SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
136
ШАЗАМАНОВ
ШОАЗИМ
Сиёсий
фанлар
номзоди
,
ТошДШИ
Хитой
ўзбек
хитойшунослари
тадқиқотларида
Аннотация
.
Мақола
ўтган
йилларда
ўзбекистонлик
хитойшунослар
ва
турли
соҳа
мутахассисларининг
Хитойни
ўрганишга
бағишланган
монографик
асар
ва
мақолалари
таҳлилига
бағишланади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Ўзбекистон
,
Ўрталик
давлат
,
хань
сулоласи
,
Ғ
арбий
Ц
зин
,
ХХР
,
Мао
Ц
зэдун
,
Дэн
Сяопин
,
Ғ
арбий
ўлкалар
,
Марказий
О
сиё
,
Конфуций
,
Дао
,
Будда
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
монографические
работы
узбекских
китаеведов
и
специалистов
разных
отраслей
,
посвященных
изучению
Китая
в
последние
годы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Узбекистан
,
Срединное
государство
,
династия
Тан
,
династия
Хан
,
КНР
,
Мао
Ц
зэдун
,
Дэн
Сяопин
,
Ц
ентральная
Азия
,
З
ападные
районы
,
Конфуций
,
Дао
,
Будда
.
Abstract.
This article is devoted to the analysis of Uzbek Chinese linguists and
different field of specialists’ works and articles about studying China.
Keywords and expressions:
Uzbekistan, China, Han Dynasty , Western Jin Dynasty,
the People’s Republic of China , Mao Zedong, Deng Xiaoping, Western countries, Middle
East, Confucius, the Taoist religion, Buddha.
Хитой
қадимдаёқ
Ғарбий
ўлкалар
(
Шинжянг
,
Чингхай
,
Тибет
ва
Ички
Мўғулистон
,
бугунги
Марказий
Осиё
ҳудудлари
кўзда
тутилади
.)
билан
дипломатик
муносабатлар
ўрнатишга
катта
аҳамият
қаратиб
келган
.
Маса
-
лан
,
ўзбек
хитойшунослик
мактабининг
асосчиларидан
,
шарқшунос
олим
т
.
ф
.
н
.
доцент
М
.
Х
Махмутходжаев
1
“
Қ
адимги
Хитойнинг
Марказий
Осиё
ҳудудларини
ўрганишга
бошлаган
илк
қадамлари
хан
2
сулоласи
давридаёқ
,
аниқроқ
қилиб
айтганда
мил
.
авв
.138
йиллардан
бошлаб
Жанг
Чианнинг
ғарбий
ўлкалар
бўйлаб
қилган
саёҳати
билан
бошланган
эди
”
3
,
деб
қимматли
фикрларини
билдириб
ўтади
.
Бундан
Хитойнинг
Марказий
Осиёга
бўлган
қизиқиши
анча
эрта
уйғонганлигини
сезиш
қийин
эмас
.
Т
.
ф
.
н
.
С
.
Пўлатова
1
Махмутходжаев
Ҳ
.
М
. (1942–2013) –
йирик
шарқшунос
олим
,
Хитойда
кам
сонли
мил
-
латлар
тарихи
масалаларини
ўрганиш
бўйича
фундаментал
тадқиқотлар
олиб
борган
. 23
йил
давомида
Хитой
филологияси
кафедрасини
бошқарди
.
У
кишининг
раҳбарлигида
ўнлаб
бакалавр
ва
магистрликка
раҳбарлик
илмий
-
тадқиқот
ишлари
амалга
оширилди
.
У
киши
-
нинг
раҳбарлигида
ҳимоя
қилинган
аксарият
магистрлик
тадқиқот
ишлари
ўқув
услубий
ва
ўқув
қўлланма
сифатида
дарс
жараёнларига
жорий
этилди
.
2
Эрамиздан
аввал
206 –
эрамизнинг
220
йилларида
ҳукмронлик
қилган
сулола
номи
.
3
Маҳмудходжаев
М
.
Ўзбекистон
тарихини
ўрганишда
қадимги
Хитой
манбаларининг
аҳа
-
мияти
/
Хитойшуносларнинг
долзарб
масалалари
Республика
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. –
Т
., 2010. 110-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
137
мақоласида
таъкидланганидек
, “
Ўрта
Осиё
халқлари
тарихини
,
жумладан
,
Ўрта
Осиё
ва
Хитой
халқаро
алоқалари
тарихини
ўрганишда
хитой
ман
-
балари
ниҳоятда
аҳамиятли
бўлиб
,
тарихчилар
олдида
турган
жумбоқли
саволларга
жавоб
топиш
имконини
беради
”
1
,
ушбу
ўринда
эса
хитойшунос
мутахассисларнинг
ўрни
беқиёс
.
Бу
ўринда
эса
ОТОМда
Ўзбекистон
ва
ХХРнинг
ўрнини
очиб
берган
с
.
ф
.
н
.
А
.
А
.
Шарапов
фикрларини
таъкидлаб
ўтиш
жоиз
. “
Қ
адимдан
Осиё
–
Тинч
океани
минтақаси
ҳудудидаги
давлатлар
(
хусусан
,
Хитой
)
Марказий
Осиё
ҳудуди
давлатлари
билан
“
Буюк
ипак
йўли
”
орқали
алоқа
қилиб
келганларки
,
бу
ҳозирги
кунга
келиб
яна
қайта
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаётнинг
барча
соҳаларида
ўз
ифодасини
топмоқда
”
2
.
Постсовет
маконида
ўтган
ўн
йиллар
ичида
юз
бераётган
ижтимоий
-
сиёсий
жараёнларни
таҳлил
қилар
эканмиз
,
Марказий
Осиё
минтақаси
узоқ
муддатли
хавфсизлигини
таъминлаш
масаласи
бугунги
даврнинг
долзарб
вазифаларидан
бўлиб
қолмоқда
.
С
.
ф
.
н
.
Х
.
Умаровнинг
фикрича
, ”
бу
ҳолат
Пекинга
Марказий
Осиёга
иқтисодий
кириб
боришига
имконият
туғдириши
мумкин
бўлган
”
3
жараён
бўлиб
,
кенгайишда
давом
этмоқда
.
Ушбу
ўринда
ХХРнинг
жаҳон
майдонидаги
таъсирини
четда
қолдирмаслик
керак
.
Мазкур
ўринда
с
.
ф
.
н
.
М
.
Муҳаммадсидиқов
араб
ва
инглиз
тили
манбалари
асосида
ХХРнинг
Африка
мамлакатларида
олиб
бораётган
ташқи
сиёсати
ва
ғоя
-
ларини
англашда
яқиндан
ёрдам
бериши
мумкин
4
.
ХХР
ва
Африка
муноса
-
батлари
энг
кам
ўрганилаётган
,
ҳаттоки
,
тадқиқот
доирасида
четда
қолиб
келаётган
масалалардан
бўлиб
қолмоқда
.
Шу
кунгача
ХХРнинг
Африкага
олиб
кирган
инвестицияси
25
млрд
.
А
Қ
Ш
долларни
ташкил
қилмоқда
.
Хитойшунос
-
тарихчи
олим
т
.
ф
.
д
.
А
.
Хўжаевнинг
Хитой
манбалари
асо
-
сида
“
ватандошларимизнинг
Хитой
илм
-
фанига
,
жумладан
,
табобат
илми
-
нинг
равнақига
қўшган
ҳиссалари
ҳақида
ўзининг
“
Буюк
ипак
йўли
:
муно
-
сабатлар
ва
тақдирлар
”
китобида
батафсил
маълумотлар
келтирилган
”.
Яна
-
да
бу
борада
,
олимимизнинг
Хитой
манбаларига
асосланиб
Фарғона
тари
-
хини
ўрганишга
бағишланган
монографияси
яратилди
5
.
Бу
каби
монографик
асарларнинг
яратилиши
биз
учун
тарихимизнинг
ёпиқ
бўлган
қирраларини
1
Пўлатова
С
.
Ўрта
Осиё
ва
Хитой
халқаро
алоқалари
тарихини
ўрганишда
хитой
ман
-
баларининг
аҳамияти
хусусида
/
Хитойшуносларнинг
долзарб
масалалари
Республика
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. –
Т
., 2010. 116-
б
.
2
Шарапов
А
.
Осиё
Тинч
окаени
минтақаси
давлатлари
Ўзбекистон
Республикаси
халқаро
тизим
муносабатлари
тизимида
(
ХХР
,
Япония
,
Жанубий
Корея
мисолида
) –
дис
.
Автореферати
2008
йил
.
3
Умаров
Х
.
Марказий
Осиё
минтақавий
ҳамкорлик
тизимида
Шанхай
Ҳамкорлик
Ташкилоти
омили
/
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалари
:
филология
,
фалсафа
,
тарих
,
иқтисод
ва
сиёсат
”
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. – T.:
ТошДШИ
, 2011,
25
октябр
ь
. 174-
б
.
4
Конференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2012. 197–203-
б
.
5
Фарғона
тарихига
оид
маълумотлар
(
Қ
адимий
ва
илк
ўрта
аср
Хитой
манбаларидан
таржималар
ва
уларга
шарҳлар
). “
Фарғона
нашриёти
”, 2013. 287-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
138
ўрганиш
,
қолаверса
,
босиб
ўтилган
тарихий
муносабатларга
аниқликлар
киритиш
имконини
беради
.
Тарихчи
олим
т
.
ф
.
н
.
А
.
Айитбоевнинг
хитой
манбалари
асосида
турк
атамасининг
келиб
чиқиши
ва
унинг
эволюцияси
ҳақидаги
мақоласи
чоп
этилди
.
Тадқиқотчининг
фикрича
, “
Туркий
халқлар
тарихи
билан
шуғул
-
ланган
дунё
олимлари
томонидан
то
ҳозиргача
“
Турк
”
атамасининг
қачон
пайдо
бўлганлиги
масаласида
аниқ
бир
фикр
айтилганича
йўқ
”
1
.
У
кишининг
хитой
манбаларига
таяниб
Тошкентнинг
Кангкая
давлатида
тутган
ўрни
ҳақидаги
мақоласининг
чоп
этилиши
Тошкент
шаҳри
тарихини
ўрганишда
қимматли
манба
ҳисобланади
2
.
Бизнингча
,
бунга
аниқ
жавобни
эса
туркий
халқлар
ҳақида
кўплаб
манбаларга
эга
қадимги
хитой
тарихидан
топишимиз
мумкин
.
Аммо
,
шундай
бўлса
-
да
,
мазкур
мақола
Хитойнинг
қадим
тарихимиз
билан
айрим
қирраларини
тушуниш
ва
ечимини
топишда
амалий
аҳамият
касб
этиши
мумкин
.
XX
асрнинг
90-
йиллар
ўрталарига
келиб
В
.
С
.
Ким
томонидан
ХХРда
демократик
партиялар
тарихи
ва
Хитойнинг
20-
йиллар
мафкураси
моҳият
ва
мазмунини
очиб
беришга
бағишланган
докторлик
тадқиқотлари
амалга
оширилди
3
.
Яратилган
тадқиқотлар
ХХРнинг
ўша
давр
сиёсати
,
давлат
маф
-
курасининг
айрим
қирраларини
англаш
имкониятларини
берди
.
Хитойшунос
-
тарихчи
олима
т
.
ф
.
д
.
Н
.
Каримова
ишларида
эса
Темур
ва
темурийлар
даври
Хитой
(
минг
сулоласи
)
билан
боғлиқ
дипломатик
-
сиёсий
муносабатларни
ўрганишга
бағишланган
тадқиқи
ҳам
эътиборга
молик
.
Тадқиқотларнинг
аҳамиятли
томони
изланишларнинг
хитой
ва
инглиз
,
рус
тили
манбалари
асосида
олиб
борилганлиги
билан
қизиқиш
уйғотади
.
Маълумки
,
уч
хонлик
даври
ҳукмронлиги
тарихининг
тадқиқи
жамоатчилик
,
айниқса
,
тарихчиларимизда
кенг
қизиқиш
уйғотиб
келмоқда
.
Мазкур
ўринда
,
Қ
ўқон
хонлиги
билан
манчжур
сулоласи
ўртасидаги
дипломатик
муносабатлар
ва
уларнинг
хусусиятларини
ўрганиш
,
у
омиллар
билан
боғлиқ
кечган
сиёсий
,
тарихий
жараёнларни
бугунги
кун
нуқтаи
назаридан
илмий
талқинини
бериш
долзарблигича
қолмоқда
,
ана
шу
маънода
тадқиқотчи
Ш
.
Т
.
Қ
ўлдошевнинг
Қ
ўқон
хонлиги
тарихини
Хитойни
ўрганилишига
доир
мақоласининг
чоп
этилиши
давр
нуқтаи
назаридан
долзарб
.
Афсуски
,
бу
каби
мақолалар
ўша
давр
мазмун
-
моҳиятини
очиб
беришга
етарли
эмас
.
Қ
ўқон
хонлиги
билан
манчжур
сулоласи
ўртасидаги
ижтимоий
дипломатик
муносабатларни
тадқиқ
этиш
борасида
хитойлик
ҳамкасбларимиздан
орқадамиз
.
1
Айитбоев
А
.
Хитой
манбаларидаги
“
турк
”
атамалари
ҳақида
/
Конференция
материаллари
.
2010, 13
сентябр
ь
. 117–126-
б
.
2
Айитбоев
А
.
Материалы
научно
-
практической
конференция
«
Китай
и
современный
мир
»
посвя
щ
енной
60
летию
образования
КНР
и
5
летию
узбекско
-
китайского
института
им
.
Конфуция
при
Таш
Г
И
В
(
Ташкент
, 29
октября
2009
г
.). –
Т
., 2009. –
С
. 14–21.
3
Ким
В
.
С
.
Политическая
идеология
Китая
в
20-
м
веке
:
генезис
,
эволюция
и
современност
ь
:
(
докт
.
Дисс
.) –
Т
., 1995;
Демократическая
лига
Китая
и
её
рол
ь
в
политической
бор
ь
бе
в
Китае
в
20-40-
е
годы
ХХ
века
. –
Т
.:
Фан
, 1992. –
С
. 183.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
139
Фалсафа
фанлари
номзоди
Б
.
Турсуновнинг
Хитой
фалсафаси
ва
давлат
бошқаруви
тадқиқига
бағишланган
илмий
изланишлари
киши
диққатини
тортади
1
.
Тадқиқотчимиз
ишларида
Хитой
халқи
миллий
менталитети
ва
қадриятлари
асоси
бўлиб
қолаётган
Дао
,
Конфуций
,
Шан
Ян
В
ан
Янмин
каби
алломаларнинг
сиёсий
-
фалсафий
қарашларини
ўрганиш
алоҳида
ўрин
тутмоқда
.
Агар
ХХРнинг
бугунги
ислоҳотлар
замирида
миллий
қадриятлар
ётишини
инобатга
оладиган
бўлсак
,
бундай
тадқиқотларга
бўлган
эҳтиёж
ошиб
бориши
аниқ
.
ШҲТ
бўйича
етакчи
мутахассис
с
.
ф
.
н
.
И
.
Н
.
Бекмуратовнинг
ШҲТни
ўрганиш
билан
боғлиқ
мақолалари
чоп
этилди
.
ШҲТ
фаолияти
билан
боғлиқ
имкониятларини
ўрганар
экан
,
қуйдагича
фикр
билдиради
, “
Охирги
йилларда
юзага
келаётган
молиявий
,
экологик
ва
“
инқилобий
ўзгаришлар
”
каби
ҳодисаларнинг
такрорланиши
Ер
юзасида
стратегик
барқарорликка
путур
етказмоқда
”
2
,
унингча
,
ушбу
вазиятда
Марказий
Осиё
мамлакатлари
ШҲТ
-
нинг
йирик
иштирокчилари
“
Россия
ва
Хитойга
умид
боғламоқдалар
”
3
.
Шун
-
дай
экан
, “
ШҲТ
келажак
фаолиятининг
асосий
устунликларидан
бири
,
минтақавий
хавфсизликни
таъминлаш
билан
бирга
Хитой
ва
Россия
томо
-
нидан
минтақа
мамлакатларига
ёрдам
кўрсатиш
ҳисобланади
”
4
.
Айтиш
жоиз
бўлса
,
Украинада
юз
берган
давлат
тўнтаришларидан
сўнг
,
Ғарб
давлатлари
томонидан
Россияга
қарши
иқтисодий
санкциялар
эълон
қилинди
.
Россия
буюк
давлат
сифатида
ХХРга
янада
кўпроқ
боғланди
.
Бошқа
бир
томондан
эса
,
Россия
,
Қ
озоғистон
,
Беларус
ь
(
келажакда
Арманистон
ва
Қ
ирғизистон
-
нинг
ҳам
амалда
қўшилиши
кўзда
тутилган
.)
иштирокида
Евросиё
иқтисодий
ҳамжамияти
ўз
фаолиятини
бошлади
.
Ҳамжамиятнинг
истиқболдаги
мақсад
моҳиятида
эса
собиқ
Иттифоқни
тиклаш
масаласи
ётади
.
Мазкур
ўринда
Россия
ва
ХХРнинг
инвестициялари
ҳисобида
Қ
ирғизистон
ва
Тожикистонда
барпо
этилаётган
сув
омборининг
Ўзбекистонга
(
мустақиллигига
дахл
қилиш
ёки
қилмаслик
)
таъсири
масаласи
қай
даражада
бўлиши
мумкин
деган
савол
-
лар
ечими
ҳам
ўз
жавобини
кутмоқда
.
М
.
Сиддиқованинг
Хитой
Халқ
Республикасининг
геосиёсий
манфаат
-
ларини
ва
“
юмшоқ
куч
”
ташқи
сиёсати
моҳиятини
очиб
бершига
бағиш
-
1
Турсунов
Б
.
К
переоценке
философского
наследия
Конфуция
/
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалалари
:
филология
,
фалсафа
,
тарих
,
иқтисод
ва
сиёсат
”
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. – T.:
ТошДШИ
, 2011, 25
октябр
ь
. 109–114-
б
.
2
Бекмуратов
И
.
Н
.
ШҲТ
:
Ҳамкорлик
майдоними
ёки
рақобат
/
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалалари
:
филология
,
фалсафа
,
тарих
,
иқтисод
ва
сиёсат
”
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. – T.:
ТошДШИ
, 2011, 25
октябр
ь
. 146-
б
.
3
Бекмуратов
И
.
Н
.
ШҲТ
:
Ҳамкорлик
майдоними
ёки
рақобат
/
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалалари
:
филология
,
фалсафа
,
тарих
,
иқтисод
ва
сиёсат
”
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. – T.:
ТошДШИ
, 2011, 25
октябр
ь
. 152-
б
.;
Ўша
мулаллиф
:
Хитойга
хос
тикланиш
:
хомхаёлми
ёки
воқеалик
?/
Хитойшуносликнинг
долзаб
масалалари
:
Филология
,
фалсафа
,
тарих
,
иқтисод
ва
сиёсат
/ 10-
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. –
Т
., 2013. 259–265-
б
.
4
Ўша
жойда
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
140
ланган
илмий
мақолалари
1
ҳам
илм
жамоатчилигида
кенг
қизиқиш
уйғотади
.
Агар
мақола
моҳиятига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
унда
ХХРнинг
“
юмшоқ
куч
”
сиёсатининг
мақсад
-
вазифалари
,
истиқболларини
очиб
беришга
асосий
эътибор
қаратилади
.
Хитойшунос
-
тарихчи
Қ
.
Имомназаровнинг
тарихий
манбашунослик
ва
этник
атамаларга
оид
изланишлари
ҳам
эътиборга
молик
2
.
Кейинги
пайтларда
ф
.
ф
.
н
.
доцент
Ж
.
З
иямуҳамедов
,
Л
.
А
.
Султанова
,
Ф
.
Ҳасанова
ва
О
.
Очиловлар
томонидан
хитой
тили
ва
адабиёти
тадқиқига
бағишланган
илмий
монографик
асарлар
ва
илмий
мақолалари
нашр
этил
-
ди
3
.
Бундай
мақолалар
тадқиқи
хитой
халқи
миллий
руҳиятини
ўрганишда
амалий
мазмун
касб
этади
.
Ўзбекистонда
ўтган
ХХ
аср
90-
йиллар
бошларига
келиб
хитой
тилини
ўрганишда
сифат
ўзгаришлар
рўй
берди
. 1994
йилда
А
.
А
.
Каримовнинг
“
Хитой
тилида
ҳисоб
сўзларнинг
лексик
–
семантик
ва
структур
таҳлили
”
4
номзодлик
диссертацияси
ҳимояси
амалга
оширилди
.
Шу
йиллардан
эътиборан
тадқиқотчимиз
томонидан
хитой
тилини
тадқиқига
бағишланган
монография
ва
мақолалари
чоп
этилди
5
.
Унинг
раҳбарлигида
С
.
Носирова
,
С
.
Ҳошимова
,
хитойлик
Ли
Яомэйлар
номзодлик
диссертацияларини
ҳимоя
қилдилар
.
Шунингдек
,
А
.
А
.
Каримов
таҳрири
остида
“
Хитойшуносликнинг
дол
-
зарб
масалалари
”
6
номи
билан
илмий
тўплам
чоп
этилмоқда
.
Ушбу
саъй
-
ҳаракатлар
сабаб
мамлакатимизда
Хитойга
қизиқаётган
кенг
илмий
жамоат
-
чиликни
таништиришга
имкон
яратилмоқда
.
Тўплам
дунё
хитойшунослигида
ва
Хитойнинг
ўзида
олиб
борилаётган
тадқиқотлар
ҳақида
маълумотлар
бериш
,
таҳлил
қилиш
,
ахборотномаларни
йиғиш
билан
аҳамиятга
молик
.
1
Сиддиқова
М
.
Хитой
Халқ
Республикасининг
геосиёсий
манфаатлари
//
Шарқшунослик
№
2, 2011. 133–140-
б
.
2
Имомнзаров
К
. China – japan relations
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. – T.:
T
ошДШИ
, 2011, 25
октябр
ь
. 137–146-
б
.;
Ўша
муаллиф
:
Хитой
тарихида
Чи
Би
урушининг
аҳамияти
/
Илмий
-
амалий
конференция
материаллари
, 2008. –
Т
., 2009. 101–104-
б
.
Яна
қаранг
:
О
происхождении
этноним
“
Татар
” –
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалалари
илмий
-
амалий
конференцияси
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 107–113-
б
.
3
З
иямуҳамедов
Ж
.
Тан
сулоласи
давридаги
бадиий
муҳит
Илмий
-
амалий
конференциялар
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 29–36-
б
.;
Ф
.
Ҳасанова
Хитойда
драматургия
жанри
-
нинг
шаклланиши
/
Илмий
-
амалий
конференция
материаллари
, 2008. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009.
94–98-
б
.;
Очилов
О
.
Танг
империясининг
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаётида
шаробнинг
тутган
ўрни
конференция
материаллари
, 2012. 175–182-
б
.
4
Каримов
А
.
А
.
Хитой
тилида
ҳисоб
сўзларнинг
лексик
-
семантик
структурал
ва
функ
-
ционал
таҳлили
номли
дис
.
иши
, 1995. 126-
б
.
5
Конференция
материаллари
, 2012. 39–42-
б
.
Конференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
,
2011, 25
октябр
ь
. 12–14-
б
.;
Конференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009, 28
сентябр
ь
.
6–7-
б
.;
Конференция
материаллари
, 2008, 27
декабр
ь
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 25–29-
б
.
6
Мазкур
тўплам
2004
йилдан
бошлаб
чоп
этиб
келинмоқда
.
Тўплам
хитой
соҳасига
оид
,
тил
ва
адабиёт
,
мадиният
,
тарих
,
фалсафа
,
сиёсат
,
ҳуқуқ
,
иқтисодни
,
шунингдек
,
дунё
хитой
-
шунослиги
ва
хитойлик
муаллифлар
томонидан
ёзилган
илмий
мақолаларни
ўз
ичига
қамраб
олади
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
141
Филология
фанлари
номзоди
С
.
Носированинг
Хитой
дипломатияси
ва
глобаллашув
даврида
хитой
тилининг
ўрни
ва
аҳамиятини
очиб
беришга
мақолалари
чоп
этилди
1
.
Бу
мақолалар
ҳам
ХХРнинг
дипломатияси
ва
таълим
сиёсатида
кечаётган
жараёнларини
маълум
маънода
тушуниш
имкониятларини
бериши
мумкин
.
Филология
фанлари
номзоди
С
.
Ҳошимованинг
хитой
тили
ва
ХХР
иқти
-
содиётини
ўрганишга
бағишланган
мақолалари
2
чоп
этилди
.
Ушбу
мақо
-
лалар
,
асосан
,
хитой
тилида
редупликация
,
уларнинг
ҳосил
бўлиши
ва
ясалиш
хусусиятлари
тадқиқига
алоҳида
аҳамият
қаратилади
.
Шунингдек
,
ёш
тадқиқотчилар
С
.
Мустафаеванинг
тил
терминлари
3
ва
Ж
.
Ё
қубов
томонидан
хитой
спорт
соҳа
терминологияси
тадқиқига
бағишланган
изланишлари
эътиборга
лойиқдир
4
.
М
.
Ҳ
.
Махмутходжаев
раҳабарлигида
Н
.
Исматуллаева
томонидан
Конфуцийнинг
“
Лун
ь
юй
”
асари
ўзбек
тилига
таржимаси
амалга
оширилди
5
.
В
а
мазкур
таржима
асар
мутахассислар
учун
янгилик
бўлди
,
дейиш
мумкин
.
Ўзбекистон
давлат
жаҳон
тиллари
университети
хитой
тили
таржима
назарияси
ва
амалиёти
кафедрасида
ҳам
хитой
тили
тадқиқига
бағишланган
изланишлар
амалга
оширилмоқда
.
Ю
.
Қ
аюмходжаеванинг
“
Хитойдаги
он
-
лайн
телеканаллар
тажрибаси
”
6
тадқиқи
ва
Л
.
Шасаидова
(
Хитой
тилидаги
айрим
ранглар
маъносининг
таржимада
берилиши
),
Г
.
Рўзумовалар
мақо
-
лалари
(
Ўзбек
талабаларига
хитой
тилидаги
айрим
товушларни
ўргатишдаги
баъзи
муаммолар
)
7
мисолида
исботини
кўриш
мумкин
.
Манбаларни
ўрганар
эканмиз
,
бошқа
соҳа
мутахассислари
томонидан
ҳам
ХХРни
ўрганишга
бағишланган
қизиқарли
мақолалар
чоп
этилаётганлигининг
шоҳиди
бўл
-
моқдамиз
.
В
а
бундай
саъй
-
ҳаракатлар
Ўзбекистонда
эрта
бошланганлигини
1
Носирова
С
.
Хитой
тили
:
глобализация
,
муаммо
ва
истиқболлар
//
Шарқшунослик
№
2,
2011. 3–12-
б
.
2
Ҳошимова
С
.
Хитой
миллий
иқтисодиётининг
ривожланишида
хорижий
сармоялар
жалб
қилинишининг
асосий
хусусиятлари
/
Илмий
-
амалий
конференция
материаллари
, 2008. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 141–146-
б
.;
Ҳошимова
С
.
Хитой
тилида
сифатларнинг
А
ВВ
кўринишидаги
такрор
комплекси
морфологик
хусусиятлари
//
Шарқшунослик
№
2, 2011. 12–15-
б
.
3
Мустафаева
С
.
Хитой
тили
“
с
i
ва
yu”
тил
терминларининг
семантик
ва
функционал
хусусиятлари
//
Шарқшунослик
№
2, 2011. 36–39-
б
.
4
Ё
қубов
Ж
.
З
амонавий
хитой
тили
спорт
терминларининг
ясалишида
контракция
усу
-
лининг
ўрни
.
Шарқшунослик
№
2, 2011. 144–147-
б
.;
Хитой
тили
спорт
терминологиясининг
шаклланишида
копулятив
моделининг
ўрни
.
№
1. –
Т
., 2012. 60–64-
б
.;
Терминологическая
дексика
современного
китайского
языка
(
на
примере
спортивных
примеров
).
В
остоковедение
№
1–2, 2012. –
С
. 74–78.
5
Исматуллаева
Н
. “
Лунюй
”
асарининг
яратилиши
,
унинг
мазмун
ва
ғояси
/
“
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалалари
” 10-
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
.
–
Т
., 2013. 216–223-
б
.
6
Каюмходжаева
Ю
.
Хитойда
онлайн
Т
В
тараққиёти
//
Тафаккур
№
3, 2009. 119-
б
.
7
“
Ё
ш
олим
– 2013”
илмий
-
амалий
конференция
мақолалари
тўплами
, I
қисм
. –
Т
., 2013.
138–141, 151–154-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
142
кузатамиз
.
Масалан
, 1990
йилларга
келиб
форс
тили
манбалари
асосида
А
.
Ўринбоев
ва
О
.
Бўриевнинг
“
Ғиёсиддин
Наққошнинг
хитой
сафар
-
номаси
”
таржима
асари
яратилди
.
Бу
иш
ҳам
Темур
ва
темурийлар
даврини
таништиришда
қимматли
манба
бўлиб
қолмоқда
1
.
Туркшунос
олимлар
Қ
.
Содиқов
ва
Қ
.
Омоновнинг
Туркий
ҳужжатчи
-
ликнинг
келиб
чиқиш
тарихига
доир
монографик
асарлари
яратилди
”
2
.
Қ
.
Содиқовнинг
Қ
адимги
турк
ва
хитой
адабий
алоқаларини
ўрганишга
бағишланган
мақоласи
чоп
этилди
3
.
Ҳ
.
Дадабоев
ва
Ш
.
Усмановалар
ҳаммуаллифлигида
“
Хорижий
социо
-
лингвистика
”
ни
ўрганишга
бағишланган
ўқув
қўлланмаси
яратилди
(–
Т
.,
2014. 134-
б
.).
Ушбу
ўқув
қўлланманининг
10-
маърузаси
|119–129-
б
.|
Хитойнинг
социолингвистикаси
ва
хусусиятларини
очиб
беришга
бағиш
-
ланади
.
Ўқув
қўлланмани
маълумот
ўрнида
қабул
қилса
бўлади
.
Ўқув
қўл
-
ланмада
айрим
камчиликларга
йўл
қўйилганлиги
кўзга
ташланади
(
бу
ҳақда
келгуси
ишларимизда
тўхталамиз
).
Масалан
,
ўқув
қўлланмада
”
Путунгхуа
”
адабий
тил
сифатида
таърифланади
.
Аммо
,
бу
бизнинг
тушунчамизда
шун
-
дай
.
Аслида
эса
ХХРда
адабий
тил
тушунчаси
йўқ
.
Уларда
путунгхуа
де
-
ганда
содда
,
умумқўлланилувчи
,
бир
сўз
билан
айтганда
,
стандарт
тил
назарда
тутилади
.
Стандарт
тил
билан
адабий
тил
бир
-
биридан
фарқланувчи
жиҳатларга
эга
.
Қ
ўлланмада
“
хитой
тилида
кўп
ҳолларда
қўшма
сўз
билан
сўз
бирикмасини
фарқлаб
бўлмайди
”
4
,
деган
фикр
билдирилган
.
Тўғри
,
од
-
дий
хитой
тилини
ўрганувчи
талабалар
қўшма
сўзни
сўз
бирикмасидан
фарқлай
олмаслиги
мумкин
.
Аммо
,
мутахассис
ҳар
қандай
ҳолатда
бирик
-
маларнинг
лексик
–
семантик
,
структур
ва
грамматик
хусусиятларидан
келиб
чиққан
ҳолда
уларни
бир
-
биридан
фарқлай
олади
.
Ҳиндшунос
олим
ф
.
ф
.
д
.,
профессор
А
.
Н
.
Шоматов
изланишларида
ҳам
хитой
тарихи
ва
маданияти
билан
боғлиқ
жиҳатлар
ўрганилганлиги
куза
-
тилади
5
.
Ҳозирда
Махаяна
мухлислари
Хитойда
аҳолининг
17%
ни
ташкил
қилади
.
В
а
у
диннинг
тарғиботчилари
ҳақида
кенг
маълумот
бериб
ўти
-
ладики
(
Хитой
тилига
санскрит
тилидан
ўгирилган
асарлар
рўйхатларидан
маълум
бўладики
,
Марказий
осиёлик
мухожирлар
махаяна
битикларини
нафақат
билар
,
балки
уларни
таржима
қилиш
билан
ҳам
шуғулланар
эди
-
лар
),
келтирилган
маълумотлар
нафақат
тарихимизнинг
Хитой
,
балки
Ҳиндистон
билан
муносабатларимизни
яқиндан
ўрганишда
далилий
ашё
бўлиб
химат
қилиши
мумкин
. ”
Буддизмшуносларнинг
фикрига
мувофиқ
,
бу
1
Ўринбоев
А
.,
Бўриев
О
.
Ғиёсиддин
Наққошнинг
хитой
сафарномаси
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 53-
б
.
2
Қ
.
Содиқов
ва
Қ
.
Омонов
Туркий
ҳужжатчиликнинг
кенг
тарихий
илдизлари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2002. 211-
б
.
3
Содиқов
Қ
.
Қ
адимги
турк
ва
хитой
адабий
алоқалари
:
Тавғач
тилидан
ўгирилган
асарларда
таржимон
маҳорати
тўғрисида
икки
оғиз
сўз
Илмий
-
амалий
конференциялар
материаллари
.
–
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 15–16-
б
.
4
Дадабоев
Ҳ
.,
Усманова
Ш
.
Хорижий
социолингвистика
/
ўқув
қўлланма
. –
Т
., 2014. 119–120-
б
.
5
Шоматов
О
.
Н
.
Жанубий
Осиё
тилларига
кириш
. –
Т
., 2003. 88–
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
143
жараёнда
жуда
муҳим
ролни
шу
таълимотни
Узоқ
Шарқда
ҳамда
эҳтимолки
,
Ҳинд
–
Хитой
давлатларигача
ёйиб
бориш
ишларини
бажарган
ўша
давр
Марказий
Осиёдан
муҳожир
бўлиб
чиққан
буддий
роҳиблар
амалга
ошир
-
ганга
ўхшайди
”
1
.
В
.
А
.
Литвинский
келтирган
манбалардаги
бир
ҳисобга
кўра
“
Хитойда
ҳукм
сурган
Ғарбий
Ц
зин
сулоласи
даврида
хитой
тилига
буддий
асарларни
ўгирувчилар
орасида
6–7
киши
хитойликлар
, 6
та
ҳинд
ҳамда
Марказий
Осиё
халқлари
вакилларидан
16
киши
бўлиб
,
булардан
6
нафари
турк
, 4
нафари
парфян
, 3
нафари
суғд
ва
бошқалар
бўлган
”
2
.
Бундай
қайдлардан
Марказий
Осиёда
хитой
тилини
ўрганишга
эътибор
жуда
ҳам
эрта
пайдо
бўлганлигини
сезиш
қийин
эмас
.
Кейинги
йилларда
с
.
ф
.
д
.,
профессор
У
.
Идиров
,
Д
.
А
.
Пўлатова
,
Р
.
Р
.
Каримов
,
Э
.
М
.
Иззетоваларнинг
рус
манбаларига
таяниб
хитой
сиёсати
ва
фалсафаси
тадқиқига
доир
бир
қатор
мақолалари
чоп
этилди
3
,
ушбу
ишлар
ҳам
маълум
маънода
бугунги
хитой
жамият
ҳаётида
кечаётган
жараёнларни
яқиндан
тушуниш
имконини
беради
.
Кейинги
вақтларда
ХХР
ижтимоий
-
иқтисодий
жабҳаларини
тадқиқ
этиш
кенг
тус
олмоқда
.
Бу
борада
и
.
ф
.
н
.
Б
.
Садибекованинг
ХХРнинг
қишлоқ
хўжалиги
ва
ривожланиш
модели
хусусиятларини
очиб
беришга
бағиш
-
ланган
илмий
мақолалари
чоп
этилди
4
.
И
.
ф
.
н
.
Ш
.
Эрмаматов
ва
А
.
Қ
одиржоновларнинг
“
Ўзбекистон
ва
Хитой
ўртасидаги
савдо
алоқаларнинг
бугунги
ҳолати
ва
истиқболлари
”
5
мақоласи
ҳам
Ўзбекистон
ва
Хитой
мамлакатлари
ўртасидаги
савдо
айланмаси
ҳажми
динамикаси
,
Ўзбекистоннинг
Хитойга
экспорти
ҳажми
динамикасини
тушу
-
нишда
амалий
ёрдам
бериши
мумкин
.
Мақолада
таъкидланишича
, “
Мамла
-
катимиз
экспорти
жадал
суръатларда
ўсишига
қарамасдан
,
бу
соҳада
қатор
жиддий
муаммолар
мавжуд
.
Биринчидан
,
мамлакатимиздан
Хитойга
экспорт
қилинувчи
товарлар
таркибида
нефт
ь
маҳсулотлари
,
пахта
толаси
,
ипак
ва
минерал
ўғит
маҳсулотлари
нисбатан
катта
улушга
эга
.
Бу
эса
ушбу
йўна
-
лишда
экспорт
таркиби
тор
ҳамда
хом
-
ашё
маҳсулотлари
ҳиссасининг
катта
эканлигини
кўрсатади
.
Иккинчидан
,
мамлакатимизда
сўнгги
йилларда
маҳ
-
1
Ўша
жойда
. 93-
б
.
2
Шоматов
О
.
Н
.
Жанубий
Осиё
тилларига
кириш
. –
Т
., 2003. 88-
б
.
3
Хитойшуносликнинг
долзарб
муаммолари
/
Коференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
,
2012. 130–133-
б
.
4
Садибекова
Б
.
Хитой
ижтимоий
ривожланиш
моделининг
ўзига
хос
хусусиятлари
/
Хитойшуносликнинг
долзарб
масалалари
:
филология
,
фалсафа
,
тарих
,
иқтисод
ва
сиёсат
”
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2011, 25
октябр
ь
. 176–180-
б
.;
Ўша
муаллиф
:
Хитойда
қишлоқ
хўжалиги
ресурсларидан
унумли
фойдаланиш
омиллари
ва
уларни
такомиллаштиришдаги
муаммолар
/
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 134–138-
б
.
Яна
қаранг
:
ўша
муаллиф
:
Хитойда
ерга
муносабат
ва
ундан
унумли
фойдаланиш
масалалари
/
Илмий
-
амалий
конференция
материаллари
, 2008. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2009. 130–136-
б
.
5
Конференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2012. 214–216-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
144
сулотлар
таннархини
пасайтириш
мақсадида
олиб
борилаётган
фаол
чора
-
тадбирларга
қарамасдан
,
бугунги
кунда
кўплаб
соҳаларда
Хитойда
ишлаб
чиқарилаётган
маҳсулотлар
билан
нарх
жиҳатдан
рақобатлашишга
қодир
маҳсулотлар
тайёрлаш
имконининг
мавжуд
эмаслигидир
.
Шу
сабабли
кўп
ҳолларда
экспорт
қилинувчи
тайёр
маҳсулотларнинг
Хитой
бозорида
нарх
рақобатбардошлигига
дош
бермаслиги
ҳолатлари
кузатилмоқда
”
1
.
ШҲТ
доирасида
ХХР
билан
муносабатларимизнинг
барча
соҳаларда
чуқурлашиб
бораётганлиги
яхши
маълум
.
Ушбу
ўринда
транспорт
-
алоқа
йўлларини
ривожлантириш
тараққиётимизнинг
давр
талабига
айланмоқда
,
мазкур
ўринда
Ўзбекистон
Республикаси
Банк
-
Молия
академияси
тад
-
қиқочиси
М
.
К
.
Солиевнинг
Ўзбекистон
–
Хитой
транспорт
тизимини
ривож
-
ланиш
стратегиясини
ўрганишга
бағишланган
мақоласи
маълумот
ўрнида
қабул
қилинса
-
да
,
аммо
унда
илгари
сурилган
ғоялар
киши
диққатини
ўзига
жалб
этмай
қолмайди
.
Мақолада
асосий
эътибор
Шанхай
ва
Лян
ь
юнган
бандаргоҳларига
чиқувчи
“
Андижон
–
Ўш
–
Иркештам
–
Қ
ашгар
”
автомобил
ь
йўли
,
Ўзбекистон
–
Хитой
темир
йўлларини
истиқболлари
ҳақида
фикр
юритади
2
. “
Унинг
узоқ
стратегик
мақсади
Шарқий
Туркистонни
(
бугунда
бу
макон
Синцзян
–
Уйғур
миллий
автоном
райони
деб
юртилади
.)
кейинчалик
Москва
,
Теҳрон
ва
Кобул
билан
туташтиришдир
3
.
Марказий
Осиёнинг
хавфсизлигини
таъминлаш
ва
унинг
иқтисодий
муаммоларини
ҳал
этишда
ҳамкорлик
муҳим
аҳамият
касб
этади
”
4
.
Ушбу
ўринда
“
Хитойнинг
мин
-
тақадаги
аҳамияти
янада
ортди
”
5
.
Бундан
ХХРнинг
бугунги
ислоҳотлар
даври
ўзбекистонлик
тадқиқотчиларнинг
ҳар
томонлама
диққат
марказида
эканлиги
ҳақидаги
тўхтамга
келинади
.
Юқоридаги
мақола
доирасидаги
тадқиқотлар
Ўзбекистонда
ҳам
ХХРни
ўрганиш
борасида
етарли
даражада
илмий
материаллар
йиғилганлигидан
далолат
бермоқда
.
Қ
олаверса
,
бундай
илмий
изланишлар
давр
нуқтаи
на
-
заридан
ўзининг
баҳосини
кутмоқда
.
Шундай
экан
,
кичкина
бир
мақола
доирасида
Хитой
мавзусига
доир
мақолаларга
соҳалар
бўйича
таҳлилий
муносабат
билдириш
анчайин
мушкул
бўлиб
,
келгуси
тадқиқотларимизда
бу
борада
албатта
тўхталамиз
.
З
еро
,
ХХРнинг
ислоҳотлар
даврида
қўлга
киритаётган
оламшумул
ютуқлари
ҳар
томонлама
ўрганишга
арзийди
.
1
Конференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2012. 214–216-
б
.
2
Кўсатилган
манба
. 136–141-
б
.;
Ўша
муаллиф
:
Хитойда
автомобил
ь
йўлларининг
ривожланиши
конференция
материаллари
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2012. 211–213-
б
.
3
Аъзамов
Б
.,
Иброҳимов
И
.
Марказий
Осиё
ва
Шарқий
Туркистон
//
Тафаккур
№
3, 2009.
117-
б
.
4
Кўрсатилган
манба
. 118-
б
.
5
Кўрсатилган
манба
.
