Тадқиқот объекти: Физика таълими жараёни.
Тадқиқот мақсади: физика таълими даврийлиги қонунияти ва шу қонуниятга мувофик физика таълими даврларини асослаш.
Тадқиқот методлари: Тадқикот мавзуси билан боғлиқ адабиётларни ўрганиш; ўкув жараёнини кузатиш, ўқитувчи ва ўқувчи билан суҳбат; мактабдаги илғор ўқитувчилар тажрибасини умумлаштириш; сўровнома ўтказиш; педагогик тажрибани ташкил қилиш, ўтказиш ва тажриба натижаларини статистик қайта ишлаш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги: Таълимнинг даврийлиги қонуниятини алоҳида тадкикот предмета сифатида ажратиб, физика таълими даврлари методик жиҳатдан тавсифланди, физика таълими даврларини ўзаро фарк килиш ўлчовлари таҳлил килинди, физика таълимини даврий ташкил этиш амалиёти ёритилди, ўрта мактабда физика таълимини даврий бошқариш, физикадан ўқув материалини тўлик ўзлаштириш технологиясига асос солинди.
Тадқиқотнинг амалий аҳамияти: Тадқиқот натижасида ишлаб чиқилган физика таълимининг даврийлик технологиясидан ўрта мактаб физика таълимида; дарслик ва ўқув адабиётларини яратишда, мустақил ва масофавий таълимнинг янги шаклларини ишлаб чиқиш ва ўқитувчилар малакасини ошириш тизимида фойдаланилади. Физика таълимида даврийлик технологияси ғояларини умумий ўрта мактабдаги бошқа ўқув предметларини ўқитишда ва таълимнинг бошка босқичларида ҳам қўллаш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва самарадорлиги: Диссертация юзасидан монография, рисолалар, 30 дан ортик мақолалар эълон қилинган. Тадқикот натижалари Халқаро ва республика миқёсидаги катор анжуманлар (Бухоро, 2000, 2001, 2002, 2003; Қарши, 2003, 2004; Гулистон, 2002, 2005; Самарканд, 2003, 2004; Тошкент, 2003, 2005; Термиз, 2003, 2004; Наманган, 2005; Фарғона, 2002, 2004), Бухоро давлат университета профессор-
ўқитувчиларининг анжуманларида муҳокама этилди. Умумий таълим мактабларида физика таълими даврийлик конуниятлари асосида ташкил этилганда самарадорлик ўртача 20,8 % га етади.
Қўлланиш даражаси: Тадқиқот натижалари ўрта мактабда физика ўқитиш жараёнида, ўқитувчилар малакасини ошириш тизимида, дарслик ва қўлланмалар ёзишда ҳамда ушбу муаммо билан боғлик тадкиқотларни олиб боришда қўлланилиши мумкин.
Барча жамиятлар тарихи инсон фаолияти, унинг хўжалик ва маданий эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлган, шу тариқа фаолият ва эҳтиёж одамларнинг ҳаётий муҳим хислатлари сифатида, уларнинг табиат, атроф-муҳит билан ўзаро муносабатларида кенг миқёсда акс этган. Меҳнат ва ишлаб чиқариш жараёнида табиат инсон фаолиятининг асосий объекти бўлиб, турлича географик шароитларда муайян хўжалик-маданий типлар ривож топган. Бу тарихий-маданий тараққиёт қонунияти Ўрта Осиё бронза даври тарихи мисолида ҳам тасдиқланади.
Бронза даврида дашт ҳудудларида истиқомат қилган аҳоли орасида уруғ-қабила жамоаларига оид ижтимоий-иқтисодий тузум сақланиб, чорвадор қабилалари ибтидоий жамоа муносабатларининг емирилиши босқичида бўлган. Шунингдек, Ўрта Осиё ҳудудларида ўзига хос хусусиятлардан иборат тарихий-маданий вилоятлар ва этник ҳудудларнинг ажралиб чиқиши жараёни бошланган.
Ушбу мақола Ўрта Осиё аҳолисининг турли географик шароитдаги тарихий-маданий ривожланиш хусусиятларини таҳлил қилишга бағишланган. Асосий эътибор хўжалик-маданий типлар тарихи ва уларнинг тараққий топиши географик муҳит билан алоқадорлигига қаратилган.
Хронический тонзиллит представляет одну из актуальных проблем в педиатрии, что обусловлено большой распространенностью, а также развитием метатонзиллярных заболеваний с вовлечением, сердечно-сосудистой системы. Хронический очаг инфекции, каким является тонзиллит, оказывает токсикоаллергическое повреждение на миокард, что обусловлено общим лимфоидным анатомическим строением, возрастными особенностями становления иммунного ответа у ребенка. Значительно чаще встречаются различные соматические, преимущественно кардиальные нарушения, проявляющие себя от функциональных нарушений до развития миокардиодистрофии и пороков митрального и аортального клапанов. Доказано негативное влияние Р-гемолитического стрептококка группы А, вызывающего ревматическую лихорадку, на развитие нарушений ритма сердца, что проявляется развитием тахикардии, блокадами проведения импульса различной степени, дисфункцией синусового узла. Поэтому исследование нарушений ритма сердца у детей, имеющих хронический тонзиллит, является актуальным и будет способствовать адекватной терапии аритмий с учетом необходимости санации заболеваний носоглотки.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Жахонда сўнгги йилларда травматизмни структураси ўзгарди, оғир ксчадиган кўшма жарохатларнинг сони кескин ортди. Уч ёки тўрг анатомик сохаларнинг биргаликда жароҳатга учраши, юз скелета суякларининг қўшма жароҳати (ЮССҚЖ) олган беморларга ёрдам кўрсатиш тартиби ва жарроҳлик даволаш чораларини аниклашда бир канча кийинчиликлар туғдирмоқда. Ҳар хил анатомик тузилмаларни биргаликдаги жарохатларида бир бирига узвий боғлиқ бўлган оғирлашув синдроми ривожланади. Ушбу турдаги жаро-хатларни хилма хиллиги, патологик жараёнларни жадал ва оғир ксчиши ЮССҚЖга учраган беморларга ташхис кўйишни кийинлаштиради. Жаро-хатнинг клиник белгиларини мураккаблиги, жарохагдан кейинги ривож-ланадиган шокнинг ўзига хос кечишини, жароҳат касаллигининг ривож-ланиши бсморларни текширув жараёнида кийинчиликлар келтириб чиқаради ва мутахассислардан ЮССҚЖда диагностика ал1 оритмларини ва даволашда эрга жаррохлик усулларини ишлаб чикишни такозо этади.
ЮССҚЖлар 34,8 фоиздан 63,3 фоизгача учрайди. Юз скелета суяклари кўшма жароҳатларининг (ЮССҚЖ) аксариятида (98%) кўз косасининг синиши кузатилади. Кўз косаси синиши 66% ҳолларда кўз олмаси ва уни ёрдамчи аъзоларининг жароҳати билан бирга кечади. Кўриш аъзоларининг жароҳати ногиронликнинг асосий сабабларидан бўлиб, 50% ҳолларда кўришнинг батамом йўқолишига олиб келиши мумкин. Аҳоли орасида ўлим сабаби бўйича кўшма жароҳатлар кон томир ва онкологик касалликлардан кейин учинчи ўринни эгаллайди. ЮССҚЖ 12-57% ҳолатда юзни хунук-лаштирувчи нуксон ва шакл бузилишлари, 23% ҳолатда ногиронлик, бош мия жароҳати (БМЖ) қўшилган ҳолатларда эса 60%гача ўлимга сабаб бўлади.
Кўшма жарохатлардан ксйинги салбий оқибатларининг кслиб чиқиш сабаблари ЮССҚЖга учраган бсморларни тскширишда бир нсча мутахас-сисларни ўзаро ва кетма - кет бажарадиган вазифаларини белгилайдиган аник маълумот бсрувчи тскширув усулларини ўз ичига олган диагностик алгоритмларининг мавжуд эмаслигидир. Шу нуқтаи назардан, баъзи холлар-да яъни бир нсча анатомик сохаларни биргаликдаги жарохатларида хаст учун хавф туғдирадиган оқибатларни олдиндан объектив бахолаш мезонларини, жарроҳлик муолажаларини характерный, ҳажмини ва кстма кетлигини, бажариш вақтини белгилашда аникликлар киритиш талаб килинади.
Ушбу илмий-тадқикот иши Узбекистан Рссиубликаси Прсзидснтининг 2011 йил 28 ноябрдаги «Соғлиқни сақлаш тизимини ислох килишни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги №ПҚ-1652 сонли карорида бслгиланган вазифалар, яъни замонавий талаблар ва стандартларга мувофиқ аҳолига юкори сифатли тиббий ёрдам кўрсатишни таъминлашга хизмат килади. Шу жихатдан ЮССҚЖ бсморларни диагностика алгоритмларини ва эрга жарроҳлик даволаш усулларини ишлаб чикиш диссертация мавзусининг заруратини изоҳловчи муҳим омиллардан бири хисобланади.
Тадкикотнинг мақсади: бсморларда юз-жағ суяклари ўткир қўшма жароҳатларининг оғирлиги ва жойлашишига кўра диагностика ва даволаш усулларини такомиллаштириш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
юз скелети кўшма жароҳати бўлган беморларни структураси ва Узбекистан Рсспубликаси шароитида кстма кет кўрсатилган тиббий ёрдам-нинг ўзига хослиги аникланган;
“АДИЛ” компьютер дастури ёрдамида ЮССҚЖ олган беморларнинг умумий холатига боғлиқ холда диагностика ва даво чораларини амалга оши-риш кетма-кетлиги аникланган;
ЮССҚЖларда суяк синикларини эрга репозиция ва фиксация килиш-нинг инновацион усуллари ишлаб чикилган;
ЮССҚЖ олган бсморларда жароҳатни кечишига таъсир килувчи эндоген омиллар таҳлили асосида жароҳатдан кейинги асоратларни ривож-ланиш механизми сритилган;
бсморларда жарохагдан кейинги иккинчи - учинчи кунлари конда ҳужайравий ва гуморал иммунитет кўрсаткичларини иасайиши, яллиғланиш олди цитокинларни ошиб кетиши(огир ахволдаги бсморларда уларни микдорини 2,8 баробар ошиши) ва яллигланишга карши цитокинларни камайиб кстиши исботланди. Яллигланиш олди цитокинларининг ошиб кстиши ва яллигланишга карши цитокинларнинг камайиб кстиши яллигланиш асораглари (суяк жарохатини йиринглаши, жагларнинг остеомиелита, юмшок тўктма абсцссслари) ривожланишининг аниклаб бсрадиган башорат омиллардан эканлиги аникланди;
ЮССҚЖ олган бсморларда жарохагдан кейинги иккинчи - учинчи кунлари конда умумий оксил ва микроэлементлар (кальций, фосфор ва калий) микдорининг ксскин камайиши асоратларнинг ривожланишини башорат омили эканлиги аникланди;
жарохагдан кейинги асоратларни ривожланишига олиб кслувчи эндоген омилларни дори воситалари билан комплекс тузатиш чизмаси ишлаб чикилган.
1. ЮССҚЖ 100% ҳолатда БМЖ, 27,7% тана скелета ва ички аъзолар жарохати билан бирга ксчади. ЮССҚЖ беморларга ташҳис кўйиш ва даво-лашда реаниматолог, юз-жағ жарроҳи, нсйрожаррох, офтальмолог, оториноларинголог иштирок этиши зарур. Умумий холати комиснсацияланган бс-морларга дастлабки 3 соат, субкомпенсация ҳолатадагиларга 1 кун, декомпенсация ҳолатдагиларга эса 3 кун давомида жароҳатни БЖИ, суяк синиқ-ларининг репозицияси ва фиксацияси амалга оширилиши лозим.
2. «АДИЛ» компьютер дастури ердамида киска вақт ичида бсморлар-нинг умумий ҳолатини аниқлаш мумкин. Эс-хуш даражаси, гемодина-миканинг турғунлиги, шок индскси ва ҳарорат 1радиснти беморларнинг умумий ҳолатини аниқлаш имконини бсрувчи энг ахборий диагностик мезон ҳисобланади. Бсмор ҳолатининг оғирлик даражаси юз жарохатларининг жойлашишига тўғридан-тўғри боғлиқцир. Энг оғир жароҳатлар юзнинг юкори ва ўрта кисмини кўп сонли шикастларида кузатилади.
3. ЮССҚЖни олган, умумий ахволи компенсация ва субкомпенсация ҳолатида бўлган беморларга биринчи кунданок суяк синиқлари репозицияси ва фиксациясини камраб олган ҳолда тўлиқ ҳажмда (юз-жаг жарроҳи, травматолог, нсйрожаррох, жаррох, офтальмолог ва оториноларинголог) кечиктириб бўлмайдиган ердам кўрсагилиши лозим. ЮССҚЖ олган умумий ахволи декомпенсация холатида бўлган беморларга минимал даражада диагностик муолажалар бажарилиб, шошилинч ёрдам чегараланган хажмда амалга оширилиши лозим. Суяк синиқларининг репозицияси ва фиксацияси хает учун зарур бўлган аьзо ва тизимларнинг функцияси гиклангандан сўнггина амалга оширилиши ксрак.
4. Юз суякларининг қадалган йирик синиклари репозицияси учун тиган дис зрак гори дан фойдаланиш юкори клиник ва функционал натижаларга эришишни таъминлайди.
5. Ёнок ёйининг кадалган синишларида гаклиф этилган мосламанинг кўлланилиши суяк синикларини эрга (дастлабки биринчи кун) репозиция ва фиксация килиш имконини бсради ва яхши космстик натижаларга эриши-лади.
6. ЮССҚЖ олган бсморларда жарохагдан кейинги даврда (7-14-кун) СДЗ, СД4 хужайралар. иммун тизимининг гуморал ва сскрстор омилларини чукур пасайиши, CD95 некроз омили микдорининг ошиши, яллигланиш олди (ИЛ-6) цитокинларининг ошиши ва яллигланишга карши (ИЛ-10) цитокин-ларнинг камайиши кузатилади. 9-10-кунлари конда умумий оксид, кальций, калий ва фосфор микдорининг камайиши кайд этилади.
7. Ҳужайравий ва гуморал иммунитет кўрсаткичларининг пасайиши, яллиғланишолди цитокини ва ўсма некроз омили микдорининг оишиши, яллигланишга карши цитокин, конда оксил, кальций, калий ва фосфор микдорининг камайиши асорагларнинг ривожланишини башораг омили хисобланади.
8. Дастлабки 1-3-кундан бошлаб даволаш мажмуига иммуннологик (иммуномодулин, рибомунил), фермент (вобэнзим) воситалари, остеопластик материалларни киритиш бузилган гомеостаз кўрсаткичларини тўғирлаш имконини бсради ва асорагларнинг олдини олиш учун хизмат килади.
Тадқиқот объектлари: носпецифик ярали колит билан касаллар.
Ишнинг мақсади: носпецифик ярали колит (НЯК) билан касалларни даволаш натижаларини ташхисот усулларини такомиллаштириш ва оператив муолажа ҳажмини танлаш йўли билан яхшилаш.
Тадқиқот усуллари: клиник, клиник-лаборатор, асбобли, жаррохдик, статистик.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Носпецифик ярали колит билан касалларни ташхис килиш ва даволаш усулини танлаш алгоритми ишлаб чиқилди. Илк маротаба носпецифик ярали колитнининг мураккаблашган шакли билан касалларда операция усули ва хажмини танлаш учун интраоперацион колонофиброскопияни қўллашга кўрсатмалар ифода қилиниб, унинг самарадорлиги исботланди. Интраоперацион колонофиброскопия ярали яллиғланиш жараёни чегарасини тўғри аниклашга имкон беради, постоперацион асоратлар сонини уч баравар камайтиради ва холларнинг 88.5% да ижобий натижаларга эришишга имкон беради. Анча холисроқ таърифлашга имкон берадиган носпецифик ярали колитнинг турли шакллари кечиши оғирлигини баҳолаш учун микдорли жадвал тавсия килинди.
Амалий ахамияти: Ишлаб чиқилган интраоперацион
колонофиброскопияни ўзига олган ташхисот адгоритми постоперацион асоратлар сонини камайтириб ва кўпроқ ҳолларда яхши натижага олиб келиб, жаррохлик даволаш натижаларини анча яхшилайди. Носпецифик ярали колит кечишини баҳолаш учун микдорли жадвалнинг қўлланилиши бемор ҳолатини адекват биҳолашни таъминлайди.
Тадбиқ этиш даражаси: Ишлаб чиқилган алгоритм тусидаги ташхисот жадвали ва тавсия қилинган операция хажмини танлаш усули - носпецифик ярали колитда интраоперацион колонофиброскопияни кўллаш усули ЎзР ССВнинг Колопроктология Илмий Маркази амалиётига тадбиқ этилган. Тадқикот натижалари Тошкент Тиббиёт Академиясининг умумий амалиёт врачлари учун жаррохдик кафедраси ўқув жараёнида қўлланиладиган лекциялар курсига киритилди.
Қўлланиш сохаси: колопроктология ва гастроэнтерология.
Tug'ma glaukoma bilan og'rigan bolalarda ko'zning biomexanik ko'rsatkichlari uning turli bosqichlari bilan o'rganildi. Oddiy birlamchi tug'ma operatsiyasiz glaukoma bilan og'rigan 1 oydan 3 yoshgacha bo'lgan 20 bemor (40 ko'z) tekshirildi. Ulardan 1-guruhga (ilg'or bosqich) mos ravishda 7 (14 ko'z), 2-chi (ilg'or bosqich) - 8 (16 ko'z), 3-chi (terminal bosqich) 5 bemor (10 ko'z) kiradi. Tadqiqot usullari orasida visometriya, refraktometriya, oftalmoskopiya, optik diskni qazib olishni aniqlash, ko'zning old-orqa o'lchamini ro'yxatga olish bilan A-skanerlash, 5 g og'irlikdagi elastotonometriya; janubiy; 15d, shuningdek, Filatov-Kalf usuli bilan. Olingan ma'lumotlarning tahlili shuni ko'rsatdiki, elastokrivning ko'tarilish gradienti barcha guruhlarda qayd etilgan, ammo eng yuqori ko'rsatkich terminal bosqichi bo'lgan bolalar guruhida bo'lgan, ko'zning anteroposterior hajmi esa mos ravishda kattalashgan. kasallikning og'irligi bilan. Ko'z ichi bosimining oshishi kasallikning og'irligiga mutanosib ravishda qayd etilgan. Konjenital glaukomaning oddiy shakli rivojlanishi bilan ko'zning biomexanik ko'rsatkichlari bosqichlarga ko'ra ortadi. Shu bilan birga, tolali membrananing qattiqligining pasayishi ko'zning to'qimalarida morfologik o'zgarishlarni va glaukoma jarayonining zo'ravonligini ko'rsatadi.
Тадқиқот объектлари: перитонит билан оғриган 1066 нафар бемор.
Мақсад: перитонит билан оғриган беморлар клиник-метаболик кўрсаткичла-рининг улар аҳволининг оғирлигини, касаллик кечиши ҳамда натижасини ба-шоратловчи аҳамиятини аниклаш йўли билан даво натижаларини яхшилаш.
Тадқиқот усули: умумклиник, микроскопик ва бактериологии, биокимёвий текшириш усуллари, математик статистика ва математик моделлаштириш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
1. Перитонит билан оғриган беморларда метаболик кўрсаткичлар ҳамда бактериал контаминация ўртасидаги корреляцион богликликни аниклаш негизида клиник-анамнестик, микробиологик, лаборатор-инструментал ва метаболик кўрсаткичларнинг башоратловчи аҳамияти аниқланди.
2. Клиник шароитларда RC ва GI русумидаги «инфра-R» нурлатгичларнинг таъсири ўрганилиб, уларни операция вақтида ва операциядан кейинги даврда бирга кўллаш перитонеал ажралманинг микроорганизмлар билан тўйинганлигини сезиларли даражада камайтириши хамда метаболик кўрсаткичларни яхшилаши кўрсатиб берилди.
3. Математик моделлаштириш усулини қўллаган ҳолда перитонит билан оғриган беморларнинг аҳволини бахолаш, касаллик кечиши ва натижасини башоратлаш мумкин бўлган дастурлар таклиф этилди.
Амалий ахам пяти:
1. Метаболик кўрсаткичларнинг бактериал контаминацияга боғлиқ ҳолда бузилиш хусусиятлари аникланди, бу эса асоратлар бериш хавфи юкори бўлган беморларни аниқлаш имконини беради.
2. Инфра-R нурлатгичларни перитонитли беморларни даволашда анъанавий даво фонида кўллаш касалликни енгилрок кечишига, асоратлар ва операциядан кейинги ўлим сонининг камайишига кўмак бўлиши исботланди.
3. Математик моделлаштириш усуллари ёрдамида 2 дастур яратилди. Улар 1) клиник-анамнестик, лаборатор-инструментал, метаболик ва микробиологик кўрсаткичлар ёрдамида беморларнинг аҳволини бахолаш; 2) асоратларни башоратлаш; 3) операция жарохатининг битишини башоратлаш; 4) инфра-R нурлатгичларни қўллашга кўрсатмалар кўйиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси: инфра-R нурлатгичлари Тошкент тез тиббий ёрдам клиник касалхонаси, l-Шаҳар клиник касалхонаси ва П.Ф. Боровский номи-даги Марказий харбий клиник госпиталнинг хирургия бўлимларида қўлланилмокда.
Қўлланиш сохаси: Хирургия.
Изучены биомеханические параметры глаза у детей при врожденной глаукоме с различными ее стадиями. Обследовано 20 больных (40 глаз) в возрасте от 1 месяца до 3 лет с простой первичной врожденной неоперированной глаукомой. Из них в 1-ю группу (развитая стадия) вошли 7 (14 глаз), во 2-ю (далекоза- шедшая стадия) — 8(16 глаз), в 3-ю (терминальная стадия) 5 больных (10 глаз) соответственно. Методы исследования включали визометрию, рефрактометрию, офтальмоскопию, определение экскавации диска зрительного нерва, A-сканирование с регистрацией переднезаднего размера глаза, эластотонометрия грузиками 5 г; Юг; 15г, а также по методу Филатова—Кальфа.
Анализ полученных данных показал, что градиент повышения подъема эластокривой отмечался во всех группах, но наиболее высоким был в группе детей с терминальной стадией, при этом переднезадний размер глаза был увеличен соответственно тяжести заболевания. Подъем внутриглазного давления отмечался пропорционально тяжести заболевания.
При развитии простой формы врожденной глаукомы биомеханические параметры глаза увеличиваются соответственно стадиям. При этом снижение ригидности фиброзной оболочки свидетельствует о морфологических изменениях тканей глаза и тяжести глаукомного процесса.
Кардиохирургик операцияларида болалар ахволининг отирлиги даражасини APACHE-II, APACHE-Ш, SAPS-II диагностик шкалалари ёрдамида бахолаш юракнинг "оц" ва "кук" типдаги нуцсонлари аницланган 67 нафар болада СКА аппаратига улаш олдидан ва СА аппарати учирилганидан кейин амалга оширилди. Шу нарса аницландики, АРАСНЕ-II, АРАСНЕ-III, SAPS-II диагностик системаларининг аксарият курсаткичлари СКА аппаратига улашдан олдин беморларда юз берадиган узгаришларни, патологик жараённинг динамикасига мувофиц тарзда беморлар ахролининг узгаришини беморларни СКА аппаратига улашдан олдинги ахволи (текширилаётган шкалалар балларида ифодаланган холда) билан леталлик бевосита корреляция цилинган %олда объектив акс эттиради. АРАСНЕ-III диагностик системаси СКА аппаратига улашдан олдин уткир цон йуцотилиши кузатилган болаларнинг ахролини энг тутри ба%олаши аницланди ва у кардиохирургик операциялар ва интенсив терапия босцичларида болалар ахволининг отирлиги даражаси динамикасини бахолашда цулланилиши мумкин.