О письменных источниках хивинских летописей

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

92

ТОШОВ

НУРЁҒДИ

Тарих

фанлари

номзоди

,

ТошДШИ

ҳузуридаги

Абу

Райҳон

Беруний

номидаги

ШҚМ

Хива

солномаларининг

ёзма

манбалари

хусусида

Аннотация

.

Мақола

Хива

солномаларининг

муаллифлари

ўзлари

қатнашмаган

воқеаларни

ёритишда

оғзаки

маълумотлар

ва

расмий

ҳужжатларга

қўшимча

ра

-

вишда

фойдаланган

ёзма

манбалари

масаласига

бағишланган

.

Аллоҳқулихон

ҳукм

-

ронлигининг

алоҳида

йиллари

тарихига

бағишланган

аноним

асарларнинг

муал

-

лифларини

аниқлаш

воситасида

Хива

хонлигида

хос

котиблар

томонидан

хонлар

ҳукмронлигининг

ҳар

йилида

рўй

берган

воқеаларни

баён

қилувчи

махсус

асарлар

ёзиш

амалиёти

бўлгани

ва

бу

йиллик

тарихлар

Фирдавс

ул

-

иқбол

,

Риёз

уд

-

давла

каби

машҳур

солномаларни

битишда

манба

вазифасини

ўтагани

кўрсатиб

берилган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

асар

,

атрибуция

,

манба

,

тарихнавис

,

мунший

,

солнома

,

тарих

(

хронограмма

),

Хива

хонлиги

.

Аннотация

.

Статья

посвящена

вопросу

о

письменных

источниках

хивинских

хроник

,

использованных

их

авторами

при

освещении

событий

,

в

которых

сами

они

не

принимали

участия

и

,

следовательно

,

не

могли

столь

подробно

рассказать

о

них

исключительно

на

основе

устных

сведений

и

официальных

документов

.

Путем

атрибуции

нескольких

анонимных

сочинений

,

включающих

в

себя

историю

от

-

дельных

лет

правления

Аллах

-

Кули

-

хана

,

показано

,

что

в

Хивинском

ханстве

су

-

ществовала

практика

создания

личными

секретарями

ханов

ежегодных

историй

их

правления

,

которые

и

служили

источниками

при

создании

таких

известных

сочинений

,

как

Фирдаус

ал

-

икбал

,

Рийаз

ал

-

даула

и

др

.

Опорные

слова

и

выраженя

:

произведение

,

атрибуция

,

источник

,

летопись

,

летописец

,

писарь

,

сочинение

,

Хивинское

ханство

,

хронограмма

.

Abstract.

The purpose of this essay is to identify the main written sources which

alongside the oral information and/or official documentation had been utilized by official

court historians of 19

th

century Khanate of Khiva while providing the detailed depiction

of the course of events which the latter neither partake nor witnessed. Upon examination

a number of anonymous works, notably those portraying Allah-Quli Khan’s reign, the

author argues that during the 19

th

century Khiva among the ruler’s court had been acting

special persons in charge whose main duty consisted of routinely recording and

highlighting the details of Khan’s reign. Such records subsequently had been extensively

in use by court chroniclers while drawing the most prominent works of so-called Khivan

historiography, e.g. Firdaws al-iqbal, Riyaz al-dawla and other.

Keywords and expressions:

Attribution, the source, the chronicle, chronicler, scribe,

composition, the Khanate of Khiva, chronogram.

Муаммонинг

тавсифи

XIX

асрда

Хива

хонлигида

яратилган

тарихий

асарларга

хос

хусу

-

сиятлардан

бири

–

бу

айрим

воқеалар

баёнининг

фавқулодда

батафсил

-

лигидир

.

Бу

фикр

Хива

хонлари

томонидан

Хуросон

,

Дашти

Қ

ипчоқ

ва

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

93

бошқа

ўлкаларга

турли

мақсадларда

уюштирилган

ҳарбий

экспедицияларга

нисбатан

айниқса

ўринли

.

Бундай

ҳарбий

тадбирлар

ҳақида

ҳикоя

қилишар

экан

,

Хива

тарихчилари

одатда

қўшин

куннинг

қай

вақтида

қайси

мавзе

ёки

қудуққа

етиб

боргани

,

у

ерда

қанча

муддат

дам

олиб

,

қачон

яна

йўлга

тушгани

,

дам

олиш

чоғларида

,

йўлда

ва

манзилга

етиб

борилганда

қандай

воқеа

-

ҳодисалар

содир

бўлганини

ғоятда

тафсилли

тарзда

баён

қилишади

.

Мисол

тариқасида

Аллоҳқулихон

(1825–1842)

ҳукмронлигининг

биринчи

йили

унинг

укаси

Раҳмонқули

иноқ

бошчилигида

Эронга

қилинган

юриш

ҳақидаги

ҳикоядан

бир

кичик

парча

келтирамиз

:

[

Раҳмонқули

тўра

]

сешанба

куни

ондин

кўчуб

,

шукуҳи

қиёматсутуҳ

била

Хон

қудуқиға

етиб

,

қудуми

шарофатлузуми

файзидин

ул

қудуқға

чашмаи

ҳайвон

янглиғ

шодобу

саршорлиғ

,

балки

Ҳавзи

Кавсар

мисллик

серобу

хушгуворлиғ

еткурди

.

В

а

ул

манзилда

икки

кеча

маснади

иззатда

истироҳат

кўргузуб

,

айшу

ишрат

додин

берди

.

Панжшанба

куни

ондин

рукуб

қилиб

,

сипоҳи

нусратпаноҳ

била

қадамфарсойи

азимат

бўлуб

,

Яккасўзон

отлиғ

мавзени

лашкаргоҳ

этди

.

В

а

ондин

ҳаракат

кўргузуб

,

жума

оқшоми

[...]

Хон

Ўйуқи

отлиғ

манзилга

саодаттавъамий

вусули

била

сарафрозлиғ

еткурди

.

В

а

шанба

кечаси

дағи

шабгир

била

қатъи

масофат

этиб

,

Чирла

қудуқининг

атрофин

мухайями

хиёми

зафарпарвар

[...]

қилди

”

1

.

Хива

солномалари

шунга

ўхшаш

икир

-

чикирларни

ўз

ичига

олувчи

ҳикояларга

тўла

.

Табиий

савол

туғилади

:

Хива

тарихчилари

бу

маълумот

-

ларни

қайси

манбаларга

таянган

ҳолда

келтиришган

?

Шундай

савол

қў

-

йишга

жиддий

асос

бор

.

Г

ап

шундаки

,

Шермуҳаммад

Мунис

(1778–1829),

унинг

жияни

Муҳаммадризо

Огаҳий

(1809–1874)

ва

бошқа

қатор

тарих

-

навислар

баъзан

бир

неча

ўн

йиллар

бурунги

давр

тарихини

ёритишга

мажбур

бўлишган

.

Битта

мисол

:

Муниснинг

вафоти

сабабли

тугалланмай

қолган

Фирдавс

ул

-

иқбол

асарини

Огаҳий

1255/1839–1840

йилда

давом

эттириб

,

Муҳаммадраҳимхон

I (1806–1825)

ҳукмронлигининг

саккизинчи

йилидан

бошлаб

қаламга

олган

.

Демак

,

у

қарийб

30

йил

аввал

,

ўзи

ҳали

3–4

ёшлардалигида

юз

берган

воқеаларни

қоғозга

тушириши

керак

эди

.

В

оқеа

-

ҳодисанинг

юз

бериши

билан

унинг

тарихнавис

томонидан

қайд

этилиши

орасидаги

вақтнинг

яқин

ё

узоқлигидан

қатъи

назар

,

башарти

тарихнавис

ўша

воқеада

шахсан

иштирок

этмаган

бўлса

2

,

биз

барибир

унинг

ёзма

манбалари

масаласини

кўтаришга

ҳақлимиз

,

зеро

,

Хива

солномаларини

мутолаа

қилган

киши

ёлғиз

оғзаки

маълумотлар

асосидагина

бу

қадар

1

Муҳаммадризо

Огаҳий

.

Риёз

уд

-

давла

.

Россия

фанлар

академияси

Санкт

-

Петербург

Шарқ

қўлёзмалари

институти

қўлёзмаси

,

шифр

D 123. –

В

ар

. 25

б

.

Ушбу

сатрлар

тахминан

1843

йилда

,

яъни

мазкур

юришдан

18

йил

кейин

битилган

.

2

Тарихчилар

,

ҳатто

ўз

асарини

ёзаётган

пайтда

юз

берган

ҳамма

воқеани

ҳам

ўз

кўзлари

билан

кўрмаганларига

заррача

шубҳа

йўқ

.

Мисол

сифатида

Огаҳийни

олсак

,

у

“

оқсоқолллар

кенгаши

”

аъзоси

сифатида

доимо

хоннинг

ёнида

бўлиши

керак

эди

(

қаранг

: Muhammad Ri

ż

ā

M

ī

r

ā

b

Ā

gah

ī

. J

ā

mi‘ al-v

ā

qi‘

ā

t-i sult

ā

n

ī

/ Ed. by N. Tashev. – Samarkand-Tashkent: IICAS, 2012.

7-

б

.)

Бинобарин

,

у

хондан

ўзга

лашкарбоши

раҳнамолигида

амалга

оширилган

юришларда

қатнашмаган

.

Бундай

далилларни

кўплаб

келтириш

мумкин

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

94

муфассал

ёзиш

мумкин

эмаслигига

амин

бўлади

.

Хўш

,

улар

қандай

ёзма

манбалардан

фойдаланишган

?

Фирдавс

ул

-

иқбол

нинг

танқидий

матни

ҳамда

инглизча

таржимасини

нашр

этган

атоқли

шарқшунос

Юрий

Брегел

ь

унинг

оригинал

,

муаллифларга

замондош

қисми

манбаларига

атрофлича

тўхталар

экан

,

Мунис

ва

Огаҳий

оғзаки

ахборотдан

ташқари

,

ҳозирги

кунда

ЎзР

Марказий

давлат

архивида

сақланаётган

Хива

хонлари

архиви

материалларидан

,

жумладан

,

турли

амалдорларнинг

хон

,

вазир

ва

бошқа

юқори

мансабдорларга

ёзган

ҳисобот

-

ларидан

ҳам

фойдаланишган

,

деган

хулосага

келган

1

.

Дарҳақиқат

,

Хива

сол

-

номаларида

мактублар

ва

бошқа

расмий

ҳужжатларнинг

матнлари

ёхуд

қисқартирилган

баёнлари

бот

-

бот

учраб

туради

2

.

Тарихнавислар

ҳисобот

ва

ҳар

хил

маълумотномалардан

ҳам

истифода

этган

бўлишлари

мумкин

.

Бироқ

,

муаммо

шундаки

,

зикр

этилган

ҳужжатлар

асосида

у

ёки

бу

воқеа

-

нинг

тўлиқ

манзарасини

яратиш

амри

маҳол

.

Кўп

сонли

ҳарбий

экспе

-

дицияларга

алоқадор

тафсилотлар

эса

Хива

хонлари

архиви

материалларида

деярли

акс

этмаган

.

Хуллас

,

тарихнавислар

Хива

хонлари

архиви

ҳужжатларидан

бошқа

яна

қандайдир

ёзма

манбалардан

ҳам

фойдаланишган

бўлса

керак

,

деган

тах

-

минни

илгари

суришга

тўла

ҳақлимиз

.

Аммо

айнан

қандай

манбалар

?

Фик

-

римизча

,

Аллоҳқулихон

даври

тарихига

оид

бир

неча

аноним

асарнинг

муаллифларини

аниқлашгина

ушбу

муаммони

ечишга

имкон

беради

.

Аллоҳқулихон

тарихига

оид

аноним

асарлар

атрибуциясига

доир

.

Аллоҳқулихон

ҳукмронлиги

давридан

нақл

қилувчи

5

та

муаллифи

но

-

маълум

асар

бизгача

етиб

келган

бўлиб

,

улар

қуйидагилардир

:

1.

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

.

Асар

Аллоҳқулихон

ҳукм

-

ронлигининг

биринчи

йили

(

товуқ

йили

)

воқеаларига

бағишланган

.

Бор

-

йўғи

34

варақдан

иборат

ягона

нусхаси

Россия

Фанлар

академияси

Санкт

-

Петербург

Шарқ

қўлёзмалари

институтида

В

768

шифри

остида

сақланади

3

.

2.

Тарихи

Аллоҳқулихон

.

Мазкур

хон

ҳукмронлигининг

олтинчи

йили

(

барс

йили

)

воқеаларини

қамраб

олади

. 78

варақли

ягона

нусхада

етиб

келган

бўлиб

,

бу

қўлёзма

ҳам

Санкт

-

Петербург

Шарқ

қўлёзмалари

инсти

-

тутида

В

769

шифри

остида

сақланади

4

.

1

Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi. Firdaws al-iqbal: History of

Khorezm / Ed. by Yu. Bregel. – Leiden: Brill, 1988. 25–30-

б

. (

бундан

буён

–

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Матн

); Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi. Firdaws al-iqbal:

History of Khorezm / Transl. from Chaghatay and annotated by Yu. Bregel. – Leiden, Boston,
Koeln: Brill, 1999. 33–38 (

бундан

буён

–

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Таржима

).

2

Қаранг

: Esh Mur

ā

d b. Mull

ā

Ā

d

ī

na Muhammad al-‘Alav

ī

. Jamsh

ī

d

ī

Tav

ā

yif

ī

fathi / Ed. by

N. Tashev. – Vienna (

нашрда

).

3

Л

.

В

.

Дмитриева

,

А

.

М

.

Мугинов

,

С

.

Н

.

Муратов

.

Описание

тюркских

рукописей

Инсти

-

тута

народов

Азии

.

Т

. I.

История

. –

М

.:

Наука

, 1965.

№

108;

Л

.

В

.

Дмитриева

.

Каталог

тюркских

рукописей

Института

востоковедения

Российской

академии

наук

. –

М

.:

В

осточная

литература

, 2002.

№

69.

4

Л

.

В

.

Дмитриева

,

А

.

М

.

Мугинов

,

С

.

Н

.

Муратов

.

Описание

.

№

109;

Дмитриева

.

Каталог

.

№

79.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

95

3.

Воқеаи

Юсуф

меҳтар

.

Асар

1838

йили

бош

вазир

Муҳаммадюсуф

меҳтар

(

ваф

. 1839

йил

)

бошчилигида

Хуросонга

,

Эрон

қўшини

томонидан

қамал

қилинган

ҳиротликларга

кўмак

бериш

мақсадида

уюштирилган

юришга

бағишланган

ва

1841

йилда

ёзиб

тугалланган

.

Унинг

ноёб

нусхаси

Россия

миллий

кутубхонаси

Қ

ўлёзмалар

бўлимида

Т

.

н

.

с

. 108

шифри

остида

сақланади

.

Ҳажми

121

варақ

1

.

4.

Хуросон

фатҳи

тарихи

ёки

Ж

амшидий

тавойифи

фатҳи

.

Аллоҳқулихон

-

нинг

ўғли

,

бўлажак

хон

Раҳимқули

тўра

бошчилигида

1841–1842

йилларда

амалга

оширилган

ва

ҳозирги

Афғонистон

ҳудудида

яшовчи

жамшидий

халқининг

Хоразмга

кўчирилиши

билан

якун

топган

Хуросон

юриши

тафсилотларини

ўз

ичига

олади

.

Асарнинг

124

варақни

ташкил

қилувчи

уникал

қўлёзмаси

Тошкент

давлат

шарқшунослик

институти

ҳузуридаги

Шарқ

қўлёз

-

малари

маркази

Асосий

фондида

9981

ашё

рақами

билан

сақланади

.

5.

Аллоҳқулихон

тарихи

.

Шу

хоннинг

тарихига

бағишланган

. 190

варақ

-

дан

иборат

қўлёзмаси

номи

юқорида

зикр

этилган

Шарқ

қўлёзмалари

маркази

Асосий

фондида

7474

ашё

рақами

билан

сақланади

2

.

Шуни

таъкидлаш

жоизки

,

мазкур

асарларнинг

ҳеч

бирида

одатдаги

муал

-

лиф

сўзбошиси

йўқ

.

Шу

боис

бу

асарларга

муаллифлар

берган

сарлавҳа

маълум

эмас

.

Барча

келтирилган

номлар

шартли

бўлиб

,

улар

тадқиқотчилар

томонидан

берилган

3

.

Бу

асарларни

юқорида

санаб

ўтилган

кетма

-

кетликда

қараб

чиқиб

,

муаллифларини

аниқлашга

ҳаракат

қиламиз

.

1.

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

.

Қ

ўлёзмани

тавсиф

қилган

тадқиқотчилар

асарнинг

тили

ва

услубидан

келиб

чиқиб

,

унинг

муаллифи

Огаҳий

бўлса

керак

,

деган

тахминни

илгари

суришган

4

.

Лекин

бу

тахминни

буткул

йўққа

чиқарувчи

бир

факт

мавжуд

.

Номаълум

муаллиф

Аллоҳқулихоннинг

тахтга

ўтиришига

бағишлаб

қасида

ва

тарих

(

хронограмма

)

ёзган

шоирлар

қаторида

Шермуҳаммад

Мунисни

алоҳида

қайд

этар

экан

,

уни

“

қадрли

биродар

” (

бароди

гиромий

)

деб

атайди

5

.

1

Бу

муҳим

ва

қизиқ

манба

билан

танишишга

жорий

2015

йилнинг

апрел

ь

–

июн

ь

ойларида

Россиянинг

Санкт

-

Петербург

шаҳрига

уюштирилган

илмий

сафар

чоғида

муваффақ

бўлинди

.

Фурсатдан

фойдаланиб

,

Санкт

-

Петербургнинг

бой

жамғармаларида

ишлаш

имкониятини

яратиб

берган

Паоло

Сартори

билан

Флориан

Шварцга

(

В

ена

,

Австрия

)

ўзимнинг

самимий

миннатдорлигимни

билдираман

.

2

Собрание

восточных

рукописей

Академии

наук

Республики

Узбекистан

.

История

/

Составители

:

Юсупова

Д

.

Ю

.,

Джалилова

Р

.

П

. –

Т

.:

Фан

, 1998.

№

551.

3

Охирги

иккита

асарга

шартли

номлар

ушбу

сатрлар

муаллифи

тарафидан

берилди

.

Тўртинчи

рақамдаги

асарни

дастлаб

Хуросон

фатҳи

тарихи

деб

атаган

эдик

(

Н

.

Тошов

.

Хива

хонлиги

тарихига

оид

янги

манбалар

:

Эшмурод

Алавийнинг

“

Хуросон

фатҳи

тарихи

”

асари

// Sharqshunoslik.

№

16, 2013. 68–75-

б

.)

Кейинчалик

унга

Ж

амшидий

тавойифи

фатҳи

деган

ном

кўпроқ

мос

тушади

,

деган

хулосага

келиб

,

уни

шу

сарлавҳа

остида

нашрга

тайёрладик

.

4

Л

.

В

.

Дмитриева

,

А

.

М

.

Мугинов

,

С

.

Н

.

Муратов

.

Описание

.

№

108;

Дмитриева

.

Каталог

.

№

69.

5

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

.

Россия

Фанлар

академияси

Санкт

-

Петербург

Шарқ

қўлёзмалари

институти

қўлёзмаси

,

шифр

В

768.

В

ар

. 22

б

(

бундан

буён

қайси

қўлёзма

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

96

Муниснинг

жияни

бўлмиш

Огаҳий

амакисига

“

биродар

”

дея

мурожаат

қилмаслигини

исботлаб

ўтиришга

ҳожат

бўлмаса

керак

.

Ё

ш

тадқиқотчи

Ҳ

.

Назирова

ҳам

бу

масалани

ҳал

этишга

қўл

урган

ва

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

муаллифи

Ҳуббиқули

Хожа

Диловар

бўлса

керак

,

деган

хулосага

келган

1

.

Унинг

айрим

мулоҳазалари

,

келтирган

далиллари

мантиқли

бўлса

-

да

,

бу

тахмин

ҳам

ўз

тасдиғини

топмаётир

.

Муниснинг

янги

хон

жулусига

атаб

шеър

ёзганини

таъкидлагач

,

номаълум

муаллиф

бу

воқеага

бағишлаб

ўзи

ҳам

иккита

форсча

тарих

битганини

айтади

ва

тарихларнинг

матнини

келтиради

(

вар

. 23

а

–24

б

).

Улардан

бири

ҳам

Муҳаммадраҳимхон

I

вафоти

,

ҳам

Аллоҳқулихоннинг

тахтга

чиқишига

тарихдир

,

иккинчиси

бўлса

,

Аллоҳқулихоннинг

хон

кўтарилишига

махсус

бағишланган

.

Табиийки

,

асар

муаллифини

аниқлашнинг

энг

енгил

ҳам

ишончли

йўли

–

мана

шу

тарихларнинг

муаллифини

топиш

.

Бироқ

XIX

аср

биринчи

ярмида

яшаб

ижод

этган

Хоразм

шоирларининг

аксари

девон

тузмагани

бу

вазифани

қийинлаштирар

эди

.

Қ

олаверса

,

шоирлар

ҳар

доим

ҳам

девонларига

тарих

-

хронограммаларни

киритишавермайди

.

Абу

Райҳон

Беруний

номидаги

Шарқ

қўлёзмалари

марказида

сақланувчи

кўп

сонли

баёзларни

текшириш

ҳам

натижа

бермади

.

Кўпинча

бўладигандек

,

изла

-

наётган

нарса

кутилмаган

вақтда

ва

жойда

топилди

.

Хива

тарихчиларидан

Эшмурод

охунд

б

.

Одинамуҳаммад

Алавий

ўзининг

Тарихи

Сайид

Муҳаммадхоний

номли

компилятив

асарида

Аллоҳқулихоннинг

тахтга

чиқишига

бағишлаб

шеър

ёзган

кўп

шоирлар

қатори

Домулла

Мирза

Муҳаммад

Масиҳо

ҳам

форс

тилида

Муҳаммадраҳимхоннинг

вафоти

ва

Аллоҳқулихоннинг

тахтга

чиқишига

бағишлаб

бир

тарих

ёзганини

айтиб

,

юқорида

эслатилган

биринчи

тарихни

келтиради

2

.

Бундан

келиб

чиқадики

,

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

асари

муаллифи

Мирза

Масиҳодир

3

.

2.

Тарихи

Аллоҳқулихон

.

Асар

қўлёзмасининг

69

а

-70

а

-

варақларида

муал

-

лифнинг

Аллоҳқулихонни

васф

этувчи

“

ё

раб

”

радифли

катта

шеъри

кел

-

тирилган

бўлиб

,

унинг

сўнгги

байти

қуйидагича

:

Масиҳоким

,

шаҳи

мадҳидин

ўзга

бир

нафас

урмас

,

Баҳори

абр

(!?)

киби

табъини

дурбор

айлагил

,

ё

раб

.

Биринчи

мисра

янада

тушунарлироқ

бўлиши

учун

“

масиҳо

”

сўзининг

маъносига

эътибор

қаратиш

керак

.

Маълумки

,

Масиҳ

(

Масиҳо

) –

бу

Исо

пайғамбарнинг

сифати

бўлиб

,

ривоятларга

кўра

,

Исо

пайғамбар

шифобахш

назарда

тутилаётгани

аниқ

бўлган

ҳолларда

уларнинг

варақлари

сатрости

ишораларида

эмас

,

балки

матн

ичида

кўрсатилади

).

1

Назирова

Ҳ

.

Хоразм

тарихига

оид

бир

аноним

асарнинг

атрибуциясига

доир

//

Ё

ш

шарқшуносларнинг

академик

Убайдулла

Каримов

номидаги

XI

илмий

-

амалий

конференцияси

тезислари

. –

Т

., 2014. 38–41-

б

.

2

Россия

фанлар

академияси

Шарқ

қўлёзмалари

институти

қўлёзмаси

,

шифр

С

573. 512

а

-

в

.

Эшмурод

охунд

бунда

Мирза

Масиҳони

“

устод

”

деб

атагани

ҳам

эътиборга

лойиқ

.

3

Ушбу

мақолада

кўтарилган

асосий

муаммони

ечишда

,

яъни

Хива

хонлигида

яратилган

қатор

тарихий

асарларнинг

ёзма

манбаларини

аниқлашда

айнан

Мирза

Масиҳонинг

биз

излаётган

муаллиф

бўлиб

чиққани

ҳал

қилувчи

аҳамиятга

эга

(

қуйида

қар

.).

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

97

ва

ҳатто

жон

бахш

этувчи

нафасга

эга

бўлган

.

Шундан

“

масиҳодам

”

ва

“

масиҳонафас

”

сўзлари

“

ўлик

баданга

жон

киритувчи

”,

шунингдек

, “(

таъ

-

сирчан

)

сўзловчи

”

маъноларида

истифода

этилади

.

Шундай

қилиб

,

биринчи

мисрани

“

Масиҳоки

,

шоҳининг

мадҳидан

бошқа

сўз

айтмас

”,

деган

маънода

тушуниш

лозим

.

Бошқача

айтганда

, “

Масиҳо

”

шеър

муаллифининг

тахал

-

луси

экани

аён

бўлмоқда

.

Иккинчи

мисрада

эса

шоир

яратгандан

қаламдан

дур

тўкишга

имкон

берувчи

истеъдод

сўраётир

,

токи

у

ўз

шоҳини

олқиш

-

лашда

давом

этаверсин

.

Кўриниб

турибдики

,

бу

байтда

муаллиф

ўзи

ҳақида

гапирган

.

Бундан

чиқди

,

бу

асар

муаллифи

ҳам

Мирза

Масиҳодир

.

3.

Воқеаи

Юсуф

меҳтар

.

Мақоланинг

кейинги

бўлимларида

баён

топажак

сабабларга

кўра

,

бу

асар

ҳам

Мирза

Масиҳо

қаламига

мансублиги

эҳтимоли

кучли

.

Аммо

буни

ишонч

билан

айтишга

асослар

етарли

эмас

.

Айрим

жиҳатлар

ҳатто

бу

тахминимизга

қарши

шоҳидлик

беради

.

Масалан

,

асардаги

шеърларнинг

аксари

“

маснавий

”

сарлавҳаси

остида

берилган

,

юқоридаги

икки

асарда

эса

шеърлар

кўпинча

“

назм

”

деган

умумий

ном

билан

аталган

.

Лекин

асарнинг

Мирза

Масиҳога

тегишлилигини

кўрсатувчи

гувоҳликлар

кўпроқ

ва

,

таъбир

жоиз

бўлса

,

салмоқлироқ

.

Улардан

бири

яна

шеър

билан

боғлиқ

.

Асар

охирида

келтирилган

маснавий

шундай

сатрлар

билан

тугатилган

:

Соқиё

,

бодаким

олибдурмен

,

Дам

урардин

бу

дам

қолибдурмен

.

Нафас

урмоқдин

ўлмишам

обхўр

,

Чекмайин

бода

қолмишам

махмур

.

Эътиборлиси

шуки

,

юқоридаги

шеърдаги

сингари

бу

ерда

ҳам

шоир

“

дам

(

нафас

)

урмоқ

”

борасида

сўзлаяпти

.

Бу

унинг

тахаллусига

ишора

эмас

-

микин

?

Ушбу

мисраларнинг

асар

охирида

келаётгани

диққатга

сазовор

,

чунки

асар

сўнгидаги

шеърда

муаллиф

одатда

худога

,

ҳукмдорга

ёхуд

ўқувчиларга

(

ё

бўлмаса

ҳар

учаласига

)

мурожаат

қилади

ва

ўзи

ҳақида

ҳам

гапиради

,

мисол

учун

,

турли

масалаларга

доир

қарашлари

,

тилак

ва

истакларини

изҳор

этади

.

Маълумки

,

аноним

асар

атрибуциясининг

кенг

тарқалган

ва

самарали

усулларидан

бири

унинг

тили

ва

услубини

тадқиқ

этишдир

.

Воқеаи

Юсуф

меҳтар

да

,

худди

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

ва

Тарихи

Аллоҳқулихон

дагидек

,

бошқа

Хива

муаллифлари

асарларида

учрамайдиган

камёб

арабий

ва

туркий

сўзлар

,

иборалар

кўплаб

учрайди

,

айрим

парчалар

ўзининг

ўта

жимжимадорлиги

билан

ажралиб

туради

.

Қ

олаверса

,

Мирза

Масиҳо

услубини

белгиловчи

бир

хусусият

,

яъни

вақти

-

вақти

билан

асосий

мавзудан

чекиниб

,

маълум

маънода

баён

изчиллигига

путур

етказган

ҳолда

“

иккинчи

даражали

”

нарсаларга

кенг

тўхталиш

ҳолатини

тавсифланаётган

асарда

ҳам

кузатиш

мумкин

.

Мисол

учун

,

Тарихи

Аллоҳқули

Муҳаммад

Баҳодурхон

да

муаллиф

вазирлар

эга

бўлиши

лозим

бўлган

сифатлар

хусусида

узундан

-

узоқ

мулоҳаза

юритган

бўлса

(

вар

. 16

б

–21

а

),

Воқеаи

Юсуф

меҳтар

да

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

98

Муҳаммадюсуф

меҳтарнинг

таржимаи

ҳоли

(

асосан

ободончилик

ишларидаги

иштироки

),

ота

-

боболарининг

хизмат

фаолияти

тўғрисида

маълумотлар

берилган

(

вар

. 104

б

–119

б

).

Бунга

ўхшаш

экскурслар

хонлик

даврининг

бошқа

тарихчилари

асарларида

умуман

учрамаслигини

алоҳида

таъкидлаб

ўтиш

жоиз

.

4.

Хуросон

фатҳи

тарихи

ёки

Ж

амшидий

тавойифи

фатҳи

.

Муаллиф

келтирган

бир

маълумотни

Огаҳийнинг

З

убдат

ут

-

таворих

асари

билан

солиштириш

орқали

бу

асарни

ёзган

шахс

юқорида

эслатилган

Эшмурод

охунд

б

.

Одинамуҳаммад

Алавий

эканлигини

аниқлаган

эдик

.

Иккала

асарни

ўзаро

солиштириш

Огаҳий

З

убдат

ут

-

таворих

нинг

тегишли

қисмларини

Эшмурод

охунд

маълумотларидан

фойдаланган

ҳолда

ёзганини

ҳам

кўрсатди

1

.

5.

Аллоҳқулихон

тарихи

.

Тарихий

асарлар

каталогида

7474-

рақамли

қўлёзма

Риёз

уд

-

давла

асарининг

қисқа

таҳрири

сифатида

тавсиф

этилган

2

.

Бу

фикрга

қарши

ўлароқ

,

унинг

бошқа

номаълум

муаллиф

қаламидан

чиққан

алоҳида

асар

эканлигидан

далолат

берувчи

ҳолларга

бошқа

жойда

тўх

-

талганмиз

3

.

Аммо

,

афсуски

,

ҳозирча

ўша

муаллиф

айнан

ким

эканини

аниқ

-

лашга

муваффақ

бўлолмадик

.

Хайриятки

,

бу

ҳол

ҳозир

қараб

чиқилаётган

масалани

ҳал

этишга

тўсқинлик

қила

олмайди

,

чунки

Аллоҳқулихон

тарихи

қолган

тўртта

асар

билан

бир

тоифага

кирмайди

.

Ҳозиргина

гувоҳ

бўлганимиздек

,

тўртта

бир

типдаги

асарнинг

камида

иккитаси

,

эҳтимоли

билан

айтганда

,

учтаси

Мирза

Масиҳога

тегишли

бўлиб

чиқмоқда

.

Бу

тасодифий

ҳолми

?

Мирза

Масиҳо

ўзи

ким

бўлган

?

Мирза

Масиҳо

Бухорий

фаолиятига

доир

маълумотлар

Мирза

Масиҳо

таржимаи

ҳолига

доир

маълумотларга

деярли

эга

эмасмиз

.

Нисбасидан

кўриниб

турибдики

,

у

асли

бухоролик

бўлган

.

Аммо

қачон

ва

қандай

оилада

дунёга

келган

,

ота

-

боболари

ким

бўлишган

,

қаерда

таълим

олган

,

қачон

ва

қандай

сабабларга

кўра

Бухорони

тарк

этиб

,

Хоразмга

келиб

қолган

,

қайси

санада

вафот

этган

–

буларнинг

бари

но

-

маълумлигича

қолмоқда

.

Хива

манбаларида

у

Мирза

Масиҳо

,

Мирза

Масиҳо

Бухорий

,

Домулла

Мирза

Масиҳо

,

Домулла

Мирза

Муҳаммад

Масиҳо

исмлари

остида

зикр

этилади

.

Манбаларда

Мирза

Масиҳонинг

вақт

жиҳатдан

илк

бор

тилга

олиниши

1810

йилга

тўғри

келади

.

Муниснинг

ёзишича

,

исён

кўтарган

бир

неча

қабилаларни

бўйсундириш

учун

Янгидарё

(

Жанидарё

)

га

юриш

қилган

Муҳаммадраҳимхон

Шайх

Жалил

тоғи

яқинида

“

балоғат

байдосининг

яккатози

,

фасоҳат

иншосининг

рақампардози

,

яъни

жаноби

зубдат

ул

-

фузало

Мирза

Масиҳоғаким

,

бу

муборак

юрушда

мулозими

рикоби

ҳумоюн

эрди

,

1

Булар

ҳақида

батафсил

қаранг

:

Тошов

.

Хива

хонлиги

тарихига

оид

янги

манбалар

. 69–70-

б

.; Esh Mur

ā

d b. Mull

ā

Ā

d

ī

na Muhammad al-‘Alav

ī

. Jamsh

ī

d

ī

Tav

ā

yif

ī

fathi / Ed. by N. Tashev. –

Vienna (

нашрда

).

2

Собрание

восточных

рукописей

Академии

наук

Республики

Узбекистан

.

История

.

№

551.

3

Muhammad Ri

ż

ā

M

ī

r

ā

b

Ā

gah

ī

. J

ā

mi‘ al-v

ā

qi‘

ā

t-i sult

ā

n

ī

. 17–18-

б

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

99

бир

тўпчоқи

зарринлигом

,

сарсархиром

...

зийни

геронмоя

ва

рикоби

тиллапироя

била

марҳамат

кўргузди

”

1

.

Мирза

Масиҳо

ким

сифатида

хоннинг

хизматида

бўлган

?

Қ

айси

хизмати

эвазига

унга

от

инъом

қилинди

?

Биз

учун

ниҳоятда

муҳим

бўлган

бу

саволларни

Мунис

,

таассуфки

,

очиқ

қолдирган

. “

Балоғат

байдосининг

яккатози

” (

яъни

,

сўзамоллик

биёбонининг

чавандози

)

каби

сифатлардан

Мирза

Масиҳонинг

қалам

аҳлига

мансублиги

аён

бўлмоқда

,

холос

.

Мирза

Масиҳо

фаолияти

билан

боғлиқ

муҳим

хабар

Муҳаммадраҳимхон

I

ҳукмронлигининг

ўн

учинчи

йили

воқеалари

асносида

келтирилади

.

Огаҳий

ёзади

: “

В

а

жума

куни

,

моҳи

мазбур

[

рабиулаввал

]

нинг

тўққузида

Мулла

Ниёзмуҳаммадким

, “

Оғзи

қора

”

лақаби

била

мулаққабдур

,

фавт

бўл

-

ди

.

Онинг

ўрниға

Мирза

Масиҳоким

,

фасоҳату

балоғатда

мумоилайҳ

ва

ангуштнамо

эрди

,

муншийлик

мансабиға

мансуб

бўлди

”

2

.

Демак

,

Мирза

Масиҳо

1818

йил

16

январда

мунший

мансабига

тайинланган

.

Мирза

Масиҳо

билан

боғлиқ

маълумотларнинг

қолган

деярли

барчаси

унинг

ҳар

хил

воқеаларга

(

жанглардаги

ғалабалар

,

иншоотлар

қурилиши

ва

ҳоказо

)

бағишлаб

қасида

ва

тарих

ёзгани

тўғрисидадир

3

.

Шу

тарихлардан

бири

,

аниқроғи

,

охиргиси

Мирза

Масиҳонинг

вафоти

вақтини

,

тахминий

бўлса

-

да

,

аниқлаш

имконини

беради

.

Огаҳий

ҳижрий

1251 (

милодий

1835)

йилда

Хива

шаҳридаги

карвонсарой

билан

Паҳлавон

дарвозаси

оралиғидаги

мадрасанинг

таъмир

этилишига

Мирза

Масиҳо

“

тамм

хайран

”

сўзларини

тарих

топганини

ёзар

экан

,

унга

нисбатан

равваҳааллоҳ

руҳаҳу

(“

Аллоҳ

унинг

руҳини

тинчлантирсин

”)

дуосини

ишлатади

4

.

Огаҳий

бу

сатрларни

1258/1842

йилдан

кейин

(

муаллиф

1242/1827

йил

воқеаларини

ёритаётганида

Аллоҳқулихон

вафот

этган

), 1260

йил

сафар

/1844

йил

феврал

ь

–

мартдан

(

асар

ёзиб

тугалланган

сана

)

олдин

қоғозга

туширган

.

Демак

,

Масиҳо

1251/1835

йилдан

сўнг

5

,

1260/1844

йилдан

бурун

оламдан

ўтган

.

Агар

Воқеаи

Юсуф

меҳтар

асарининг

муаллифи

ҳақиқатда

ҳам

Мирза

Масиҳо

бўлса

,

у

ҳолда

тахминий

хронологик

доира

янада

қисқаради

ҳамда

у

1257/1841 (

асар

ёзилган

йил

)

ва

1260/1844

йиллар

оралиғида

вафот

этган

бўлиб

чиқади

6

.

1

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Матн

. 716–717-

б

.;

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Таржима

. 333-

б

.

2

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Матн

. 1007-

б

.;

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Таржима

. 458-

б

.

3

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Матн

. 820–825, 1117-

б

.;

Фирдавс

ул

-

иқбол

.

Таржима

. 380–381, 510-

б

.;

Муҳаммадризо

Огаҳий

.

Риёз

уд

-

давла

.

В

ар

. 169

б

, 170

а

, 180

а

, 191

а

.

4

Муҳаммадризо

Огаҳий

.

Риёз

уд

-

давла

.

В

ар

. 191

а

(

дуо

асарнинг

бошқа

нусхаларида

ҳам

мавжуд

).

Шундан

сўнг

Мирза

Масиҳо

на

Риёз

уд

-

давла

нинг

ўзида

,

на

Огаҳийнинг

бошқа

асарларида

тилга

олинади

.

5

Мавриди

келганда

шуни

айтиб

ўтиш

ўринлики

,

Хива

хонлари

архивидаги

1247/1831–

1832

йилларга

оид

бир

ҳужжатда

Мирза

Масиҳо

исми

учрайди

(

ЎзР

МДА

,

ф

.

И

-125,

оп

. 2,

д

. 408.

В

ар

. 6).

6

Рус

туркшуноси

Самойлович

А

.

Н

. (1880–1938)

ўзининг

ҳали

нашр

этилмаган

бир

тадқиқотида

Мирзо

Масиҳонинг

Муҳаммадаминхон

(1846–1855)

даврида

вафот

этгани

тўғрисида

ёзган

(

қаранг

:

Холлиева

Г

..

Ўзбек

мумтоз

адабиёти

рус

адабиётшунослигида

. –

Т

.:

Мумтоз

сўз

, 2011. 48-

б

.).

Аммо

XX

аср

бошларида

яшаган

хивалик

адибларнинг

оғзаки

хабарларига

асосланган

бу

маълумотга

ишониб

бўлмайди

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

100

XX

аср

бошлари

Хива

зиёлилари

орасида

тарқалган

бир

фикрга

кўра

,

Мирза

Масиҳо

қўнғиротлар

сулоласи

(

расман

1804–1920

йиллар

)

даври

бошларида

хонликда

адабий

жараённинг

бошланишига

кучли

туртки

берган

1

.

Бу

муно

-

зарали

фикр

танқидини

кейинга

қолдирган

ҳолда

шуни

қайд

этиш

билан

чекланмоқчимизки

,

Мирза

Масиҳо

,

афтидан

,

шеърларини

жамлаб

девон

туз

-

маган

ёки

тузган

бўлса

ҳам

(

бунинг

эҳтимоли

камроқ

),

у

бизгача

етиб

келмаган

.

Россия

миллий

кутубхонасида

Муиниддин

Фароҳий

(

ваф

. 907/1501–1502

йил

)

қаламига

мансуб

Маориж

ун

-

нубувва

фи

мадориж

ул

-

футувва

(

бошқа

номи

–

Сияри

шариф

)

номли

ҳажмдор

асарнинг

“

рукн

”

дея

аталувчи

тўртта

асосий

қисми

ва

хотимасининг

ўзбекча

таржимаси

сақланади

(

шифри

Т

.

н

.

с

.

1).

Таржиманинг

кимга

тегишлилиги

номаълумлигича

қолаётган

эди

2

.

Шу

йил

Санкт

-

Петербург

илмий

сафари

пайтида

таржимон

Мирза

Масиҳо

эканлигига

ишонч

ҳосил

қилдик

ҳисоби

.

Ишончга

асос

шуки

, 1249/1833–1834

йили

фақат

хотиманинг

ўзини

ўзбекчага

ўгирган

номаълум

таржимоннинг

ёзишича

,

асар

Аллоҳқулихоннинг

отаси

(

яъни

Муҳаммадраҳимхон

Биринчи

)

даврида

таржима

бўлган

,

аммо

хотимаси

таржима

қилинмай

қолган

эди

;

шу

сабабдан

Аллоҳқулихон

унга

хотимани

ўгиришни

буюрган

(

вар

. 807

б

–810

а

).

Ман

-

баларда

келтирилишича

,

Муҳаммадраҳимхон

Биринчи

1819

йил

атрофида

айнан

Мирза

Масиҳога

мазкур

асарни

таржима

қилишни

буюрган

3

.

Юқо

-

ридагилардан

шундай

хулоса

чиқариш

мумкин

:

қайсидир

сабабларга

кўра

,

Мирза

Масиҳо

Маориж

ун

-

нубувва

нинг

хотима

қисми

ва

,

афтидан

,

сўз

-

бошисини

ўзбекчага

ўгиришга

улгурмай

қолган

.

Хотима

Аллоҳқулихон

топшириғи

билан

таржима

қилингач

,

Мирза

Масиҳо

таржимаси

билан

қўшиб

кўчирилган

ва

шу

тариқа

Т

.

н

.

с

. 1

қўлёзмаси

юзага

келган

.

Ҳ

.

Ф

.

Ҳофманнинг

фикрича

,

Мирза

Масиҳо

Бухорий

Раъно

ва

З

ебо

асари

муаллифи

Қ

ози

Масиҳо

б

.

Қ

ози

Мулла

Мунтаҳо

Бойсуний

билан

бир

шахс

бўлиши

мумкин

4

.

Аслида

бундай

эмас

.

Қ

ози

Мирза

Масиҳо

Бойсуний

1872

йили

вафот

этган

бўлиб

,

ўзининг

1285/1868–1869

йили

ёзилган

Раъно

ва

З

ебо

маснавийсида

Бухоро

амири

Музаффар

(1860–1885)

ни

мадҳ

қилади

5

.

Мирза

Масиҳо

Бухорий

эса

,

юқорида

қайд

этилганидек

,

бундан

анча

йиллар

олдин

дунёдан

ўтган

.

1

Самойлович

А

.

Хронограмма

Ахмед

-

табиба

на

смерт

ь

его

светлости

Сейид

Мухаммад

Рахим

Бахадыр

хана

и

на

воцарение

его

высочества

сейид

Эсфендияр

Мухаммед

Бахадыр

хана

//

В

осточный

сборник

.

Кн

. 1. –

СПб

., 1913. –

С

. 167.

2

Стори

Ч

.

А

.

Персидская

литература

:

Био

-

библиографический

обзор

/

Перев

.

с

англ

.,

перераб

.

и

доп

.

Брегел

ь

Ю

.

Э

.

В

3-

х

частях

.

Част

ь

I. –

М

.:

Наука

, 1972. –

С

. 568.

3

Бу

тўғрида

Мирхонднинг

Равзат

ус

-

сафо

асари

ўзбекча

таржимасига

ёзган

сўзбошисида

Мунис

(

ТошДШИ

ҳузуридаги

Шарқ

қўлёзмалари

маркази

Асосий

фонди

қўлёзмаси

,

инв

.

№

3446.

В

ар

. 5

б

)

ҳамда

В

осифийнинг

Бадое

ул

-

вақое

асари

таржимасига

сўзбошисида

Ҳуббиқули

Хожа

Диловар

(

Россия

фанлар

академияси

Санкт

-

Петербург

Шарқ

қўлёзмалари

институти

қўлёзмаси

,

шифр

В

768.

В

ар

. 45

б

-46

а

)

гувоҳлик

берганлар

.

4

H. F. Hofman. Turkish literature: A bio-bibliographical survey. Section III, pt. I: Authors, vol. 4.

– Utrecht, 1969. –

Р

. 122.

5

ТошДШИ

ҳузуридаги

Шарқ

қўлёзмалари

маркази

Асосий

фонди

қўлёзмаси

,

инв

.

№

2189.

В

ар

. 27

б

, 213

а

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

101

Мунший

–

тарихнавис

Хива

хонлигидаги

муншийлар

,

хусусан

,

уларнинг

вазифалари

ҳақида

аниқ

тасаввурга

эга

эмасмиз

.

Бошқа

мусулмон

давлатларида

котиб

,

девон

,

мунший

сингари

истилоҳлар

билан

аталган

бу

аҳли

қалам

вакиллари

ҳукмдор

номидан

турли

манзилларга

ёзилувчи

мактублар

,

фатҳномалар

ва

бошқа

ҳужжатлар

матнини

тузиш

ишларига

масъул

бўлганидан

келиб

чиқсак

,

Хива

муншийлари

ҳам

шундай

ишлар

билан

шуғулланишганини

тахмин

қилишимиз

мумкин

.

Ҳукмрон

сулола

ёхуд

муайян

тождор

тарихини

битиш

ҳам

неча

-

неча

асрлар

давомида

айнан

хос

котибларга

ишониб

топширилгани

яхши

маълум

.

Мирза

Масиҳо

фаолиятига

тааллуқли

маълумотларга

таянган

ҳолда

шундай

хулоса

чиқариш

мумкинки

,

Хива

хонлигида

муншийлар

зиммасига

юкланган

вазифалардан

яна

бири

хонлар

ҳукмронлигининг

ҳар

бир

йилини

алоҳида

асар

шаклида

қоғозга

тушириш

бўлган

.

Бундай

жиддий

хулосага

фақат

юқоридаги

2–3

та

асар

асосида

келаётганимиз

йўқ

.

Тарихи

Аллоҳқулихон

да

Мирза

Масиҳо

хонни

Хуросонга

юриш

қилишга

ундаган

сабабларга

тўхталиб

, “

кечган

санада

”

Бовард

қалъаси

атрофларида

яшовчи

али

-

эли

қабиласи

томонидан

амалга

оширилган

исёнкорона

ҳаракатлар

тўғрисида

ҳикоя

қилади

ва

ҳикоя

охирида

“

ондоқким

,

бу

воқеа

сиғир

йили

(1245/1829–1830)

ғазотининг

воқеасида

баён

топиб

эрди

”

дейди

1

.

Воқеаи

Юсуф

меҳтар

асарида

эса

муаллиф

Аллоҳқулихон

Ҳиротга

шахсан

ўзи

боришга

ҳозирлик

кўраётган

бир

пайтда

руслар

Хоразм

савдогарларини

асир

қилгани

2

ва

шу

туфайли

хон

Ҳирот

сафарини

кейинга

қолдиргани

хусусида

гапириб

,

сўнг

ёзади

: “

Иншоллоҳ

таоло

,

бу

ишратнишон

достон

итмомидин

сўнгра

Ўрусия

воқеоти

дағи

алоҳида

мактуб

ва

марқум

бўлғусидур

”

3

.

Демак

,

Мирза

Масиҳо

яратган

асарлар

сони

қараб

чиққанларимиз

билангина

чекланмайди

,

фақат

қолганлари

бизнинг

давримизгача

етиб

келмаган

ё

ҳали

топилмаган

.

Дарвоқе

,

ҳозиргина

келтирилган

маълумотлар

Мирза

Масиҳо

-

нинг

муаллифлигини

тасдиқловчи

билвосита

далиллардан

ҳисобланади

:

модомики

йиллик

тарихларнинг

бир

нечасини

Мирза

Масиҳо

мунший

ўлароқ

ёзган

экан

,

қолганларининг

ҳам

унга

тегишли

бўлиши

эҳтимоли

жуда

-

жуда

юқори

.

Юқоридагиларга

ўхшаш

тарихлар

яратиш

амалиёти

Аллоҳқулихон

ҳукмронлигидан

илгариги

даврларда

ҳам

мавжуд

бўлганини

кўрсатувчи

маълумотни

Огаҳийнинг

Фирдавс

ул

-

иқбол

давомига

ёзган

сўзбошисида

ўқиймиз

: “

Маълуми

хотири

ашраф

бўлсунким

,

соҳибқирони

жаннатмакон

1

[

Мирза

Масиҳо

Бухорий

.]

Тарихи

Аллоҳқулихон

.

Россия

Фанлар

академияси

Санкт

-

Петербург

Шарқ

қўлёзмалари

институти

қўлёзмаси

,

шифр

В

769. 17

а

-

в

.

2

Бу

ерда

гап

Россия

империяси

ҳудудига

тижорат

учун

борган

хоразмлик

савдогарларнинг

гаровга

олиниши

билан

боғлиқ

машҳур

воқеа

устида

бормоқда

(

бу

ҳақда

,

масалан

,

қар

.:

Халфин

Н

.

А

.

Россия

и

ханства

Средней

Азии

. –

М

.:

Наука

, 1974. 254-

б

.).

3

[

Мирза

Масиҳо

Бухорий

(?).]

В

оқеаи

Юсуф

меҳтар

.

Россия

Миллий

кутубхонаси

қўлёзмаси

,

шифр

Т

.

н

.

с

. 108. 88

а

-

в

.