SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
80
ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÊ // ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄÅÍÈÅ //
SÎURCE STUDY
ФАЙЗИЕВА
САЛИМАХОН
Филология
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
ШҚМ
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
адабий
-
тарихий
асар
сифатида
Аннотация
.
Мақолада
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
хазинасида
ягона
нусхада
сақланувчи
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
асарининг
тавсифи
,
ўрганилиш
тарихи
,
ўзига
хос
хусусияти
таҳлил
қилинади
.
Унинг
адабий
-
тарихий
асар
сифатидаги
илмий
аҳамияти
кўрсатилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
тарих
,
мирзо
,
достон
,
босмачилик
,
қўрбоши
,
истиқ
-
лолчилар
ҳаракати
,
шеър
,
шўро
ҳукумати
.
Аннотация
.
В
статье
представлены
описание
рукописи
,
анализ
,
харак
-
теристика
,
отличительные
черты
и
история
изучения
произведения
“
Мажм
‘
а
ал
-
хавадис
”,
хранящегося
в
единственном
экземпляре
в
фонде
Ц
ентра
восточных
рукописей
при
Таш
Г
ИВ
.
Показана
его
научная
значимость
в
качестве
лите
-
ратурно
-
исторического
произведения
.
Опорные
слова
и
выражения
:
мирза
(
секретарь
),
дастан
(
поэма
),
басма
-
чества
,
движение
за
независимость
,
курбаши
,
советсвеое
вдасть
.
Abstract.
The article presents a description of the manuscript, its analysis,
characteristics and distinctive features, research history of the composition
“
Madjm
‘
a al-
Khavadis
”
which is kept in a single copy in the holdings of the Center of Oriental
Manuscripts under the TashSIOS. The paper shows its scientific significance as a
literary-historical composition.
Keywords and expressions:
mirza (secretary), dastan (poem), basmachi movement,
movement for Independence, kurbashi, Soviet power.
Шарқ
қўлёзмалари
хазинасида
сақланаётган
асарларнинг
муайян
қисми
филологияга
оид
асарлардир
.
Уларда
девонлар
,
баёзлар
,
достонлар
,
грам
-
матика
,
луғат
ва
бошқа
соф
адабиёт
ёки
тилшуносликка
мансуб
асарлар
билан
бир
қаторда
назмий
шаклда
яратилган
тарихий
асарлар
ҳам
мавжуд
.
Ушбу
мўъжаз
тадқиқотимиз
ана
шундай
асарлардан
бири
–
Абдуллажон
Насимийнинг
“
Мажмаъ
ал
-
хаводис
”
асарига
бағишланади
.
Ўзбек
адабиёти
ва
тарихининг
мустамлака
даврида
вужудга
келган
асарлар
ҳам
шаклан
,
ҳам
мазмунан
ўзгаришларга
учраган
.
Бу
давр
ада
-
биётининг
йирик
намояндалари
Муҳйи
,
Муқимий
,
Фурқат
,
З
авқий
,
Ҳ
.
Ҳ
.
Ниёзий
асарларидаги
ижтимоий
мавзулар
ва
ҳажвнинг
устунлиги
,
Фурқат
ва
Ҳ
.
Ҳ
.
Ниёзий
ижодидаги
янгича
маърифатпарварлик
руҳидаги
шеърлар
,
Муҳйи
Хўқандийнинг
“
Тарихи
Муҳйи
Хўқандий
”,
Исҳоқхон
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
81
Ибратнинг
“
Тарихи
Фарғона
”,
Маҳмуд
Ҳаким
Яйфонийнинг
“
Хуллас
ат
-
таворих
”
каби
тарихий
асарлари
ўша
даврдаги
ижтимоий
-
сиёсий
тафаккур
ҳақида
тасаввур
беради
.
Мазкур
муаллифлар
ижодий
мероси
илмий
жиҳат
-
дан
ўрганилган
.
Аммо
шу
даврда
яшаб
ижод
этган
Насимий
Хўқандийнинг
ҳаёти
ва
асарлари
ҳанузгача
етарли
даражада
тадқиқ
этилмаган
.
Шоир
,
муаррих
Насимий
Хўқандий
ҳаёти
ва
ижоди
ҳақидаги
дастлабки
маълумотлар
матбуотда
XX
асрнинг
40-
йилларидан
бошлаб
,
илмий
ада
-
биётларда
эса
60-
йиллардан
бошлаб
кўзга
ташланади
1
.
У
ҳақдаги
илк
маълумот
З
афар
Диёрнинг
“
Фурқатлардан
нишона
”
номли
мақоласида
келтирилган
2
.
Таниқли
адабиётшунос
олим
Пўлотжон
Қ
аюмов
(1885–1964)
нинг
Қ
ўқон
шоирлари
ҳаёти
ва
ижодига
оид
маълумот
берувчи
“
Тазкираи
Қ
айюмий
”
номли
асарида
Насимий
Хўқандий
ҳақидаги
муҳим
биографик
маълумотлар
ва
унинг
айрим
шеърларидан
намуналар
берилган
.
Шунингдек
,
тазкирада
З
афар
Диёр
мақоласида
Насимийни
Мир
Рабъи
исмли
кишининг
пахта
тозалайдиган
заводида
ишчи
(
рабочий
)
деб
берган
маълумоти
нотўғрилиги
кўрсатиб
ўтилган
3
.
Фотима
Ҳусаинованинг
“
Шоир
Насимий
”
мақоласи
ҳам
Абдуллахон
Насимий
ҳаёти
ва
ижодига
бағишланган
бўлиб
,
айрим
шеърлари
ҳамда
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
достони
қисқача
таҳлил
этилган
.
Бироқ
асар
номи
“
Мажмуъи
ҳаводис
”
тарзида
нотўғри
ўқилган
4
.
Мазкур
мақоларининг
қис
-
қартирилган
варианти
Ўзбек
Совет
Энциклопедияси
эълон
қилинган
,
бироқ
унда
фактик
янгилик
учрамайди
5
.
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
достони
қўлёзмасининг
қисқача
тавсифи
(“
Шарқ
қўлёзмалари
тўплами
”
да
(“
Собрание
восточных
рукописей
”)
6
,
асарнинг
умумий
мазмуни
тарихчи
олим
Ш
.
В
оҳидов
докторлик
диссертациясида
келтирилган
7
.
Мавжуд
манбалардан
маълум
бўлишича
,
шоирнинг
асли
исми
Абдуллажон
.
У
1866
йили
Қ
ўқон
шаҳрининг
1-
Бешариқ
(
Жувари
каффон
)
маҳалласида
савдогар
оиласида
дунёга
келган
.
Отаси
–
Муҳаммад
Солиҳ
қуруқ
мева
ва
писта
тайёрлаб
сотиш
билан
шуғулланган
.
Абдуллажон
қўқонлик
машҳур
1
З
афар
Диёр
.
Фурқатлардан
нишона
//
Г
улистон
. 1940,
№
2. 23–24-
б
.;
Қ
айюмов
П
.
Тазкираи
Қ
айюмий
/
Нашрга
тайёрловчи
:
акад
.
А
.
Қ
аюмов
.
Ж
. III. –
Т
., 1998. 564–567-
б
.;
Ҳусаинова
Ф
.
Шоир
Насимий
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
масалалари
. 1961,
№
4. 56–59-
б
.;
Собрание
В
осточных
Рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. 7. –
Т
., 1964. –
С
. 47;
В
охидов
Ш
.
Розвитие
историографии
в
Кокандском
ханстве
в
XIX –
начале
ХХ
вв
.
Автореф
.
дисс
.
докт
.
ист
.
н
. –
Т
., 1998. –
С
. 42.
2
З
афар
Диёр
.
Фурқатлардан
нишона
//
Г
улистон
. 1940,
№
2. 23–24-
б
.
3
Қ
айюмов
П
.
Тазкираи
Қ
айюмий
/
Нашрга
тайёрловчи
:
акад
.
А
.
Қ
аюмов
.
Ж
. III. –
Т
., 1998.
565-
б
.
4
Ҳусаинова
Ф
.
Шоир
Насимий
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
масалалари
. 1961,
№
4. 58-
б
.
5
Ўзбек
Совет
Энциклопедияси
.
Т
. 7. –
Т
., 1976. 551-
б
.
6
Собрание
В
осточных
Рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. 7. –
Т
., 1964. –
С
. 47.
7
Собрание
В
осточных
Рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. 7. –
Т
., 1964. –
С
. 47;
В
охидов
Ш
.
Развитие
историографии
в
Кокандском
ханстве
в
XIX –
начале
ХХ
вв
.//
Автореф
.
дисс
.
докт
.
ист
.
н
. –
Т
., 1998. –
С
. 42.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
82
шоир
З
окиржон
Фурқатнинг
(1859–1909)
амакисининг
ўғли
бўлган
1
.
У
даст
-
лабки
таълимни
маҳалла
масжидида
очилган
мактабда
чиқарган
,
лекин
мад
-
расада
таҳсил
олмаган
.
У
1902–1918
йиллар
мобайнида
ота
касби
–
дўкон
-
дорлик
билан
кейинроқ
чойхоначилик
билан
шуғулланган
. 1918–1923
йиллар
давомида
Янгиқўрғон
,
Бачқир
қишлоқларида
,
шунингдек
,
бирмунча
вақт
Қ
ўқон
шаҳри
яқинидаги
Бойбуча
қишлоғида
(
ҳозирги
Данғара
туманида
)
ҳам
истиқомат
қилган
.
Насимий
умрининг
сўнгги
йилларини
Янгиқўрғон
қиш
-
лоғида
ўтказиб
,
ўша
ерда
1941
йил
1
январда
72
ёшида
вафот
этган
2
.
У
ёшлигидан
Навоий
,
Фузулий
ашъори
таъсирида
,
шунингдек
,
Қ
ўқон
адабий
муҳитидаги
Муҳйи
,
Муқимий
,
Фурқат
,
З
авқий
каби
шоирлар
ижо
-
дига
эргашиб
“
Насимий
”
тахаллусида
шеърлар
машқ
қила
бошлаган
.
Чунончи
,
шеърларидаги
биографик
маълумотлар
қаторида
бу
ҳақда
шундай
хабар
беради
:
Тахаллусдир
Насимий
,
сўрсангиз
,
Абдуллажон
–
исмим
,
Муқимий
,
Муҳйи
,
З
авқий
асридан
қолғон
нишондурман
3
.
Пўлатжон
Қ
айюмов
Насимий
ижодида
Фурқат
таъсири
сезилса
-
да
,
шеъ
-
риятдаги
устози
сифатида
Муҳйи
Хўқандий
(1836–1911)
ни
кўрсатган
4
.
Бу
факт
Насимийнинг
Муҳйига
бағишланган
шеърида
ва
аксинча
,
Муҳйининг
Насимийга
бағишланган
ғазали
орқали
ўз
тасдиғини
топган
5
.
Насимий
ижтимоий
ҳаётдаги
воқеа
-
ҳодисаларга
ўз
муносабатини
бил
-
дирувчи
шеърлари
билан
матбуотда
“
Туркистон
вилоятининг
газети
”, “
Янги
Фарғона
”
каби
газеталарда
қатнашиб
турган
6
.
Кейинроқ
шеърларини
тўплаб
мажмуа
тузган
7
.
1918
йили
у
Қ
ўқон
яқинидаги
Янгиқўрғон
қишлоғига
кўчиб
бориб
,
мингбоши
ҳузурида
мирзолик
(
котиблик
)
қилган
.
Шароит
тақозоси
билан
машҳур
Эргаш
қўрбоши
(
катта
Эргаш
)
қўлида
мирзолик
қилишига
тўғри
келган
.
Мазкур
хизматдан
фориғ
бўлганидан
кейин
,
ўша
даврдаги
фожиали
воқеаларни
,
изтироб
билан
тасвирловчи
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
” (“
Ҳодисалар
тўплами
”)
номли
назмий
тарихий
достон
битган
.
Ҳозирча
ягона
нусхада
аниқланган
бу
қўлёзма
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
хазинасида
603
ашё
рақами
билан
сақланмоқда
.
74
варақдан
(148
саҳифа
)
иборат
бу
асар
матни
умумий
дафтар
ва
-
рақларига
сафсар
сиёҳда
ўртача
настаълиқ
хати
билан
туркий
/
ўзбек
тилида
1
Ҳусаинова
Ф
.
Шоир
Насимий
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
масалалари
. 1961,
№
4. 56-
б
.
2
Қ
айюмов
П
.
Тазкираи
Қ
айюмий
/
Нашрга
тайёрловчи
:
акад
.
А
.
Қ
аюмов
.
Ж
. III. –
Т
., 1998.
566-
б
.
3
Ҳусаинова
Ф
.
Шоир
Насимий
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
масалалари
. 1961,
№
4. 56-
б
.
4
Қ
айюмов
П
.
Тазкираи
Қ
айюмий
/
Нашрга
тайёрловчи
:
акад
.
А
.
Қ
аюмов
.
Ж
. III. –
Т
., 1998.
566-
б
.
5
Девони
Муҳйи
Хўқандий
.
Тошбосма
. –
Т
., 1912. 272–274-
б
.;
Ашъори
Насимий
.
Қ
ўлёзма
.
Шарқ
қўлёзмалари
хазинаси
.
Инв
.
№
9874. 19
а
–21
б
-
вв
.
6
Ҳусаинова
Ф
.
Шоир
Насимий
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
масалалари
. 1961,
№
4. 57–59-
б
.;
Насимий
Хўқандий
.
Бечора
андижонлик
//
Туркистон
вилоятининг
газети
. 1903, 1
март
.
7
Ашъори
Насимий
.
Қ
ўлёзма
.
Шарқ
қўлёзмалари
хазинаси
.
Инв
.
№
9874.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
83
ёзилган
.
Қ
ўлёзма
ўлчови
: 14
х
22
см
.
Асарни
кўчирган
котиб
номи
кўрса
-
тилмаган
.
Муаллиф
дастхати
деб
тахмин
қилиш
мумкин
.
Қ
ўлёзма
охирида
1327/1909
йил
сана
келтирилган
,
аммо
бу
нотўғри
.
Чунки
асардаги
воқеалар
1918–1923
йилларга
алоқадор
бўлгани
ҳолда
1909
йили
кўчирилган
бўлиши
мумкин
эмас
.
Афтидан
котиб
(
ёки
муаллиф
) 1927
йил
ўрнига
адашиб
1327
ҳижрий
санани
кўрсатган
бўлса
керак
.
Қ
ўлёзма
охирида
асар
билан
та
-
нишган
мутахассис
томонидан
ёзилган
изоҳда
бу
хато
кўрсатилган
.
Асар
сўзбоши
ва
колофон
билан
таъминланган
ва
уларнинг
матни
,
сарлавҳалар
насрда
ёзилган
.
Достон
аруз
вазнининг
рамали
мусаддаси
маҳзуф
баҳридаги
маснавий
жанрида
битилган
.
Муқаддимада
(1
б
–2
б
-
в
.)
муаллиф
ўзи
ҳақида
мухтасар
маълумот
бериб
,
асарда
баён
қилинган
воқеа
-
ҳодисаларга
ўзи
гувоҳ
бўлганлигини
айтиб
ўтади
.
Асар
ҳар
бири
“
Достон
”
деб
номланувчи
16
қисмдан
ташкил
топган
.
Ҳар
бир
қисмга
алоҳида
ном
бериган
.
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
асари
шўролар
даврида
“
босмачилик
”
деб
қора
-
ланган
миллий
озодлик
ҳаракатига
бағишланган
бўлиб
,
унда
бу
ҳаракатнинг
Фарғона
водийсидаги
йирик
вакиллари
Эргаш
қўрбоши
,
Муҳаммад
Аминбек
(
Мадаминбек
)
қўрбоши
,
Шермуҳаммадбек
қўрбоши
,
Ислом
қўрбоши
,
Тўйчи
қўрбоши
,
Мирзо
Умар
қўрбоши
кабиларнинг
Қ
ўқон
ва
унинг
атрофидаги
қишлоқларда
олиб
борган
фаолиятлари
ҳақида
ҳикоя
қилинади
.
Хусусан
,
Эргаш
қўрбошининг
қандай
қилиб
ҳукумат
тепасига
келгани
;
Холхўжа
қўрбоши
,
Ислом
қўрбоши
,
Болтабой
қўрбоши
,
Кўршер
(
Кўршермат
-
Шермуҳаммадбек
),
Мирзо
Умар
қўрбошиларнинг
майдонга
чиқиши
,
Эргаш
қўрбоши
ва
Муҳаммадамин
(
Мадаминбек
),
Тўйчи
қўрбоши
ўртасидаги
муносабатлар
;
Эргаш
қўрбошининг
Бачқирда
тантанали
ўрда
қурдиргани
;
унинг
Қ
ўқон
шаҳрига
ҳоким
бўлгани
;
қўрбошиларни
тутиш
мақсадида
кеган
қизил
аскарларнинг
қишлоқларни
талагани
,
сулҳ
тузишга
келиб
,
сўнг
ўққа
тутгани
ҳақида
маълумотлар
берилган
.
Насимий
бу
даврда
Янгиқўрғон
ва
Бачқир
қишлоқларида
истиқомат
қилиб
,
Эргаш
қўрбоши
ҳузурида
мирзолик
(
котиб
)
қилганлиги
боис
,
ўша
даврдаги
фожиали
воқеаларни
изтироб
билан
тасвирлайди
.
Асарнинг
яна
бир
аҳамиятли
томони
шундаки
,
унда
муаллиф
таржимаи
ҳолига
тааллуқли
ва
бошқа
манбаларда
учрамайдиган
бир
қанча
маълумотлар
мавжуд
.
Чунончи
,
шоирнинг
8
та
фарзанд
бўлгани
,
бир
қизини
мажбуран
қўрбоши
йигитларидан
бирига
хотин
қилиб
берилганлиги
,
муаллифнинг
қўрбошилар
билан
бол
ь
шевиклар
ҳукумати
ўртасида
олиб
борилган
сулҳ
музокараларида
воситачи
бўлиб
иштирок
этгани
,
муаллифнинг
шўро
ҳукуматининг
Қ
ўқондаги
вакиллари
билан
бўлган
муносабатлари
шулар
жумласидандир
.
Чунончи
,
у
Қ
ўқон
округ
ижроия
қўмитаси
(
ЎКРИсполком
)
ва
унда
ишловчи
эски
таниши
Самин
(
унинг
фамилияси
ва
қандай
лавозимда
ишлаши
ҳақида
маълумот
берилмаган
)
исмли
шахс
билан
бўлан
мулоқотини
қуйидагича
шарҳлайди
:
Тўғри
бордим
ЎКРИсфолкомга
,
Дўффи
бозорида
Самин
номга
.
Мирзолик
вақтимда
бўлган
ёр
-
дўст
,
Бор
эди
ҳар
иккимиз
бир
мағзу
пўст
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
84
Кўрди
ул
дам
ман
ғариб
,
бечорани
,
Водийи
ҳайратдаги
оворани
.
Бас
сўрашиб
деди
: “
На
бўлди
санга
,
Ўн
бир
ой
бўлди
кўринмассан
манга
”.
Анда
қиссам
айладум
бир
-
бир
баён
,
Кўзларимдин
айладум
ёшим
равон
1
.
Айнан
шу
фаслда
мазкур
шахс
Насимийни
ўз
кўрган
воқеаларини
қоғозга
туширишга
ундаганлиги
ҳам
маълум
бўлади
.
Худди
шу
факт
асарнинг
шўро
ҳукумати
томонидан
буюртма
берилиши
оқибатида
дунёга
келганмикин
деган
тахминга
ҳам
олиб
келади
.
Қ
уйидаги
мисралар
мазкур
тахминга
асос
бўлиши
мумкин
:
Андин
иккинчи
:
турушдин
шул
ғамим
,
Ўз
кўзим
бирлан
кўруб
ёзсам
на
ким
.
Қолса
бу
оламда
мандин
бир
нишон
,
Ўқуғонда
ёд
қилса
ҳар
замон
”.
Деб
эдум
ул
дам
манга
мандат
беруб
,
Айди
: “
Бор
,
ёз
,
кўргонинг
ўйнаб
юруб
”.
Анда
мандатни
олубким
қўлима
,
Хайр
-
маъзур
деб
жўнадим
йўлима
2
.
Юқоридаги
мисралар
назаримизда
достондаги
қўрбошилар
фаолиятини
тасвирлашда
қора
рангларнинг
қуюқлашиб
кетишига
сабаб
бўлган
асосий
омиллардан
бирини
кўрсатади
.
Лекин
шунга
қарамай
достонда
муаллиф
қизил
аскарларнинг
қўрбошиларни
қувиш
баҳонасида
маҳаллий
аҳолини
талон
-
торож
қилгани
,
жабр
-
зулмини
ҳам
рўйи
рост
баён
этади
.
Жумладан
,
қизил
аскарлар
Ислом
қўрбошини
Янгиқўрғондан
сиқиб
чиқариб
,
халқни
талаганини
шоир
шундай
тасвирлайди
:
Турди
ул
аскар
бўлубким
гарнизон
,
Бир
тарафга
бормайин
шому
азон
.
Қайда
бўлса
охтаруб
қўрбошини
,
О
лди
тофуф
ҳам
яна
сирдошини
.
Сўнгра
қайтиб
,
Янгиқўрғонга
келиб
,
Қайси
ҳовли
учраса
–
анда
кириб
.
Қўрбошига
жой
бергансан
чу
сан
,
Деб
қилишди
Янгиқўрғонни
талан
.
Барчасиким
маҳалла
бошидин
кириб
О
хиридин
чиқтилар
борин
териб
.
Бу
толондин
ҳоли
қолмай
ҳеч
киши
,
Доду
бедод
ўлди
мардумни
иши
.
Анда
ман
бечорайи
бағри
кабоб
,
Ҳаммадин
ажраб
тамом
бўлдум
хароб
1
.
1
Абдуллажон
Насимий
.
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
.
Қ
ўлёзма
.
ЎзР
ФА
ШИ
№
603. 64
а
-
в
.
2
Абдуллажон
Насимий
.
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
.
Қ
ўлёзма
.
ЎзР
ФА
ШИ
№
603. 64
а
-
в
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
85
Асар
охирида
муаллиф
Мирзо
Умар
қўрбоши
ва
унинг
йигитлари
сулҳга
кўра
,
шўро
ҳукуматига
таслим
бўлиш
учун
Қ
ўқонга
келганида
ҳаракат
вакилларининг
барчаси
суд
-
сўроқсиз
йўқ
қилиб
юборилганлиги
ҳақида
ҳам
хабар
беради
:
Ушбу
келгондин
кейин
бир
-
бир
кириб
,
Кетти
бори
,
олдилар
гўё
териб
.
Шунча
минг
-
минг
тўфлануб
юргонлар
,
Бўлдилар
бир
кечада
пинҳонлар
.
Қумга
сингган
сув
каби
бирдин
чўкуб
,
Кетти
бирдин
олдиму
ё
ер
ютуб
2
.
Табиийки
,
ҳукмрон
шўро
мафкураси
ўзига
нисбатан
бу
каби
салбий
муносабатни
“
ҳазм
”
қила
олмас
эди
.
Балки
,
мана
шу
каби
маълумотлари
туфайли
ҳам
бу
асар
шўро
даврида
бирор
марта
нашр
этилмаган
бўлиши
мумкин
.
Ажабланарлиси
шуки
,
асарда
бирон
-
бир
воқеа
санаси
зикр
этилмаган
.
Шунингдек
,
муаллифнинг
қўрбошилар
билан
сулҳ
тузиш
учун
вакил
қилиб
юборган
ташкилот
ва
ундаги
масъул
шахсларнинг
исми
шарифи
деярли
келтирилмаган
.
Эҳтимол
,
бу
асарнинг
1927
йили
,
яъни
миллий
озодлик
ҳаракати
шафқатсизларча
бостирилгандан
кейин
яратилганлиги
туфайли
мазкур
маълумотларни
мавҳумлаштириб
ёзилгандир
.
Таъкидлаш
жоизки
,
Фарғона
водийсидаги
миллий
озодлик
ҳаракати
мазкур
ҳаракат
бошланганидан
то
бугунги
кунгача
кўплаб
архив
ҳуж
-
жатларида
,
тарихий
,
илмий
-
бадиий
асарларда
турли
нуқтаи
назар
билан
ёритилган
.
З
еро
,
бу
ҳаракат
вакиллари
ғарбу
шарқ
олимлари
томонидан
гоҳ
босқинчи
,
босмачи
сифатида
,
гоҳида
эса
миллий
озодлик
ҳаракати
қаҳрамонлари
сифатида
баҳоланганлар
3
.
Бу
ҳаракатнинг
Шермуҳаммад
,
Муҳаммадамин
,
Эргаш
қўрбоши
каби
йирик
қўмондонлари
дарҳақиқат
,
Туркистон
халқларининг
миллий
озодлиги
учун
астойдил
кураш
олиб
борганлар
.
З
отан
,
ўша
даврнинг
ўзидаёқ
айрим
шўро
муаллифлари
,
арбоблари
уларнинг
ўз
юрти
озодлиги
учун
курашганликларини
эътироф
этишга
мажбур
бўлганлар
4
.
Бироқ
сир
эмаски
,
бу
ҳаракатга
кирган
айрим
қўрбошилар
ўз
шахсий
ғарази
натижасида
маҳаллий
халқни
талаб
,
бу
ҳаракат
вакили
деган
номга
доғ
туширган
.
Бу
эса
шўро
ҳукумати
сиёсатига
қўл
келиб
,
бу
ҳаракат
1
Ўша
манба
. 64
а
-
в
.
2
Ўша
манба
. 72
а
-
в
.
3
Ражабов
Қ
.
Фарғона
водийсидаги
истиқлолчилик
ҳаракати
:
моҳияти
ва
асосий
ривожланиш
босқичлари
(1918–1924).
Тарих
фан
.
номз
.
дисс
. –
Т
., 1994;
Туркистан
в
начале
ХХ
века
:
к
истории
истоков
национал
ь
ной
независимости
//
Коллек
.
Авт
.:
Р
.
Абдуллаев
,
С
.
Азимходжаев
,
И
.
Алимов
. –
Т
., 2000;
З
иёева
Д
.
Туркистон
миллий
озодлик
ҳаракати
(
Мустабид
тузумга
қарши
1916
йил
ва
1918–1924
йиллардаги
халқ
курашлари
тарихшунослиги
). –
Т
., 2000;
Шодмонова
С
.
Немис
ва
турк
тарихшунослигида
совет
мустамлакачилигига
қарши
кураш
масалалари
(1917–1924). –
Т
., 2008;
Мансурхўжа
Хўжаев
.
Шермуҳаммадбек
қўрбоши
. –
Т
., 2008;
Содиқов
Ҳ
.,
Жўраев
Н
.
Ўзбекистоннинг
янги
тарихи
(
Ўзбекистон
совет
мустамлакаси
даврида
). 2-
китоб
. –
Т
., 2011
ва
ҳ
.
к
.
з
.
4
Ражабов
Қ
.
Шермуҳаммадбек
(
Рисола
). –
Т
., 2011. 8–9-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
86
вакилларининг
барчасини
босқинчи
,
босмачи
деб
халқ
онгига
сингдиришига
замин
яратган
.
Бинобарин
,
Абдуллажон
Насимийнинг
ўша
давр
воқеаларига
гувоҳ
ўлароқ
яратган
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
асаридаги
талқинни
мазкур
во
-
қеларга
оид
қўлёзма
,
тошбосмалардаги
тарихий
ва
бадиий
асарлар
,
архив
ҳужжатлари
ва
мавжуд
тадқиқотлардаги
расмий
ва
норасмий
талқинлар
билан
қиёсий
тадқиқи
воқеликни
ҳаққоний
ёритишга
имкон
беради
ва
бу
кейинги
изланишларимизда
ўз
ифодасини
топади
деган
умиддамиз
.
Бундан
қатъи
назар
“
Мажмаъ
ал
-
ҳаводис
”
достони
ХХ
аср
тарихна
-
вислиги
ва
адабиётида
Фарғона
водийсидаги
миллий
озодлик
ҳаракатига
бағишланган
маҳаллий
муаллифлар
томонидан
шоҳид
сифатида
яратилган
ягона
бадиий
-
тарихий
асар
сифатида
аҳамиятлидир
.
З
отан
,
бу
асарнинг
тад
-
қиқи
ва
нашри
халқимиз
тарихининг
мураккаб
ва
зиддиятли
бир
даврини
ҳаққоний
ёритишда
ўзига
хос
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
АЛИМОВ
ЗУХРИДДИН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
“
Китаб
ғ
арайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
у
ю
н
”
асарида
Марказий
Осиё
сув
манбаларининг
хариталари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
XI
асрда
Мисрда
яшаган
номаълум
географ
олим
қаламига
мансуб
“
Китаб
ғарайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”
асарида
акс
эттирилган
маълумотлар
асосида
Марказий
О
сиё
ҳудудидаги
сув
манбалари
–
денгиз
,
кўл
ва
дарёларга
таъриф
берилган
.
Мақолада
минтақанинг
муҳим
сув
манбалири
ҳисобланмиш
Каспий
денгизи
,
Иссиқкўл
,
О
рол
денгизи
,
Амударё
,
Сирдарё
,
уларнинг
ирмоқлари
ҳамда
улар
атрофидаги
шаҳар
ва
марказларга
берилган
тавсифлар
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Китаб
ғараиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”
асари
,
тарихий
география
,
Каспий
денгизи
,
Иссиқ
кўл
,
Амударё
,
Балх
мактаби
,
Ж
азира
Сия
Куҳ
,
Ж
азира
Баб
ал
-
Абваб
,
Наҳр
ар
-
Рус
,
Ал
-
Сикулаҳ
,
Наҳр
ал
-
Ж
айҳун
,
Ибн
Хавқал
,
Ал
-
Фаряб
,
О
би
Қайсар
,
Ж
узжон
,
Ал
-
Қария
Ал
-
Хадиса
,
Мароъи
аш
-
Шош
,
Билад
ал
-
Ғ
ариб
ал
-
Атрок
.
Аннотация
.
В
данной
статье
даны
сведения
о
водных
источниках
Ц
ентраль
-
ноазиацкого
региона
–
морях
,
озерах
и
реках
в
соответствии
со
сведениями
,
данными
в
произведении
“
Китаб
гарайиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”,
автором
которого
является
неизвестный
ученый
-
географ
,
живший
в
XI
веке
в
Е
гипте
.
В
статье
также
даны
характеристики
о
важнейших
водных
источниках
региона
:
Каспийском
море
,
Иссикуле
,
Аральском
море
,
Амударье
,
Сырдарье
и
их
приливах
,
а
также
городах
и
центрах
региона
.
Опорные
слова
и
выражения
:
произведения
“
Китаб
гараиб
ал
-
фунун
ва
мулах
ал
-
уюн
”,
историческая
география
,
Каспийское
моря
,
Иссикул
,
Амударья
,
школа
Балха
,
Ж
азира
Сия
Кух
,
Ж
азира
Баб
ал
-
Абваб
,
Нахр
ар
-
Рус
,
Ал
-
Сикулах
,
Нахр
ал
-
Ж
ейхун
,
Ибн
Хавкал
,
Ал
-
Фаряб
,
О
би
Кайсар
,
Ж
узжон
,
Ал
-
Кария
Ал
-
Хадиса
,
Мароъи
аш
-
Шаш
,
Билад
ал
-
Г
ариб
ал
-
Атрок
.
