бирига
бириккан. Ушбу ҳолатда эффузив тоғ жинслари таркибидан келиб чиқиб
ўзгаришлар (кремнеланиш, каолинланиш, альбитлашув) турлича бўлиши
мумкин эди. Шунингдек жараёнга ўзгаришларнинг даражаси ҳам таъсир
кўрсатган. Натижада андезит хомашёсининг таркиби кимёвий жиҳатдан
турлича шаклланган. Буни баъзан битта тош буюмнинг юзи турли рангда
эканлигида ҳам кўриш мумкин. Шунингдек тош буюмлар юзаси тупроқ ва
геологик қатламлар хусусиятидан келиб чиқиб, кимёвий таъсир натижасида
ўзгарганлигини ҳам инкор этиб бўлмайди (тадқиқотчининг оғзаки
маълумотига кўра).

Музбел манзилгоҳ-устахонасининг коллекцияси майда тош буюмларни

қўшиб ҳисоблаганда 200 га яқин артефактдан иборат бўлиб, юқорида
таъкидлаб ўтилганидек ягона индустрияни ташкил этади.

Коллекция таркибида нуклеуслар ва нуклеуссимон буюмлар сони

ўндан ортиқ бўлиб, улардан техник-типологик хусусиятлари яққол намоён
бўлган нуклеусларнинг сони жуда кам. Чақмоқлаш усулида асосан бир зарб
майдондан, текис юзадан синдириш кенг қўлланилган. Нуклеусларнинг бир
гуруҳини тажриба-синов жараёнида чақмоқланган нуклеуслар ташкил этиб,
улардан бир нечта кичик йўнилғилар олинган. Нуклеуслар учун зарб майдон
сифатида тошнинг табиий юзасидан фойдаланилган. Кўп ҳолларда
нуклеуслар учун табиий плиткасимон тош парчаларидан фойдаланилган
бўлиб, қўшимча ишлов берилмаган. Нуклуслар учун хос бўлган
хусусиятлардан яна бири, уларда табиий уст қобиқлари сақланиб
қолганлигидир. Шунингдек, охирги босқичигача чақмоқланган нуклеуслар
ҳам мавжуд.

Чақмоқлаш жараёни асосан учриндилар олишга қаратилган. Тўғри

пропорцияли пластиналар сони кам. Олинган учриндилар турли ўлчамда.
Улар учун хос бўлган умумий хусусиятлардан бири бир хилдаги пропорцияга


background image

33

эга эканлигидир. Кўп ҳолларда учриндиларнинг эни бўйига нисбатан икки
баробар катта. Уларнинг зарб майдончалари ва зарб бўртмаси яққол ажралиб
турибди.

Топилмалар орасида қуроллар миқдори сон жиҳатдан камчиликни

ташкил этади. Улар ҳам асосан тасодифий тановарлардан тайёрланган.
Индустрия таркибидаги йўнилғаларнинг техник белгилари ва қуроллар
типологияси хомашёдан фойдаланишда маълум бир танлов амалга
оширилганлигини кўрсатади.

Музбел ёдгорлигида олиб борилган дастлабки тадқиқот натижалари

унинг маданий қатламлари ҳолати, индустрия ва топилмаларнинг техник-
типологик хусусиятлари каби масалалар доирасида маълумотларни қўлга
киритиш билан бирга, бошқа илмий хулосаларни ҳам илгари суриш
имконини берди.

Биринчи навбатда ёдгорлик бугунги кунгача аниқланган палеолит даври

ёдгорликларидан типологик жиҳатдан фарқ қилади. Шу вақтгача аниқланган
устахона ва устахона-манзилгоҳлар тош даврининг бир неча ўн минг
йилликлари давомида фаолият кўрсатган. Ушбу ёдгорликларда маданий
қатламлар мавжуд эмас, ёки улардаги топилмалар аралаш ҳолда учрайди.
Устахоналарнинг ижтимоий-маданий мансублиги масаласи ҳам очиқ қолган.
Бу каби ёдгорликларни типологик жиҳатдан таснифлаш масаласи илмий
адабиётларда узоқ вақтлардан бери муҳокама қилинади [2, 31–38 б.; 3; 4; 5; 6,
265–268 б.; 7, 29-36 б.; 8; 9; 10, 142–147 б.; 11; 12, 9–16 б.; 13, 36–38 б.].
Музбел ёдгорлиги эса маълум бир вақт оралиғида фаолият юритиб, ҳамда
топилмалар битта тарихий даврга тегишли.

Иккинчидан ёдгорлик ўзининг жойлашган ўрни билан фарқ қилади.

Ёдгорлик баланд тоғ минтақасида жойлашган бўлиб, минтақа экологияси ва
табиий муҳити ўзига хос хусусиятларга эга. Ушбу ҳолат қадимги жамоалар
томонидан экологик минтақаларни ўзлаштирилиши ва табиий-муҳитга
адаптацияси жараёнларини яхшироқ ўрганиш имконини яратади.
Шунингдек, алоҳида экологик минтақада жойлашганлиги ва мавсумийлик
хусусияти қадимги жамоаларнинг мавсумий турмуш тарзи ҳамда мобиллиги
масалалари ҳақида маълумотлар олишда қўл келади. Шунингдек,
ёдгорликнинг Кўлбулоқ, Обирахмат каби бир қанча муҳим ёдгорликларни
бир-бирига боғловчи муҳим нуқтада жойлашганлиги қадимги ижтимоий-
маданий алоқалар ҳақида хулосалар чиқариш имконини беради. Ушбу
омиллар келажакда Музбелни тадқиқ этиш зарур бўлган истиқболли
ёдгорликлар сирасига қўшиш мумкинлигини кўрсатмоқда.

Адабиётлар:

1.

Вишняцкий Л. Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана. СПб., 1996.–

С.213.

2.

Гурина Н.Н. Исследования древних шахт по добыче кремня в

Белоруссии // Краткие сообщения института археологии. М.; Наука.–1966. –
№ 106. – С. 31–38.


background image

34

3.

Гурина Н.Н. Древние кремнедобывающие шахты на территории

СССР. – Ленинград.,“Наука”, 1976. – С.178.

4.

Джуракулов М. Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего

палеолита в Средней Азии. Ташкент: Фан, 1987. – С. 171.

5.

Касымов М.Р. Кремнеобрабатывающие мастерские и шахты

каменного века Средней Азии. Ташкент: Фан, 1972. – С. 160.

6.

Касымов

М.Р.,

Крижевская Л.Л.

О

классификации

кремнеобрабатывающих мастерских // Советская Археология. М.; “Наука” –
1969. – № 1. – С. 265–268.

7.

Колесник А.В. Новые региональные типы памятников археологии

Донбасса.// Святогірський альманах. Донецьк. 2013. – С.29-36.

8.

Лев Д. Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде.

Исследования 1958-1960 гг. //Труды СамГУ. Нов. серия. Самарканд, 1964. –
№ 135. – С.109.

9.

Мирсаатов Т.М. Древние шахты Учтута. – Ташкент: Фан, 1973. –154 с.

10.

Павленок К.К., Павленок Г.Д., Лазарев С.Ю., Шнайдер С.В.,

Раджабов А. Новые данные о каменном веке Узбекистана. Стоянка-
мастерская Гыштсай-1 в долине реки Ахангаран // Проблемы археологии,
этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. –
Новосибирск, 2015. Т. XXI. – С. 142–147.

11.

Холюшкин Ю. П. Проблемы корреляции позднепалеолитических

индустрий Сибири и Средней Азии. –Новосибирск, 1981. – С.152.

12.

Хужаназаров М., Сайфуллаев Б. Кук-аяз-новый палеолитический

памятник в Кызылкумах // История материальной культуры Узбекистана. –
Самарканд, 2000. – № 31. – С. 9–16.

13. Эргашев О.Т. К вопросу о классификации кремнеобрабатывающих

мастерских каменного века Узбекистана // Наука и мир. –Волгоград, 2017. №
3. (43) – С. 36–38.

ИСТОРИЯ БУХАРЫ, ОТ ВОЗНИКНОВЕНИЯ ДО ТИМУРИДОВ

Rocco Rante

Археологические исследования оазиса Бухары и его историческую

реконструкцию никогда нельзя считать завершенными. Как указано во
введении, данный труд интересен тем, что в нем показана эволюция
человеческих поселений и поведения человека в его собственной природной
и социоэкономической среде, а также — характеристики городской и
материальной культуры в обширном регионе, где динамика преобразований
началась еще в бронзовом веке и продолжается по сей день. К этому следует
добавить важные результаты, полученные в ходе геоморфологического
исследования, в котором отслеживается история водных ресурсов оазиса, а
также изменение климата и последствия этого явления для Центральной
Азии.

Библиографические ссылки

Вишняцкий Л. Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана. СПб., 1996.– С.213.

Гурина Н.Н. Исследования древних шахт по добыче кремня в Белоруссии // Краткие сообщения института археологии. М.; Наука.–1966. – № 106. – С. 31–38.

Гурина Н.Н. Древние кремнедобывающие шахты на территории СССР. – Ленинград.,“Наука”, 1976. – С.178.

Джуракулов М. Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Ташкент: Фан, 1987. – С. 171.

Касымов М.Р. Кремнеобрабатывающие мастерские и шахты каменного века Средней Азии. Ташкент: Фан, 1972. – С. 160.

Касымов М.Р., Крижевская Л.Л. О классификации кремнеобрабатывающих мастерских // Советская Археология. М.; “Наука” – 1969. – № 1. – С. 265–268.

Колесник А.В. Новые региональные типы памятников археологии Донбасса.// Святогірський альманах. Донецьк. 2013. – С.29 36.

Лев Д. Н. Поселение древнекаменного века в Самарканде. Исследования 1958-1960 гг. //Труды СамГУ. Нов. серия. Самарканд, 1964. – № 135. – С.109.

Мирсаатов Т.М. Древние шахты Учтута. – Ташкент: Фан, 1973. –154 с.

Павленок К.К., Павленок Г.Д., Лазарев С.Ю., Шнайдер С.В., Раджабов А. Новые данные о каменном веке Узбекистана. Стоянкамастерская Гыштсай-1 в долине реки Ахангаран // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. – Новосибирск, 2015. Т. XXI. – С. 142–147.

Холюшкин Ю. П. Проблемы корреляции позднепалеолитических индустрий Сибири и Средней Азии. –Новосибирск, 1981. – С.152.

Хужаназаров М., Сайфуллаев Б. Кук-аяз-новый палеолитический памятник в Кызылкумах // История материальной культуры Узбекистана. – Самарканд, 2000. – № 31. – С. 9–16.

Эргашев О.Т. К вопросу о классификации кремнеобрабатывающих мастерских каменного века Узбекистана // Наука и мир. Волгоград, 2017. № 3. (43) – С. 36–38.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов