SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
171
ХАЛ
Қ
ЛАРО
МУНОСАБАТЛАР // МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ОТНОШЕНИЯ //
INTERNATIONAL RELATIONS
КУРБАНОВ ЭЛДАР
Катта ўқитувчи, ГулДУ
ХХI асрнинг дастлабки йилларида демократиянинг
янги назарий асослари
Аннотация. Мазкур илмий мақолада қуйидаги масалаларни ўзаро таҳлил этилган:
давлат ва жамият муносабатлари тизимида демократик жараёнларнинг босқичма –
босқич ўзгарувчанлик характерга эгалиги, иккинчи жаҳон урушидан кейин дунёнинг икки
қутбга бўлиниши, уруш оқибатларидан тўғри хулоса чиқармаслик натижасида етакчи
давлатларнинг қайтадан гегемонлик туйғусига қарши “халқ бошқарувига” асосланган
тузумнинг кўпчилик давлатлар томонидан танланиши каби масалалар ёритиб беришга
ҳаракат қилинди. Қолаверса, кўпчилик сиёсатшунос олимлар томонидан ХХI асрда
демократия мезонларида бузилиш кузатилиб, янгича назарий ғоялар шаклланганданлиги
ўрганиб, таҳлил қилиб чиқилган.
Шунингдек, мақолада демократик жараёнларга таъсир этувчи янги технологияларни
қўллаб ноқонуний йўлда фойдаланиши, халқаро майдонда интеграция жараёнларига
таъсир этиши, инсоният олдида демократияга, унинг сиёсий қарашларига ишончнинг
йўқолишига сабаб бўлганлиги келтирилган. Маълумки кўплаб мамлакатлар ўзининг
демократик тузумини сақлаш йўлида ахборот хавфсизлиги стратегиясини ишлаб чиққан.
Бунга сабаб янги даврда ахборот технологиялари орқали киберхужумларнинг ортиб
боришидир. Айниқса охирги пайтларда сайлов жараёнларига технологиялар орқали
хакерлар томонидан ҳужумларни тез – тез бўлиб туриши, демократик қадриятларга
ўзининг салбий таъсирини кўрсатмоқда. Бунинг оқибатида демократия, унинг мезон-
ларига ишонч камайганлигини тадқиқот натижасида кўриш мумкин. Шунга қарамасдан
сиёсатшунос олимлар тадқиқотларида демократияда қанчалик нуқсон бўлмасин
инсоният бунданда яхши тузумни тополмаганлиги, уларнинг тадқиқотларини ўрганиш
орқали асослаб беришга ҳаракат қилинди.
Маълумки, вакиллик демократияси ХХI асрда барча соҳаларда фуқароларга тенг
имкониятлар берувчи янги кўринишга олиб чиқилиши муҳим воқеалик бўлди. Шу
муносабат билан олимлар давлат органлари, вакиллик демократияси институти билан
фуқаролик жамияти институтларининг ўзига хослиги ҳақидаги ғояларни янги
кўринишлари ҳақида мақолада таҳлилий фикрлар ёритилган.
Тадқиқот натижасида демократия тушунчасига, демократик бошқарувга
асосланган тузумга ишониш масаласидаги ўтказилган мустақил сўровнома Европада
(шимолий, ғарбий, жанубий қисми), постсовет давлатларида ҳамда Россиядаги аҳоли
орасида билдирилган фикрлар натижалари инфографика кўринишда берилган. Жадвалда
берилган фоизлар, рейтинг кўрсаткичлар демократия мавзусига қизиқувчи сиёсат-
шунослар учун манба бўлиб хизмат қилади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
172
Таянч сўз ва иборалар: биполяр дунё, етакчи тенденция, постмодерн, Хаос, Sharp
power, Плеяда, меритократия, демократия муаммоси, электорат.
Аннотация. В данной научной статье анализируются следующие вопросы:
постепенная смена демократических процессов в системе отношений государства и
общества, разделение мира на два полюса после Второй мировой войны, восстановление
системы, основанной на «народном правлении». Были предприняты попытки пролить
свет на такие вопросы, как выбор государством миграции. Кроме того, многие
политологи изучали и анализировали нарушение критериев демократии в XXI веке и
формирование новых теоретических представлений.
В статье также говорится, что незаконное использование новых технологий,
влияющих на демократический процесс, его влияние на процесс интеграции на
международной арене, привело к потере доверия к демократии и ее политическим
взглядам в глазах человечества. Хорошо известно, что многие страны разработали
стратегии информационной безопасности для поддержания своего демократического
порядка. Это связано с увеличением числа кибератак с помощью информационных
технологий в новую эру. Недавние частые атаки хакеров на избирательный процесс с
помощью технологий негативно сказываются на демократических ценностях. В
результате исследования показывают, что демократия потеряла доверие к своим
критериям. Тем не менее, в исследованиях политологов не было предпринято никаких
попыток оправдать тот факт, что человечество не нашло лучшей системы, какой бы
ущербной она ни была в условиях демократии, путем изучения их исследований.
Хорошо известно, что преобразование представительной демократии в новую
форму равных возможностей для граждан во всех сферах в XXI веке стало важным
событием. В связи с этим в статье рассматриваются аналитические взгляды ученых
на новые взгляды на специфику государственных структур, Института представи-
тельной демократии и институтов гражданского общества.
Результаты независимого исследования концепции демократии, системы,
основанной на демократическом управлении, в Европе (север, запад, юг),
постсоветских странах и населения России представлены в виде инфографики.
Приведенные в таблице проценты и рейтинги служат ресурсом для политологов,
интересующихся темой демократии.
Опорные слова и выражения: биполярный мир, ведущее течение, постмодерн,
Хаос, Острая сила, Плеяды, меритократия, проблема демократии, электорат.
Abstract. This scientific article analyzes the following issues: a gradual change in
democratic processes in the system of relations between the state and society, the division of
the world into two poles after the Second World War, the restoration of a system based on
"people's rule". Attempts have been made to shed light on issues such as the state's choice of
migration. In addition, many political scientists have studied and analyzed the violation of the
criteria of democracy in the 21st century and the formation of new theoretical concepts.
The article also states that the illegal use of new technologies affecting the democratic
process, its impact on the integration process in the international arena, has led to a loss of
confidence in democracy and its political views in the eyes of mankind. It is well known that
many countries have developed information security strategies to maintain their democratic
order. This is due to the increase in the number of cyberattacks using information technology
in the new era. The recent frequent attacks by hackers on the electoral process with the help
of technology negatively affect democratic values. As a result, studies show that democracy
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
173
has lost confidence in its criteria. However, in the studies of political scientists, no attempt
has been made to justify the fact that humanity has not found a better system, no matter how
flawed in a democracy, by studying their research.
It is well known that the transformation of representative democracy into a new form
of equal opportunities for citizens in all spheres in the 21st century has become an
important event. In this regard, the article examines the analytical views of scientists on
new views on the specifics of state structures, the Institute of Representative Democracy
and institutions of civil society.
The results of an independent study of the concept of democracy, a system based on
democratic governance in Europe (north, west, south), post-Soviet countries and the
population of Russia are presented in the form of infographics. The percentages and ratings
shown in the table are a resource for political scientists interested in the topic of democracy.
Keywords and expressions: bipolar world, leading trend, postmodernity, Chaos, Sharp
force, Pleiades, meritocracy, problem of democracy, electorate.
Кириш.
Дунёда рўй бераётган жараёнлар ва ундаги етакчи
тенденцияларда намоён бўлаётганидек инсоният ХХI асрнинг бошларига
келиб янги замонга қадам қўйди.
Аслида бундай хулосани билдириб ўтиши учун реал асослар, ҳозирги
халқаро тизимдаги янгиликларни кўрсатиб турган ҳолатлар сайёрамизнинг
исталган ҳудудида мавжуддир. Бу хусусида фикр юритилганда, авваламбор
биполяр халқаро тизимнинг емирилишини ва инсоният цивилизациясининг
тарихига айланишдан кейинги давр гарчанд қисқа вақт ичида шаклланиб
улгурган бўлсада, ўзининг барча жиҳатлари ва оқибатлари билан янги асрга эски
қолдиқ сифатида ўтди. Ваҳоланки, инсониятнинг ХХI асрдан кутган орзу
интилишлари, манфаатлари постбиполяр давр вазиятидан анча фарқ қилар эди.
“ХХI аср жараёнларига қанчалик чуқур кириб борганимиз сайин, унинг
аввалги даврлардан шунчалик фарқ қилаётганлигини кўпроқ ҳис қилиб
бормоқдамиз. Баъзилар ушбу даврни Постмодерн деб атасалар, бошқалар
мазкур даврни тўртинчи саноат революцияси орқали шаклланаётган босқич
деб атамоқдалар”
1
.
Чунки янги дунёвий тартибот шаклланиб улгурмаган ва ушбу
шаклланиш даврининг давом этиш муддати ҳозирча ноаниқ бўлиб турган
янги замон ер куррасини эгаллади.
Янги замон деб аталаётган ушбу давр моҳиятан дунё ҳақларини кўпгина
муаммолардан холос қила олганича йўқ. Аксинча унда, чигал вазиятларнинг
кўпайиши учун қулай бўлган шарт-шароит кўлами кенгайди.
Методлар.
Мақолани ёритишда умумий даврий натижаларни қиёслаш,
таҳлил ҳамда инфографик (индекс кўрсаткичлари орқали) таҳлил усул-
ларидан фойдаланилди.
Натижалар ва мулоҳаза.
Жаҳон халқлари, мамлакатларининг XXI
асрдаги чуқур ва янгитдан намоён бўлаётган салбий омилларни бартараф
1
Qarang: Zulyar Yu. Putevoditel po virtualnoy realnosti // Polis, 2021. №1. S.182.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
174
қилиш учун курашиш зарурати тобора кучайиб борадиган халқаро майдонга
қадам қўйилди.
Россия Фанлар Академиясининг академиги В.Барановский ёзганидек
“Бугун халқаро сиёсий вазиятга баҳо беришда салбий, драматик қарашлар
устуворлик қилмоқда. Уларга кўра, баъзан ҳозирги дунёнинг ниҳоятда
қўрқинчли кўринишлари тасвирланмоқда.
Жумладан, булар дунёнинг янги даврга қадам қўяётганлиги ва бу даврда
ҳужумкор миллатчиликнинг етакчилик қилиши, халқаро майдонда формал
ва ноформал қоидаларга риоя қилишдан воз кечилиши, ноаниқликнинг
кучайиши, умумий тарзда халқаро муносабатларда ўйин қоидаларидан воз
кечилиши каби хулосалардан иборатдир”
1
.
Маълумки, ҳозирги даврнинг кўпгина олимлари ҳозирги даврнинг барча
мураккабликларининг асосида биринчи навбатда “совуқ уруш” даври тугагани-
дан кейин вазиятнинг хусусиятлари назарий жиҳатдан тўлиқ асосланмаганлиги
ва дунё мамлакатларининг янги дунёвий тартиботни шакллантириш борасидаги
ёндашувлари, сиёсий ва геостратегик манфаатларидан кескин фарқларнинг
борлиги ҳолати ётади деб, ҳисоблайдилар.
Америкалик таниқли сиёсатшунос олим Г.Киссенджер замонавий давр
ҳақида қуйидаги фикрларни билдириб ўтган эди: “Бугун бизларга Хаос
2
хавф солмоқда. Оммавий қирғин қуролларининг тарқалиши, давлат ўртаси-
даги ҳамкорлик муносабатларининг дезинтеграциялашуви, атроф-муҳитга
ваҳшийларча муносабатда бўлиши, геополит амалиётининг мавжудлиги ва
шиддат билан янги технологияларнинг татбиқ қилиниб борилаётганлиги
ҳолати мавжуд қарама – қаршиликлари янада чуқурлашиб кетишига сабаб
бўлмоқда”
3
.
Албатта мазкур олимнинг хулосаларида кўп асослар бор. Зеро, дунёда
мавжуд бўлиб турган Хаос ҳолатидан инсоният қанча тез қутулса, Ер юзида
барқарор тараққиёт имкониятлари шунчалик жадалликда шаклланади.
Шу боис ҳам бунда “ХХI асрдаги халқаро тизимнинг иштирокчилари-
нинг эҳтиёткорлик ва вазминлик билан ўз ҳамкорлик борасидаги ўз сиёсий
йўналишларини амалга оширишлари муҳим аҳамиятга эга бўлади”
4
.
Айни пайтда дунёда турли мамлакатларнинг ҳатти-ҳаракатлари билан
глобал ҳукмронлигини таъминлашнинг янги-янги усуллари, воситаларини
ўйлаб топиляпти.
Жумладан, олимлар томонидан халқаро тизимга таъсир ўтказишнинг
янги технологияси деб аталаётган “Sharp Power” омили пайдо бўлди.
1
Baranovskiy V. Noviy miroporyadok: Preodoleniya starogo ili ego transformatsiya // Mirovaya
ekonomika i mejdunarodnie otnosheniya, 2019.№5. S.7.
2
Xaos – bosh-boshdoqlik (muallif).
3
Kissindjer G. Mirovoy poryadok. M.: AST, 2015.S.5
4
Baranovskiy V. Noviy miroporyadok: Preodoleniya satrogo ili ego transformatsiya // Mirovaya
ekonomika i mejdunarodno’e otnosheniya, 2019.№5. S.15.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
175
Ушбу ҳодисаси баҳолашда “дунё олимларида турли ёндашувлар
шаклланди. Дж. Най фикрига кўра: Sharp Power - душманлик мақсадида
ёлғон ахборотдан фойдаланишдир... Бошқа экспертлар “Sharp Power”ни
ҳужум қилиш мўлжалланган мамлакатга нисбатан унинг хавфсизлигини
вайрон қилиш мақсадида самарали кибер-усулларни қўллашдир деб
таърифлайдилар. Россиялик сиёсатшунос олим О.Леонова Sharp Power - бу
ахборот операцияларининг умумлашган кўриниши ҳамда ахборот кибертер-
роризмининг услуби, даврга нисбатан ахборот технологиясидан қурол
сифатида фойдаланиши”, деб ҳисоблайди”
1
.
Жаҳон олимлари вазиятнинг бундай чигаллашувининг етакчи сабаби
сифатида “либерал дунёвий тартиботини тугаганлиги ҳолатини кўрсатмоқ-
далар. Дж. Най хулосасига кўра, 1945 йилдан кейин шаклланган либерал
дунёвий тартибот бугун барҳам топмоқда.
Шу боис ҳам бугун янги дунёвий тартибот (дунёнинг янги сиёсий
ташкилоти) қандай шаклда бўлишини айтиш мураккабдир. Айни пайтда
кўпчилик олимлар янги дунёвий тартиб муаммосини таҳлил қилишда унинг
кўпқутбли бўлиши ғоясидан келиб чиқмоқдалар”
2
.
2019 йилда дунё бўйлаб тарқалган коронавирус пандемияси ҳам афсуски
халқаро ҳамжамият олдида мисли кўрилмаган янги муаммоларни вужудга
келтирди ҳамда халқаро ҳамжамиятнинг ечилмаган муаммоларини яққол
кўрсатиб ҳам берди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Бирлашган
Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 75-сессиясида сўзлаган ва
тарихий аҳамиятга молик бўлган нутқида таъкидланганидек: “Бу офат бутун
инсониятнинг заиф жиҳатларини яққол кўрсатиб берди. Ҳозирги таҳликали
ва мураккаб вазият ер юзидаги барча давлатлар ва халқлар ўзаро боғлиқ
эканини, ўртамизда мунтазам мулоқот, ишонч ва яқин ҳамкорлик ўта
муҳимлигини исботлади.
Шу йўлда барчамиз ҳукуматлар, парламентлар ва фуқаролик жамиятлари-
нинг ўзаро саъй-ҳаракатларини бирлаштириш, умумий масъулият тамойил-
ларини мустаҳкамлаш, халқаро шерикликни мувофиқ ҳолда ривожлантириш,
Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилотининг мақоми ва салоҳиятини ошириш,
ваколатларини кенгайтириш лозимлигини чуқур англадик....
Бу борада биз Бирлашган Миллатлар Ташкилоти шафелигида Пандемиялар
даврида давлатларнинг ихтиёрий мажбуриятлари тўғрисидаги халқаро кодексни
ишлаб чиқишни таклиф этамиз. Ушбу ҳужжатда ҳар бир давлатнинг ўз
фуқаролари ва халқаро ҳамкорлиги олдидаги мажбуриятлари акс этиши лозим”
3
.
1
Leonova O. Sharp power – novaya texnologiya vliyaniya v globalnom mire // Mirovaya
ekonomika i mejdunarodnie otnosheniya, 2019. № 2, S.22
2
Lebedeva M. Noviy mirovoy poryadok: parametri i vozmojnie konturi // Polis, 2020.№4. SS.28-31.
3
O’zbekiston Respublikasi Prezidnti Shavkat Mirziyoyevning Birlashgan Millatlar Tashkiloti
Bosh Assambleyasining 75-sessiyasidagi nutqi // Xalq so’zi, 2020 yil 24 sentyabr.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
176
Давлатимиз раҳбарининг мазкур сессияда илгари сурилган ташаббус-
ларида ҳозирги мураккаб дунёнинг ўта чигал ва оғир муаммоларини ҳал
этишда ҳамда инсониятнинг бугунги кундаги эзгу манфаатларини рўёбга
чиқаришда халқаро ҳамжамиятнинг демократия принципларига изчил
оғишмай риоя қилиниши ўта муҳим аҳамиятга эга эканлиги ҳақидаги янги
сиёсий ғоялар илгари сурилди.
Зеро, жаҳон миқёсида турли-туман салбий вазиятлар, муаммолар ва
мамлакатлар ўртасидаги кўп ҳоллардаги адолатсиз муносабатларга қарамас-
дан ер юзида инсонпарвар ва фақат тараққиётга ундовчи янги ХХI аср
цивилизацияси шакллантириш учун манба ва асос бўлувчи омил демократия
эканлиги асосий кўпчилик халқлар ва мамлакатлар томонидан эътироф
қилинмоқда.
Асли араб миллатига мансуб бўлган, АҚШда яшаб ижод қилаётган ва
замонавий демократия назарияси ривожига улкан ҳисса қўшиб келаётган
сиёсатшунос олим Фарид Закария “Қанчалик кўп нуқсонлари бўлмасин,
демократия инсониятнинг сўнгги нажотидир”
1
деб таъкидлаган эди.
Айни пайтда замонавий даврнинг талаблари ва эҳтиёжлари, инсониятнинг
ХХI асрдаги ҳаётини хавфсиз, эркин, фаровон, тинч ва барқарор бўлиши
таъминланишида демократия функцияларига, институционал асосларининг
самарадорлигини ошириш масалаларига бўлган ёндашувларни ҳам тубдан
янгиланиши зарур бўлмоқда. Чунки демократиянинг самарадорлигидан
фойдаланиши учун ўз умри тугаб бўлган қарашлар, доктриналар мутлақо
яроқсиз эканлиги ҳеч кимга сир бўлмасдан қолди.
Чунки замонавий демократия учун хизмат қиладиган жамият миқёсида
ижтимоий, иқтисодий, маданий шароитларга бўлган талаблар ҳам ортиб
кетди. Эндиликда демократияга нисбат қандайдир жўнгина ҳодиса деб
қараш мутлақо ноўрин эканлиги яққол кўриниб қолди. Шу муносабат билан
демократиянинг юзлаб таърифлари қаторига олимлар янгиларини қўймоқ-
далар. Россиялик сиёсатшунос олим В.Иноземцев таъкидлаганидек: “Демок-
ратия бу – ривожланган, цивилизациялашган жамиятнинг сиёсий ҳаётини
ташкил қилиш усулидир. Фуқаронинг инсонийлик моҳиятини белгилаб
берувчи ҳуқуқ, демократиянинг фундаментал асоси ва табиий даражаси
белгиловчи омилдир”
2
.
Демак янги аср демократия учун барча шарт-шароитлар ҳам янгича
бўлишини талаб қилмоқда. Бу замонавий даврнинг хоҳиш истаги ва
объектив муддаосидир.
Демократия назарияси ва амалиёти бўйича ўзининг ноёб фикрларига эга
бўлган ғарб сиёсатшунос олими эътироф қилганидек: “демократиянинг
1
Qarang: Zakariya F. Budushie svobodi: neliberalnaya demokratiya v SShA i za ix predelami.
M.:«Ladomir», 2004. S.284.
2
Inozemtsev V. Demokratiya i modernizatsiya. K diskussii o vo’zovax XXI veka. M: «Yevropa»,
2010. S.25.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
177
шаштини пасайиб кетишига йўл қўймаслик, унинг янги ХХI асрнинг
хусусиятлари, эҳтиёжларига жавоб бера олиш имкониятларини кучайтириш
учун демократлашув жараёнларини демократиянинг чала-чулпа шаклларини
дунёга тарқатишдан иборат деб тушунмаслик керак. Шунинг учун ҳам
демократия келажакни кўзлаб моҳиятан янги мақсад ва янги ғоялар билан
янада тўлдирилиши зарур. Шу билан бир қаторда уни қайта англаган ҳолда
ривожлантиришга интилиши лозим”
1
.
Ушбу ғоялар ўз навбатида ҳозирги кунда қуйидаги муҳим хулосалар
учун асос бўлмоқда. Биринчидан, сиёсатшуносликнинг (политологиянинг)
муҳим йўналиши бўлган ва жамиятдаги трансформация ҳодисасини тадқиқ
қилиш билан шуғулланадиган транзитологиянинг намоёндалари, тарафдор-
лари томонидан илгари суриб келинаётган демократия ва демократлашув
борасидаги ғоялар нафақат ўзини оқламади, балки айни пайтда демократик
қадриятлар ривожи, такомиллашувига нисбатан маълум даражада сунъий
тўсиқ бўла бошлади.
Зеро, ХХ асрнинг сўнгги йилларигача транзитологиянинг ғарб дунёсига
мансуб муаллифлари фақатгина ғарбона социо-маданий заминларга таянув-
чи ҳамда демократиянинг ниҳоятда чегараланган, ўз бағрида демократия
ғоясининг катта имкониятларига ўрин ажратмаган шаклларини тарғиб
қилдилар. Ҳамда жаҳон халқларига таклиф ва тавсияларни кенг кўламда
амалга ошириб келдилар. Улар томонидан муттасил илгари суриб келинган
“универсал демократлашув” борасидаги хулосалар табиийки демократия
каби ноёб ҳодисанинг талабларига жавоб бера олмади. Демократия кўлами
ва имкониятларини сунъий равишда торайтириб қўйиб талқин қилиш
амалиёти ХХI асрнинг шиддатли ўзгаришлари олдида таслим бўлишга
мажбур бўлди.
Демократия назариясини татбиқ қилувчи олимлар
плеяда
сининг
2
машҳур
вакилларидан бири бўлган сиёсатшунос ва социолог олим О.Доннел бу
хусусда ниҳоятда адолатли фикрларни билдириб ўтган эди. Жумладан у
ёзганидек “бугунги кунда янги демократияга нисбатан ўн йиллар аввал
қўлланган демократиянинг эски ва анча чегараланган мезонларини қўллаш
адолатдан бўладими?”
3
.
Демократиянинг энг замонавий шаклларини ҳамда ғоявий асосларини
асослаш борасидаги тахминий фикрларни илгари суриб келаётган ғарб
сиёсатшунос олими Фред Даллмайр мазкур масала юзасидан шундай хулоса
қилган эди: “халқаро ҳаётнинг энг муҳим қадрияти демократия бўлмоғи керак.
1
Markoff J. Waves of Democracy/ Social Movements and Political Change.Thousand Oakes,
1996. P. 44-45.
2
Pleyada
–
olimlarning uyushmasi, birlashmasi nazarda tutilmoqda.
3
G.O’Donnell. Dissonances: Democratic critiques of Democracy. Indiana University of Notre
Dame Press. P27.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
178
Лекин бу жамиятни бўлиниб кетишига олиб келувчи ғарбга хос бўлган
либерал минималистик (чегараланган) демократия эмас”
1
.
Демак илк транзитология назариясида билдирилган хулосалар билан
ҳозирги замонда биронта мамлакат демократик ислоҳотлар жараёнларини
амалга ошира олмайди. Бундай уринишлар аксинча тоталитаризмни қайта
тикланиб олишга ҳам сабаб бўлиши мумкинлигини кўплаб олимлар томо-
нидан эътироф қилинмоқда. Мазкур назарий хулосалар ХХI асрнинг энг
етакчи мавзусига айланди.
Шу билан бирга эслаб ўтиш лозимки “политологиянинг йўналишларидан
бири бўлган транзитология демократлашувнинг универсал моделини қуриш
ғоясини ўзининг мақсади сифатида қўймасликка ҳаракат қилмоқда”
2
.
Сабаби, янги асрнинг энг дастлабки йилларидан бошлабоқ демократия
бўйича давр талаблари ёрқин тарзда кучли намоён бўла бошлади.
Мамлакатимиз сиёсатшунос олими У.Идиров ёзганидек: “Натижада
демократия борасида шу пайтга қадар яратилган концептуал асослар,
назарий парадигмаларни тубдан тўлдириш, янгилаш ва ўзини оқламаётган
қоидалардан воз кечиш эҳтиёжлари туғилди. Бунинг заминидан демократия
масаласига фақат унинг кўп жиҳатли эканлигидан келиб чиқиб ёндашиш-
гина эмас, балки демократия ғояси, қоидаларига жамият эҳтиёжларидан ва
янгиланаётган сиёсий имкониятлардан келиб чиқиб муносабат қилиш
вазифалари ётади”
3
.
Мазкур ҳолатлар шу пайтга қадар амал қилиб келаётган демократиянинг
етакчи шакллари, институтларининг самарадорлик даражасига баҳо бериш,
уларнинг салоҳиятини мазмунан юксалтиришга доир назарий изланишлар-
нинг долзарблашувига жиддий таъсир қилмоқда.
Жумладан, ўзининг кўп йиллик тарихига эга бўлган ва асосий ҳаракат
принциплари деярли ўзгармасдан келаётган вакиллик демократиясининг
янги замон манфаатларидан келиб чиқиб такомиллаштириш, унинг ҳаракат
механизмлари, институционал ташкилий асосларини ва давлат ҳамда
жамият ўртасидаги муносабатлар тизимидаги фаолиятда қанчалик даражада
демократиянинг моҳиятидан келиб чиқувчи қадриятларнинг рўёбга чиқиш
имкониятлари кучини янгилаш муҳим аҳамият касб этмоқда. Зотан бу
ўринда етакчи фикр вакиллик демократиясини инкор қилиш устида эмас,
балки унинг имкониятлари ва амал қилиш принципларини ҳозирги замон-
нинг хусусиятлари ва демократиянинг анча илғорлашиб бораётган ғоялари
билан узвийликни кучайтириш устида бормоқда.
1
Qarang: Kocherov O. “Gryadushaya filosofiya” mejdunarodno’x otnosheniy i apofaticheskaya
demokratiya Freda Dallmayra // Polis, 2020.№6. S.166.
2
Achkasov V. Tranzitologiya – nauchnaya teoriya ili ideologicheskiy konstrukt? // Polis, 2015. №1. S.35.
3
Idirov U. Zamonaviy demokratik taraqqiyotda yoshlar innovatsion faoliyatining roli.
Monografiya. T.: “BAYOZ”, 2019. B.37.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
179
Чунки ХХI асрнинг демократияга нисбатан эҳтиёжлари ниҳоятда катта
тезликда ортиб бормоқда.
АҚШнинг Гарвард университети фахрий профессори Д.Белл таъкид-
лаганидек: “Замонавий вакиллик демократиясининг муҳим функцияларидан
бири фақатгина демократик ёки либерал қадриятларни қўллаб-қувватлаб
турувчи эмас, балки бу борадаги сиёсий жараёнларни илдамлаштирувчи,
жамият эҳтиёжлари орқасидан олға борувчилар эмас, балки жамиятни янада
цивилизациялаштирувчи фуқароларни танлаб олиш, бу уларни бирлаш-
тиришдан иборат бўлиши лозимдир”
1
.
Зеро, Д.Белл “постиндустриал ахборот жамиятига ўтганда ҳокимият
юксак салоҳияти бўлган интеллект эгалари бўлган ва жамиятни юқори
савияда бошқара олиш компетенциясига эга бўлган интеллектуаллар қўлида
бўлиши лозимлигини таърифлаб ўтган эди”
2
.
Бу ўринда фикр “меритократия” (
бошқарувнинг турли соҳаларида энг
муносиб, малакали, иқтидорли кишилар
ҳокимияти) ғояларининг бевосита
вакиллик демократияси фаолиятида қўлланиши зарурлиги устида бормоқда.
Чунки аслида вакиллик демократиясини шакллантирувчи сайлов институти
олдига айнан шу вазифалар юклатилган.
Демак, вакиллик демократияси инсоният тараққиётининг ҳозирги даври-
да ўз устига жамият тараққиётининг энг муҳим ва йўналтирувчи вазифала-
рини қамраб олиши зарур бўлмоқда. Айни пайтда жамият аъзоларининг
демократиядан кутаётган умидлари асосан вакиллик демократиясининг
фаолият майдонида ўзининг реал ифодасини топиши зарурлиги ҳолати
тобора долзарб тус олмоқда.
Чунки бугунги куннинг жараёнлари аниқ ва равшан кўрсатиб тургани-
дек, демократиянинг ҳар қандай шакли жамиятнинг социал муаммоларини
ҳал этиш вазифаларини ҳам ўзининг масъулиятлари қаторига қамраб
олгандагина у самарали бўла олади.
Шу боис ҳам россиялик сиёсатшунос ва тарихчи олим К.Холодковский
хулоса қилганидек: “Ҳозирги кунда демократия муаммоси анча кенг ва
чуқурдир. Шу боис ҳам у фақатгина партия-парламент Конституциясидан
иборат бўла олмайди. Айни пайтда сўнгги ўн йилликлар тарихи демокра-
тияга кўп янгиликларни киритди ва замонавий, постиндустриал
демократиянинг фундаментал асоси ривожланган фуқаролик жамияти бўла
олишини икки карра исботлади”
3
.
Мазкур фикрлардан кўриниб турибдики, демократия моҳиятига кўра,
умрбод қабул қилинган демократия нормалари ва ўзгармас демократия
институтларидан, догматик қоидалардан иборат эмас. Балки, ҳаракатчан,
ўсувчан, динамик сиёсий жараёндир.
1
Bell D. Demokratiya i prava: velikaya dilemma nashego vremeni // Demokratiya i modernizatsiya k
diskussii o vizovax XXI veka. Pod redaktsiey V.Inozemtseva.M.: «Yevropa», 2010. S.24.
2
Qarang: Achkasov V., Gutorov V. Politologiya. M.: Visshee obrazovanie, 2007. S.201.
3
Xolodkovskiy K. Dostup k informatsii kak demokraticheskiy institute // Polis, 2010. №5. S.155.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
180
Мана шундай динамик сиёсий жараён билан нафақат ҳамоҳанг ҳолда
ривожланиш балки ушбу ҳодисани самарали даражада рўй беришига
аввалдан шарт-шароитларни яратиб бориш вакиллик демократиясининг
етакчи функциясига айланиб бормоқда.
Бунда вакиллик демократиясини “барча соҳаларда фуқароларга тенг
имкониятлар берувчи ХХI асрнинг янги кўринишидаги даражасига олиб
чиқилиши муҳим бўлмоқда... Шу муносабат билан олимлар давлат
органлари, вакиллик демократияси институти билан фуқаролик жамияти
институтларининг ўзига хос конвергенциясини, яъни фуқаролик жамияти
институтларини ҳокимият вакиллик органларига жалб қилиниши лозимлиги
ҳақидаги ғояларни илгари сурмоқдалар”
1
.
Ушбу ҳолатда вакиллик демократияси фақатгина ўзининг “электорал
демократия” мавқейидан юқори кўтарилиб, “замонавий демократия учун
беқиёс даражада зарур бўлган демократия, эркинлик ва либерализм
ўртасидаги муносабатлар эволюцияси ижобий тарзда рўй беради ҳамда
демократлашув жараёнлари кўзга кўринмас ички хавф-хатарлардан холи
бўлиб боради. Айни пайтда демократиянинг ўзига хос инфраструктураси
самарали институционал асослар билан такомиллашиб боради”
2
.
Демак, вакиллик демократиясини жамият ва давлат ўртасидаги
муносабатларда фуқаролар сиёсий иштирокини том маънодаги юқори
даражада таъминловчи демократиянинг энг устувор омилига айлантириш
ҳозирги даврнинг энг етакчи вазифасига айланиб кетди.
Шу боис вакиллик демократияси фаолият тартиби ва институтларининг
ҳаракат механизмларини фуқаролар сиёсий иштирокини муттасил
кенгайтириб боришга хизмат қилувчи асослар билан кучайтирилиши
ниҳоятда муҳим бўлган давр эҳтиёжига айланди.
Шу орқали том маънодаги юқори бўлган халқ ҳокимиятчилигига
эришиши имкониятлари мислсиз даражада кенгаяди.
Мутахассислар бонг ураётганларидек, бугунги кунда демократиянинг дунё
миқёсидаги инқирози кўп жиҳатдан вакиллик демократияси орқали халқ
ҳокимиятчилигини талаб даражасида тўлиқ таъминланмаётганлик ҳолати билан
боғлиқ. Айни пайтда бундай вазиятнинг объектив ва субъектив сабаблари ҳам бор.
Рус сиёсатшунос мактабининг яна бир йирик вакили И.К.Пантин фик-
рича “жамиятни демократлашуви ва ички вазиятни юмшашида демократик
институтларни мавқейи юқори бўлади. Демократик институтлар фаолияти
қонуний бўлиши, ҳамда ривожланган мамлакатлар тажрибасидан самарали
фойдаланган ҳолда, бутун жамият кучланиши талаб қилади”
3
.
1
Petuxov V., Petuxov R. Demokratiya uchastiya: institutsionalniy krizis i novie perspektivi //
Polis, 2015 №5. S.30,37.
2
Idirov U. Zamonaviy demokratik taraqqiyotda yoshlar innovatsion faoliyatining roli.
Monografiya. T.: “BAYOZ”, 2019. B.49.
3
Kurbonov E.E. Jamiyatni demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning
dolzarbligi masalalariga doir. // O’zMU Xabarlari, №1/3. BB. 93-95
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
181
Дарҳақиқат олим таъкидлаганидек, демократик институтлар ХХI асрда
фуқароларнинг фаол ҳаракатлари учун цивилазацион кўринишдаги интегра-
цияси вазифасини ўташи керак.
Россиялик мутахассис олим К.Холодковский фикрича: “Халқ ҳокимият-
чилигининг демократик идеалларини рўёбга чиқишига ҳозирги даврда бир
томонидан индивидлардаги эгоизм хислатларининг борлиги, бошқа томони-
дан эса сиёсатнинг ихтисослашуви ва профессионаллашуви, шунингдек
ижтимоий фикрни юксак технологиялар асосида манипуляция қилишини
ҳолати халақит беряпти”
1
.
Шу билан бир қаторда айтиб ўтиш лозимки, вакиллик демократиясини
ривожланиши ва такомиллашувида К.Холодковский томонидан билдирилган
фикрлардаги хулосалар: мутлақо қандайдир пессимизмни англатмаслик керак.
Сабаби сиёсатни ихтисослашуви ҳолати билан вакиллик демократияси
фаолиятини уйғунлаштириш орқали халқ ҳокимиятчилигининг идеаллари
томон ундовчи сиёсий қарорларни қабул қилиш имкониятлари доимо мавжуд
бўлади. Бунда тўғридан-тўғри демократия билан вакиллик демократияси
қоидаларини маълум даражада қўйиши бўйича таклифлар ҳам йўқ эмас.
Чунки энг замонавий алоқа ва коммуникация тизимларининг ёйилиши,
ниҳоятда такомиллашган комьпютерлар ва интернет тармоғининг пайдо
бўлиши бунинг учун имкониятлар ва шарт шароитларни очиб беради. Чунки
вакиллик демократияси халқ ҳокимиятчилигини давомийлигини таъминлаб
берувчи демократиянинг энг тўнғич ва таянч бўлган институтидир.
Маълумки, “Сайлов институти демократияга нисбатан институционал
ёндашилганда ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Бундай ёндашув демократиянинг
моҳиятини, характерини кўрсатиб берувчи ягона институционал восита
айнан ҳалол рақобатга асосланган сайловдир, деган маъно англатади. Шу
билан бирга сайлов институтининг сифати, яъни амалда эркин, ҳалол, очиқ
сайлов бўляптими ёки унга имитация қилиняптими деган масала доимо
муҳим бўлиб туради... Электорал демократиянинг легитимлик даражаси
бевосита сайлов фаолиятига боғлиқдир”
2
.
Айни пайтда бугунги кунда вакиллик демократиясининг “кенг тушуниш,
яъни унга нисбатан фақатгина жамият аъзоларининг барчасини қонун олдидаги
тенглигини ва эркин сайловларни эътироф қилишга асосланган классик либерал
ёндашув билан чекланмасдан социал демократиянинг элементларини қамраб
олган ҳолда ёндашиш зарурияти”
3
ўта долзарб аҳамият касб этмоқда.
Шу муносабат билан махсус аҳамият қаратиш керакки, замонавий даврда
умуман демократияга, унинг даражасига баҳо беришда унинг барча
1
Xolodkovskiy K. Dostup informatsii kak demokraticheskiy institut // Polis, 2010. №5. S.156.
2
Niskevich Yu. Institut viborov kak mexanizm legitimatsii publichnoy vlasti // Polis, 2018. №2.
S.65-66.
3
Salmina A. Vzaimosvyaz ponimaniya demokratii i otnosheniya k noy v Rossii i Yevropeyskix
stranax // Polis, 2019. №4. S.120.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
182
жиҳатларига комплекс ёндашиш яъни, демократия белгилари, атрибутлари,
институционал тизими хусусиятлари билан чекланмасдан, жамият
аъзоларининг демократияга нисбатан хоҳиш - истакларининг ҳолатини
ҳисобга олган ҳолда ёндашишни устуворлик қилмоқда.
Бунда “демократиянинг уч индекси яъни, электорал, либерал ва социал
индексларини Европа мамлакатларида 10 балл ҳисобидан келиб чиқилганда
8 баллдан паст бўлмаганлиги ҳолатида мамлакатлар аҳолисининг демок-
ратия шароитида яшашга бўлган хоҳишларининг ниҳоятда юқори эканлиги
ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда. Ғарб тадқиқотчиси К.Вельнелнинг
демократияга нисбатан истак-хоҳиш парадокси”
1
деб номланувчи тадқи-
қотларида ушбу масалаларга алоҳида катта эътибор қаратиб ўтилган.
Ғарб олимлари “М.Феррин ва Х.Криси асарларида келтирилгандек “Сиз учун
демократик бошқарувга асосланган мамлакатда яшаш қанчалик муҳим?” деган
саволга Шимолий Европа мамлакатлари фуқаролари 10 балл ҳисобидан 9,3 балл,
Марказий Европа мамлакатларида 7,9 балл, Ғарбий ва Жанубий Европа
мамлакатларида 8,6 балл кўрсаткичи маълум бўлган”
2
(1-жадвал).
1-жадвал; Демократияга муносабатни ўлчовлари сўровномаларда ўртача
қийматлари Россияда, Европа ва бошқа мамлакатларида (2012)
Сўровнома
шакли
Шимолий
Европа
Ғарбий
Европа
Жанубий
Европа
Постсовет
давлатлари
(Россиядан
ташқари)
Россия
Демократик
бошқарув
шаклидаги
мамлакатда Сиз
учун яшаш
қанчалик муҳим?
9,3
8,6
8,6
7,9
6,6
Умуман,
мамлакатимизни
қанчалик
демократик деб
ўйлайсиз?
7,8
6,9
5,4
5,1
4,4
Демократиянинг
амалда
ишлашида
қанчалик
хайратдасиз?
(мамлакатда)
7,1
5,8
4,0
4,2
3,8
1
Qarang: Salmina A. Vzaimosvyaz ponimaniya demokratii i otnosheniya k ney v Rossii i
Yevropeyskix stranax // Polis, 2019. №4. S.121.
2
Qarang: Polis, 2019. №4.S.123.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
183
Сўровномада
иштирок этганлар
сони
8 070
15 047
6 116
19 191
2 484
Хулоса. Вакиллик демократиясини ривожлантириш ва такомиллаштириш
жараёнида масаланинг социал жиҳатларига эътиборни кучайтириш бугунги
кунда ниҳоятда долзарб ва муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.
Шу билан бир қаторда ҳозирги кунда вакиллик демократиясининг шакл-
ланиши ва қайта ташкил қилиб борилиши, шунингдек, унинг легитимлигини
муттасил таъминланишига хизмат қилувчи демократик сайлов институтини ва
сайлов тизимини изчил такомиллаштириш ҳам долзарб моҳият касб этмоқда.
Демак, бугунги кунда демократия борасида илгари сурилаётган назарий
қарашлар, концептуал ёндашувлар тизимида демократия ҳодисасини давр
талабларидан келиб чиқиб тадқиқ қилиш, унинг институционал имконият-
ларини янада ривожлантириш, самарали демократиянинг асосий ўлчамлари-
ни оптималлаштириш билан боғлиқ йўналишлар устуворлик қилмоқда.
Бунинг заминида демократияга нисбатан анъанавий ёндашувларнинг эскир-
ганлик ҳолати ётади.
АЛИШЕРХЎЖАЕВА МАЪМУРАХОН
Таянч докторант, ТДШУ
Ўзбекистон ва ЮНЕСКО: муносабатларнинг муҳим
даврлари ва ташкилий-ҳуқуқий жиҳатлари
Аннотация. Мазкур мақолада Ўзбекистон ва ЮНЕСКО ўртасидаги муносабат-
ларнинг шаклланиши, ўзаро ҳамкорликнинг учта даврга тақсимланиши ва бу жараён-
лардаги алоқаларнинг ташкилий-ҳуқуқий жиҳатлари ёритилади. Мақоланинг мақсади
Ўзбекистон-ЮНЕСКО муносабатлари шаклланиши, ўзаро алоқаларнинг устувор
йўналишлари ва бу борада ташкилий-ҳуқуқий жиҳатларни ўрганишдан иборат бўлиб,
унда Ўзбекистон-ЮНЕСКО муносабатлари шаклланишини даврлар орқали ўрганиб
чиқиш, икки томон ўртасидаги ҳамкорликнинг ташкилий ва ҳуқуқий асосларини кўриб
чиқиш ва ЮНЕСКО дастурларида кўзда тутилган мақсад ва вазифаларни Ўзбекистонда
амалга ошириш бўйича ҳамкорлик ишларини жадаллаштириш масалаларини таҳлил
этиш вазифалари белгилаб олинган. Илмий мақолани ёзишда тарихийлик, тизимли ва
мантиқий таҳлил, ивент, шунингдек, контент таҳлил усулларидан фойдаланилди.
Ўзбекистон ва ЮНЕСКО ҳамкорлиги шаклланиши ва ривожланиши ҳар бир даврда ўзига
хос хусусиятга эга эканлиги ва ўзаро муносабатларда янги йўналишдаги дастурлар ва
лойиҳалар ишлаб чиқиш зарурати асосланган.
Таянч сўз ва иборалар: БМТ, ЮНЕСКО, Бош конференция, Ижроия Кенгаши,
Котибият, Шарқ тароналари, маданий дипломатия, мақом, бахшичилик, ҳунар-
мандчилик, маданият туризми.
