SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
125
ÒÀÐÈÕ ÂÀ ÕÀË£ÀÐÎ ÌÓÍÎÑÀÁÀÒËÀÐ // ÈÑÒÎÐÈß È
ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÛÅ ÎÒÍÎØÅÍÈß // HISTORY AND
INTERNATIONAL RELATIONS
ФАЙЗИЕВ
ХУРШИД
Тарих
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Темурийларнинг
Мў
ғ
улистон
(
Еттисув
,
Шарқий
Туркистон
)
масаласида
тутган
сиёсати
(XV
асрнинг
биринчи
ярми
)
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
XV
асрнинг
биринчи
ярмида
Темурийлардан
бўлган
Шоҳрух
Мирзо
ҳамда
унинг
ўғли
Улуғбек
Мирзоларнинг
Мўғулистон
(
Шарқий
Туркистон
)
минтақасидаги
сиёсий
жараёнлардаги
ўрни
ва
роли
,
шунинг
-
дек
,
ҳар
иккала
давлат
ўртасидаги
сиёсий
,
дипломатик
муносабатлар
тарихи
тарихий
манбалар
асосида
таҳлил
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
темурийлар
,
ички
сиёсат
,
ташқи
сиёсат
,
дипломатик
алоқалар
,
нойиблик
,
ҳарбий
-
сиёсий
муносабатлар
,
Мовароуннаҳр
,
Хуросон
,
Мўғулистон
,
Шоҳрух
Мирзо
,
Улуғбек
Мирзо
,
Муҳаммадхон
,
Шайх
Нуриддин
,
Шоҳмалик
,
Дуғлот
,
Нақши
Ж
аҳон
.
Аннотация
.
В
данной
статье
на
основе
исторических
источников
сделан
анализ
о
роли
Шохруха
и
его
сына
Улугбека
в
политическом
процессе
Моголистана
(
Восточный
Туркестан
)
первой
половины
XV
века
,
а
также
дипломатических
и
политических
отношениях
между
двумя
странами
.
Опорные
слова
и
выражения
:
темуриды
,
внутренняя
политика
,
внешняя
политика
,
дипломатия
,
наместничество
,
военно
-
политические
отношения
,
Мавераннахр
,
Хорасан
,
Моголистан
,
Шахрух
,
Улугбек
,
Мухаммадхан
,
Шах
Малик
,
Дуглат
,
Накши
Джахан
.
Abstract.
The article analyses history of political place and role of the Temurids as
Shahrukh and his son Ulughbek in Mogolistan continent (East Turkestan) , and also
bilateral political, diplomatic relations between them in the middle of XV century based
on historical sources.
Keywords and expressions:
the Temurids, internal policy, foreign policy, diplomatic
relations, responsible (for), military political relations, Maverunnahr, Khorasan,
Mogolistan, Shahrukh, Ulughbek, Muhammad Khan, Sheikh Nuriddin, Shah Malik.
Dughlat, Naqshi Jahan.
Темурийлар
салтанати
ташкил
топган
даврнинг
илк
босқичларидаёқ
салтанат
сиёсий
ҳаётида
муҳим
ўрин
тута
бошлаган
ҳудудлардан
бири
–
Мўғулистон
(
бу
ерда
Еттисув
ва
Шарқий
Туркистоннинг
катта
бир
қисмини
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
126
ўз
ичига
олган
тарихий
Мўғулистон
тушунилмоқда
–
Х
.
Ф
.
)
ҳудуди
эди
.
Чингизий
ҳукмдорларнинг
таянч
ҳудудларидан
бири
бўлган
ва
ўша
давр
манбаларида
“
Мўғулистон
”
деб
аталган
Шарқий
Туркистон
,
Еттисув
,
қис
-
ман
Жанубий
Сибир
ь
худудларини
эгаллаган
мазкур
минтақа
кўплаб
турк
-
мўғул
қабилаларига
макон
,
айни
пайтда
йирик
ҳарбий
кучлар
маркази
бўлиши
баробарида
,
ўзининг
географик
жиҳатдан
муҳим
мавзеда
жой
-
лашганлиги
билан
Темурийлар
салтанати
учун
алоҳида
аҳамият
касб
этар
эди
.
З
еро
,
Хитой
билан
олиб
борилган
савдо
элчилик
муносабатларини
йўлга
қўйиш
ва
ривожлантиришга
алоҳида
эътибор
берган
Амир
Темур
ва
темурийлар
учун
мазкур
ҳудуд
муҳим
стратегик
аҳамиятга
эга
эди
.
Темурийлар
салтанати
билан
Хитой
давлати
ўртасида
жойлашган
Мўғулистон
ҳудудидаги
мавжуд
мураккаб
сиёсий
вазият
кўп
ҳолларда
ҳар
иккала
давлат
ўртасидаги
сиёсий
,
иқтисодий
алоқаларнинг
ривожланишига
монелик
қиларди
.
Шу
мақсадда
Амир
Темур
ҳам
,
ундан
кейинги
даврда
ҳукмронлик
қилган
Шоҳрух
Мирзо
ҳам
бу
ҳудуддаги
сиёсий
ҳаётга
бевосита
ва
билвосита
аралашишга
мажбур
бўлганлар
.
Иккинчи
томондан
,
мўғул
ҳукмдорларининг
Фарғона
ҳудудига
босқинларини
бартараф
этиш
ҳам
темурийлар
учун
алоҳида
аҳамият
касб
этганлигини
таъкидлаб
ўтиш
жоиз
.
Мўғулистонда
расмий
ҳокимият
чингизийлар
қўлида
бўлган
бўлса
ҳам
,
амалдаги
ҳокимият
турли
турк
-
мўғул
уруғларидан
чиққан
амирларда
эди
.
Чунончи
,
Х
IV–
Х
VI
аср
бошларида
Мўғулистонда
сиёсий
мавқега
эга
дуғлот
1
уруғи
вакиллари
янада
фаоллашган
бўлиб
,
улар
Шарқий
Туркистонда
ҳукмронлик
қилиб
турган
Чиғатой
хонларининг
яқин
вакил
-
лари
ҳисобланардилар
.
Амир
Темур
вафотидан
сўнг
1409
йилга
келиб
темурийлар
ўртасидаги
ўзаро
низоларга
бир
қадар
хотима
берган
Шоҳрух
Мирзо
ташқи
сиёсатда
темурийларнинг
мавқеини
тиклашга
ҳаракат
қила
бошлайди
.
З
еро
,
Соҳиб
-
қироннинг
вафотидан
кейин
темурийлар
ўртасида
бошланган
низолар
натижаси
ўлароқ
,
ташқи
сиёсатда
илгариги
мавқе
ва
салобат
бой
берил
-
ганди
. 1409
йилда
Самарқанд
тахтини
эгаллаб
,
бир
қадар
муваффақият
қозонган
Шоҳрух
Мирзонинг
олдида
ўта
муҳим
вазифа
–
Амир
Темур
салтанатининг
қолган
қисмларини
қайта
салтанат
тасарруфига
киритиш
ва
ташқи
сиёсатда
темурийлар
мавқеини
тиклаб
олишдек
муҳим
,
шу
билан
бирга
нозик
вазифа
турарди
.
Шоҳрух
Мирзо
Мовароуннаҳрда
муваф
-
фақиятга
эришган
бўлса
-
да
,
бироқ
бу
унга
ташқи
сиёсатда
ҳам
эркин
ва
устувор
сиёсат
юргизиш
мумкин
,
деган
хулосани
бермасди
.
1
Дуғлот
–
манбаларда
дуғлат
,
дуғулат
шаклларида
қайд
этилиб
,
кўплаб
турк
-
мўғул
уруғ
-
ларини
бирлаштирган
қабила
бўлиб
,
Чингизийлар
даврида
Еттисув
ва
унга
қўшни
ҳудудларда
,
хусусан
,
тарихий
Мўғулистонда
катта
нуфузга
эга
эди
.
Кейинчалик
улар
бир
қатор
туркий
халқларнинг
этник
шаклланишида
фаол
иштирок
этиб
,
улар
таркибига
сингиб
кетадилар
.
Хусусан
,
қозоқларнинг
Сирдарёнинг
ўрта
ҳавзаларидан
Балхаш
кўлигача
чўзилган
кенгликда
истиқомат
қилган
қабилаларининг
асосий
қисми
дулат
(
дуғлат
)
деб
аталиб
,
то
сўнгги
ўрта
асрларгача
ўз
нуфузларини
сақлаб
қолишган
(
Қ
а
р
а
н
г
: Bregel Y. An
historical atlas of Central Asia. – Leiden–Boston: Brill, 2003. –
Р
. 76–77).
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
127
Шоҳрух
Мирзо
Ҳиротни
салтанат
пойтахти
,
деб
эълон
қилиб
,
ўзи
“
улуғ
хоқон
”
сифатида
салтанатни
бошқара
бошлагач
,
Мўғулистон
ва
Дашти
Қ
ипчоқ
билан
олиб
бориладиган
сиёсий
муносабатларни
Улуғбек
Мирзо
орқали
амалга
ошира
бошлайди
.
Дарҳақиқат
,
Мўғулистон
ва
Дашти
Қ
ипчоқ
билан
йўлга
қўйилган
сиёсий
алоқаларда
Улуғбек
Мирзонинг
фаолияти
алоҳида
ўрин
тутарди
.
З
еро
,
бундан
кейинги
Мовароуннаҳр
билан
Мўғулистон
муносабатлари
Улуғбекнинг
тутган
сиёсатига
боғлиқ
эди
.
Чунки
айрим
ҳолларда
Шоҳрух
Мирзо
ҳам
Улуғбек
Мирзога
таъсирини
ўтказа
олмас
,
бу
эса
давлатлар
орасидаги
сиёсий
вазиятнинг
кескинлашиб
кетишига
сабаб
бўларди
.
Айтиб
ўтиш
керак
,
темурийларнинг
Мўғулистон
билан
муносабатларида
Шайх
Нуриддин
билан
боғлиқ
масалалар
ҳам
алоҳида
ўрин
тутади
. 1410
йил
баҳорида
амир
Шайх
Нуриддин
Жаҳонгир
Мирзога
белгиланган
отабек
(
оталиқ
)
билан
иттифоқ
тузиб
,
Улуғбек
Мирзо
ва
амир
Шоҳмаликка
қарши
ҳарбий
ҳаракат
бошлаган
эди
1
.
Бир
неча
тўқнашувлардан
кейин
Самарқандни
истисно
қилганда
,
Амударёгача
бўлган
ерлар
Шайх
Нуриддин
қўлига
ўтган
бўлиб
,
Улуғбек
Мирзо
эса
Калифга
чекинишга
мажбур
бўлади
.
Мовароуаннаҳрдаги
кейинги
воқеалар
хабарини
олган
Шоҳрух
Мирзо
1410
йил
9
майда
Ҳиротдан
қўшин
билан
чиқиб
,
Калифга
етиб
келади
.
Шоҳрух
Мирзонинг
ўзи
қўшин
бошида
келаётганидан
хабар
топган
Шайх
Нуриддин
Самарқанд
қамалини
бўшатиб
ортга
чекинади
. 12
июлда
Шоҳрух
Мирзо
билан
Шайх
Нуриддин
ўртасидаги
Қ
изил
Работда
бўлиб
ўтган
жанг
сўнггисининг
мағлубияти
билан
тугайди
2
.
Омадсизликка
учраган
Шайх
Нуриддин
Мўғулистон
ҳукмдори
Муҳаммадхон
ҳузурига
ҳарбий
кўмак
сўраб
боради
.
Мовароуннаҳрда
содир
бўлаётган
воқеаларни
диққат
билан
кузатиб
турган
Муҳаммадхон
тажрибали
саркарда
амир
Шайх
Нуриддинни
яхши
кутиб
олади
ва
унга
ҳарбий
мадад
беради
.
Таъкидлаш
керакки
,
Муҳаммадхоннинг
темурийларга
нисбатан
бундай
сиёсати
ғайритабиий
кўринса
-
да
,
бироқ
ўзига
хос
қизиқдир
.
Чунки
яқин
-
дагина
темурийларга
содиқлигини
исботлаб
,
амир
Худойдодни
қатл
эт
-
тирган
мўғул
хони
,
эндиликда
,
темурийларга
қарши
бўлган
ҳарбий
гуруҳга
кўмак
бериш
у
ёқда
турсин
,
ҳатто
ўзи
амир
Шайх
Нуриддин
билан
бир
-
галиқда
Мовароуннаҳр
ҳудудига
қўшин
тортади
.
Муҳаммадхоннинг
бундай
сиёсат
тутишининг
сабаби
шундаки
,
биринчидан
,
амир
Шайх
Нуриддин
тажрибали
лашкарбоши
бўлиб
,
аввалги
исёнчи
Худойдоддан
ҳар
жиҳатдан
фарқ
қиларди
.
Иккинчидан
,
Шайх
Нуриддин
Мовароуннаҳрга
қилган
даъвосида
маълум
даражада
муваффақиятга
эришган
,
учинчидан
,
Шоҳрух
Мирзо
Хуросонга
қайтган
,
эндигина
уруш
вазиятидан
чиққан
Мовароуннаҳрга
босқин
уюштириш
учун
ҳар
жиҳатдан
қулай
бир
пайт
эди
.
1
Аҳмедов
Б
.
Тарихдан
сабоқлар
. –
Т
., 1993. 111-
б
.;
Бўриев
О
.
Темурийлар
даври
ёзма
ман
-
баларида
Марказий
Осиё
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1997. 30-
б
.
2
Аҳмедов
Б
.
Тарихдан
сабоқлар
. –
Т
., 1993. 111-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
128
Шуни
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
керакки
,
Муҳаммадхоннинг
нияти
Мовароуннаҳрни
Мўғулистон
ҳукмронлигига
бўйсундириш
бўлмай
,
фақат
-
гина
қулай
вазиятдан
фойдаланиб
,
шаҳар
ва
қишлоқларни
талашдан
иборат
эди
.
Муҳаммадхон
ва
Шайх
Нуриддин
Мовароуннаҳрга
қўшин
тортиб
Сайрамга
яқинлашиб
келадилар
. 1411
йил
январда
амир
Шоҳмалик
итти
-
фоқчилар
қўшинига
қарши
юришга
чиқади
1
. 15000
лик
қўшин
Муҳаммадхоннинг
укаси
Шоҳ
Жаҳон
бошчилигида
Сайрамни
қамал
қилиб
,
Ўтрор
атрофида
жойлашган
Қ
ора
Сомонгача
боради
.
Бу
хабарни
эшитган
Шоҳмалик
2
минглик
қўшинни
душманнинг
орқа
томонига
ҳамла
қилиш
учун
юборади
.
Темурийлар
қўшини
Пискентдан
Таласга
етиб
боргач
,
у
ерда
турган
мўғуллар
устига
ҳужум
қилиб
,
уларни
мағлубиятга
учратади
.
Ғолиблар
қўлига
катта
бойлик
,
жумладан
, 12
минг
от
ўлжа
тушади
.
Ўлжа
-
нинг
ярми
амир
Шоҳмаликка
юборилади
2
.
Мағлубият
мўғулларнинг
Сайрамни
қамалдан
бўшатиб
ортга
чекинишга
мажбур
қилган
бўлса
-
да
,
улар
Мовароуннаҳрнинг
шимолий
чегараларидан
узоқлашмайдилар
.
Мўғуллар
Муҳаммадхон
бошчилигида
иккинчи
маротаба
Мовароуннаҳрга
босқин
қиладилар
.
Улуғбек
Мирзо
тезда
бу
воқеадан
Шоҳрух
Мирзони
хабардор
этади
.
Абдураззоқ
Самарқандийнинг
берган
маълумотига
кўра
,
Шоҳрух
Мирзо
1411
йил
22
июл
ь
куни
Ҳиротдан
қўшин
билан
йўлга
чиқиб
,
Боғи
Мухторга
келади
.
Фақат
Шоҳрух
Мирзо
Мурғоб
дарёсига
етганда
Улуғбек
Мирзодан
келган
чопар
,
мўғуллар
ўз
вилоятларига
қайтиб
кетганликлари
хабарини
етказади
3
.
Дарвоқе
,
мўғулларнинг
тўсатдан
қайтиб
кетишларининг
сабаби
,
Муҳаммадхон
Янги
ва
Саврон
орасида
жойлашган
Илонбоши
мавзесига
келиб
жойлашган
ва
Амир
Шайх
Нуриддин
уларга
шу
ерда
қўшилган
бир
пайтда
,
Муҳаммадхон
Шоҳрух
Мирзонинг
ўзи
қўшин
бошида
келаётганини
эшитиб
,
бу
масала
юзасидан
ўз
давлат
аъёнлари
билан
кенгашиши
воқеалар
ривожига
таъсир
кўрсатган
.
Жумладан
,
Абдураззоқ
Самарқандийнинг
ёзи
-
шича
,
кенгаш
аъзолари
Шайх
Нуриддинни
деб
Шоҳрух
Мирзо
билан
келишмовчилик
чиқишини
номаъқул
ҳисоблаганлар
ва
қандай
бўлмасин
темурийлар
билан
дўстлик
ришталарини
ўрнатиш
лозимлигини
таъкид
-
лаганлар
.
Муҳаммадхон
Ҳофиз
исмли
кишини
амир
Шоҳмалик
ҳузурига
юбориб
,
сулҳ
таклиф
қилади
4
.
Ўз
навбатида
,
амир
Шоҳмалик
ҳам
элчини
яхши
кутиб
олади
ва
Муҳаммадхон
ҳузурига
Наврўз
Бахшини
элчи
қилиб
жўнатади
.
Элчилик
алмашинуви
натижасида
икки
тараф
ўртасида
тинчлик
сулҳи
имзоланади
5
.
Амир
Шайх
Нуриддин
эса
якка
ўзи
марказий
ҳоки
-
1
Самарқандий
Абдураззоқ
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
бахрайн
/
Форс
-
тожик
тилидан
таржима
,
кириш
сўз
ва
изоҳли
луғатлар
муаллифи
А
.
Ўринбоев
. –
Т
.:
Фан
, 1969. 162-
б
.
2
Ўша
жойда
.
3
Ўша
жойда
. 164-
б
.
4
Ўша
жойда
.
5
Бартол
ь
д
В
.
В
.
Улугбек
и
его
время
//
Сочинения
. –
М
.:
Наука
, 1964.
Т
. II.
Ч
. 2. –
С
. 93.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
129
миятга
қарши
курашни
даъвом
эттиради
.
Бироқ
кўп
ўтмай
Шайх
Нуриддин
амир
Шоҳмалик
ишлатган
ҳарбий
хийла
қурбонига
айланади
1
.
Мовароуннаҳрдаги
кейинги
воқеалар
асносида
Улуғбек
Мирзо
билан
унинг
оталиғи
Амир
Шоҳмалик
ўртасида
келишмовчилик
вужудга
келган
бўлиб
,
бу
жараёнлар
Мўғулистонга
ҳам
таъсир
қилмасдан
қолмайди
2
.
Шунингдек
,
Улуғбек
Мирзонинг
Мўғулистонга
қўшни
Андижонга
нисбатан
тутган
сиёсати
ҳам
темурийлар
ва
мўғул
хонлари
ўртасидаги
муноса
-
батларга
таъсир
кўрсатади
.
Дарвоқе
,
Улуғбек
Мирзо
Андижонга
қўшин
тортган
бўлиб
,
бу
ернинг
бошқарувчиси
темурий
шаҳзода
Аҳмад
Мирзо
унга
қарши
тура
олмаслигига
кўзи
етиб
,
истеҳкомларни
мустахкамлаб
тоққа
чекинган
эди
.
Улуғбек
Мирзо
мазкур
шаҳзоданинг
суюрғоли
бўлган
Андижонни
қўлга
киритиб
,
у
ерга
ўз
томонидан
ҳоким
белгилаб
,
ортга
қайтади
.
Мағлубиятга
учраган
Аҳмад
Мирзо
Мўғулистон
ҳукмдоридан
ҳарбий
кўмак
олиб
,
Андижон
устига
муваффақиятсиз
ҳарбий
юриш
уюштиради
3
.
Натижада
,
Аҳмад
Мирзо
Мўғулистонга
–
Муҳаммадхон
ҳузу
-
рига
боришга
мажбур
бўлади
4
.
Ўша
давр
тарихчилари
Улуғбек
Мирзонинг
Андижонга
ҳарбий
юриши
сабабларини
тўла
очиб
бермаганлар
.
Фикримизча
,
мазкур
ҳарбий
юришнинг
ўзига
хос
сабаблари
мавжуд
бўлган
.
Чунончи
,
Шоҳрух
Мирзо
Амир
Темур
салтанатининг
бир
бўлаги
бўлган
тарихий
Озарбайжон
ҳудудини
тему
-
рийлар
ҳукмронлигига
қайтариш
мақсадида
Қ
ора
Юсуфга
қарши
ҳарбий
харакат
бошлайди
.
Бироқ
,
воқеалар
ривожини
таҳлил
қилар
эканмиз
,
бу
даврда
Шоҳрух
Мирзонинг
мазкур
харбий
сафардан
бошқа
кўзлаган
мақсади
бўлганлигини
кўрамиз
.
З
еро
,
мазкур
ҳарбий
юришдан
кўзланган
мақсад
Искандар
Мирзони
сиёсат
майдонидан
суриб
ташлаш
бўлган
десак
,
хато
бўлмайди
.
Чунки
,
Искандар
Мирзо
кейинги
вақтларда
марказий
хокимиятга
бўйсун
-
май
,
пул
зарбидан
Шоҳрухнинг
номини
олиб
ташлаб
,
ўз
номини
киритади
ва
хутбани
ҳам
ўз
номига
ўқитади
.
Қ
ачонки
Шоҳрух
Мирзо
Искандар
устига
ҳарбий
юриш
бошлаш
арафасида
бўлган
бир
пайтда
Улуғбек
Мирзо
ҳам
Фарғонага
–
Аҳмад
Мирзо
ҳузурига
элчи
юбориб
,
ҳарбий
кенгаш
баҳо
-
насида
уни
Самарқандга
чақиради
.
Аҳмад
Мирзо
Самарқандга
келмагач
,
бу
дафъа
у
ҳеч
бўлмаганда
ўғлини
юборишни
сўрайди
.
Чунки
Аҳмад
Мирзо
билан
Искандар
Мирзо
ака
-
ука
бўлиб
,
Амир
Темурнинг
иккинчи
ўғли
Умаршайх
Мирзонинг
ўғиллари
эдилар
.
Бундан
1
Самарқандий
Абдураззоқ
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 165–168-
б
.;
Бўриев
О
.
Темурийлар
даври
ёзма
манбаларида
Марказий
Осиё
. 30-
б
.
2
Аҳмедов
Б
.
Тарихдан
сабоқлар
. 111-
б
.
3
Бартол
ь
д
В
.
В
.
Улугбек
и
его
время
. –
С
. 100.
4
Хавафи
Фасих
Ахмад
.
Муджмал
-
и
Фасихи
/
Пер
.
с
перс
.,
предисл
.,
примеч
.
и
указатели
Д
.
Ю
.
Юсуповой
. –
Т
.:
Фан
, 1980. –
С
. 167;
Хайдар
Мирза
Муҳаммад
.
Тарих
-
и
Рашиди
/
В
ведение
,
перевод
с
перс
.
А
.
Урунбаева
,
Р
.
П
.
Джамиловой
,
Л
.
М
.
Епифановой
.
Примечания
и
указатели
Р
.
П
.
Джамиловой
и
Л
.
М
.
Епифановой
. –
Т
.:
Фан
, 1996. –
С
. 88.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
130
кўриниб
турибдики
,
нима
бўлганда
ҳам
Шоҳрух
ва
Улуғбек
Мирзоларга
ғарбга
–
Искандар
устига
қилинажак
юришдан
аввал
салтанатнинг
шарқий
қисмини
–
Фарғонани
эътибордан
қочирмаслик
лозим
эди
.
Шу
сабабли
ҳам
бу
даврда
Улуғбекка
Фарғонадаги
тинчликни
сақлаб
туриш
учун
гаров
керак
бўлган
.
З
еро
,
Шоҳрухнинг
“
Мовароуннаҳр
лашкарлари
у
тарафдан
хабардор
бўлиб
турсинлар
”
1
,
деб
берган
кўрсатмаси
ҳам
сўзимизнинг
исботи
бўла
олади
.
Улуғбек
Аҳмад
Мирзонинг
Мўғулистонга
Муҳаммадхон
ҳузурига
кет
-
ганлиги
хабарини
Исфаҳон
шаҳрини
қамал
қилиб
турган
отаси
Шоҳрух
Мирзога
етказиш
учун
Шайҳуйи
Қ
ораунносни
унинг
ҳузурига
юборади
.
Шоҳрух
Мирзо
“
ҳозир
олий
ҳимматимиз
олдида
турган
вазифа
Ироқдаги
ишлардир
,
булардан
фориғлик
юз
кўрсаттач
унинг
тадоригини
инша
Аллоҳи
таоло
давлат
пойтахти
(
Ҳирот
)
да
кўрилади
”,
деган
кўрсатма
беради
2
.
Шуни
ҳам
таъкидлаш
керакки
,
Шоҳрух
Мирзо
ғарбга
қилинган
ҳарбий
сафардан
қайтгач
,
муваффақиятли
юриш
якуни
муносабати
билан
Ҳиротда
тантаналар
уюштирилиб
,
унда
Улуғбек
Мирзо
тахт
олдида
ишончли
ноиб
ва
уддабурон
шаҳзода
сифатида
Шоҳрух
Мирзонинг
эътибор
ва
марҳаматидан
баҳраманд
ҳолда
турган
3
.
Бу
эса
Аҳмад
Мирзога
қарши
амалга
оширилган
ҳарбий
ҳаракатлар
Шоҳрух
Мирзонинг
ташаббуси
ва
бевосита
раҳнамо
-
лигида
амалга
оширилганлигини
тасдиқлайди
.
Шунга
қарамай
Шоҳрух
Мирзо
1415
йил
26
майда
Аҳмад
Мирзога
мактуб
йўллайди
.
Мактубда
Улуғбек
Мирзо
билан
Аҳмад
Мирзолар
орасида
бўлиб
ўтган
муҳораба
фисқу
фасодчиларнинг
айби
билан
вужудга
келган
-
лиги
,
Аҳмад
Мирзонинг
Мўғулистон
томон
кетиши
номаъқул
ишлиги
,
Ҳиротга
–
Шоҳрух
Мирзо
ҳузурига
келиши
кераклиги
,
унинг
барча
шаҳ
-
зодаларга
ғамхўр
эканлиги
баён
этилганди
4
.
Аммо
1416
йилда
Аҳмад
Мирзо
Кошғардан
Ҳиротга
келганига
қарамай
,
уни
қайтадан
бирор
вилоятга
ҳукмдор
қилиб
тайинлаш
у
ёқда
турсин
,
ҳатто
Ҳиротдан
ташқарига
чиқиш
ман
қилиниб
,
назоратда
сақланади
5
.
Андижонда
Аҳмад
Мирзонинг
ҳукмрон
-
лигига
нуқта
қўйган
Улуғбек
Мирзо
эндиликда
Мўғулистондаги
сиёсий
вазиятни
диққат
билан
кузата
бошлайди
6
.
Бу
пайтда
Мўғулистонда
Муҳаммадхон
вафотидан
сўнг
унинг
ворислари
ўртасидаги
низолар
куча
-
йиб
,
унинг
ўғли
Шер
Муҳаммадхон
отасининг
ўрнига
Мўғулистон
тахтида
ҳоким
бўлган
эди
7
. 1420
йилга
келиб
Мўғулистонда
Шер
Муҳаммад
ўғлон
билан
В
айсхон
ўртасида
қонли
тўқнашувлар
бошланади
.
Мўғулистондаги
1
Самарқандий
Абдураззоқ
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 195–196-
б
.
2
Абдураззоқ
Самарқандий
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 201–202-
б
.
3
Бартол
ь
д
В
.
В
.
Улугбек
и
его
время
. –
С
. 100.
4
Абдураззоқ
Самарқандий
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 217-
б
.
5
Файзиев
Т
.
Темурийлар
шажараси
. –
Т
.:
Шарқ
, 1996. 96-
б
.
6
Абдураззоқ
Самарқандий
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 260–261-
б
.;
Аҳмедов
Б
.
Улуғбек
. –
Т
.:
Фан
, 1965. 14-
б
.
7
Хайдар
Мирза
Мухаммад
.
Та
‘
рих
-
и
Рашиди
. –
С
. 87.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
131
мазкур
ички
низолар
Улуғбек
Мирзонинг
эътиборини
тортмасдан
иложи
йўқ
эди
.
Салтанат
хавфсизлиги
юзасидан
у
1420
йил
26
июнда
Мўғулистонга
ҳарбий
юриш
бошлайди
.
Бироқ
шу
йили
11
июлда
Мўғулистон
томондан
Малик
Ислом
деган
шахс
мўғулларнинг
итоатда
эканликлари
ҳақидаги
хабарни
етказади
.
Шундан
сўнг
Мўғулистон
устига
бошланган
ҳарбий
ҳаракат
тўхтатилади
1
.
Лекин
у
ердаги
В
айсхон
ва
Шер
Муҳаммад
ўғлон
ўртасидаги
низолар
тинчимайди
.
Ниҳоят
1420
йил
27
июлда
Шер
Муҳаммад
ўғлон
Самарқандга
–
Улуғбек
ҳузурига
қочиб
келади
.
Назаримизда
,
Шер
Муҳаммад
ўғлоннинг
Улуғбек
Мирзо
ҳузурига
келиши
салтанат
хавфсиз
-
лиги
борасидаги
ташқи
сиёсат
учун
қулай
вазият
бўлган
ва
келажакда
ундан
фойдаланиш
мақсад
қилинган
.
Улуғбек
Мўғулистон
тахтига
Шер
Муҳаммад
ўғлонни
ўтказиш
ҳаракатига
тушиб
,
уни
Самарқандда
ушлаб
туради
.
Назоратда
бўлган
Шер
Муҳаммад
ўғлон
у
ердан
қочиб
кетишга
уринган
бўлса
-
да
,
бироқ
бу
уриниш
фойда
бермайди
.
Мўғулистондаги
сиёсий
вазият
Кошғар
ҳокими
орқали
Улуғбек
Мирзога
етказилиб
турилар
эди
2
. 1416
йилда
Улуғбек
ҳузурига
Мўғулистон
тахтига
ўтирган
Нақши
Жаҳондан
элчилар
келади
. 1417–1418
йилнинг
қишида
Улуғбек
Чирчиқда
қишлайди
.
Бироқ
ҳеч
қандай
ҳарбий
ҳаракат
бош
-
ламайди
.
Улуғбекнинг
мазкур
сафардан
кўзлаган
мақсади
ҳақида
тарих
-
чилар
ҳеч
қандай
фикр
билдирмаганлар
.
В
.
В
.
Бартол
ь
д
эса
Улуғбек
Мирзонинг
Мўғулистонга
ҳарбий
юриш
ниятида
бўлган
бўлса
керак
,
деган
фикрни
билдирган
.
Фикримизча
,
Улуғбекнинг
бу
ҳарбий
сафардан
кўзлаган
мақсади
Мўғулистонга
қарши
ҳарбий
ҳаракатни
бошлаш
бўлмай
,
у
ердаги
сиёсий
ахволни
яқиндан
кузатиб
туриш
бўлган
.
Бундай
дейишимизга
сабаб
,
Нақши
Жаҳоннинг
ўлимидан
аввал
Улуғбек
томонидан
Самарқандда
сақ
-
ланаётган
бир
гуруҳ
мўғуллар
ўз
ватанларига
қўйиб
юборилган
эди
.
Шундан
хулоса
қилиш
мумкинки
,
Улуғбек
томонидан
ўз
ватанларига
қўйиб
юбо
-
рилган
мўғуллар
зиммаларига
аниқ
кўрсатмалар
олиб
,
кейинчалик
уларни
Нақши
Жаҳон
ҳукуматига
қарши
қўллаган
бўлишлари
эҳтимолдан
узоқ
эмас
.
Сўзимизнинг
исботини
Мўғулистонда
ҳокимият
тепасига
келган
В
айсхоннинг
тезда
Улуғбек
Мирзо
ҳузурига
ўз
элчиларини
юборганлигида
кўришимиз
мумкин
.
1418
йил
март
ойида
Нақши
Жаҳоннинг
вафоти
ҳақида
хабар
келади
.
Шунингдек
,
Кошғардан
Нақши
Жаҳоннинг
вафотидан
кейинги
Мўғулистондаги
сиёсий
вазият
ҳақида
тўлиқроқ
маълумот
олинади
3
.
Мазкур
маълумотда
В
айсхон
Нақши
Жаҳонни
жангда
ўлдирганлиги
,
эндиликда
Улуғбек
Мирзо
ҳузурига
ўз
ҳукмронлигини
тан
олинишини
сўраб
,
шошилинч
элчилар
юборганлиги
баён
қилинганди
. 1419
йилда
ҳатто
Мўғулистон
хонлари
билан
темурийлар
ўртасида
қариндошлик
ришталари
ўрнатилади
:
1
Абдураззоқ
Самарқандий
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 279–280-
б
.
2
Бартол
ь
д
В
.
В
.
Улугбек
и
его
время
… –
С
. 102.
3
Ўша
жойда
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
132
мўғул
маликаси
Жўки
Мирзо
никоҳига
киради
.
Бироқ
Мўғулистондаги
тинчлик
узоққа
чўзилмайди
. 1419
йил
август
ойида
Улуғбек
Мирзога
Мўғулистонда
яна
сиёсий
вазият
кескинлашиб
кетганлиги
ҳақида
маълумот
берилади
.
Олдинги
хабарларга
кўра
,
дуғлотлардан
бўлган
Амир
Худойдод
-
нинг
қизи
В
айсхонга
қарши
исён
кўтарганди
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтгани
-
миздек
,
Мўғулистондаги
сиёсий
воқеаларда
Улуғбек
Мирзонинг
роли
ҳам
катта
эди
.
Чунки
у
қўшни
Мўғулистон
юртида
кучли
давлат
вужудга
келишидан
манфаатдор
бўлмай
,
бу
ерни
ўз
таъсири
доирасида
тутиб
туришга
ҳаракат
қиларди
.
Шу
мақсадда
Улуғбек
Мирзо
,
биринчи
навбатда
,
у
ернинг
сиёсий
ҳаётида
қадимдан
муҳим
ўрин
тутиб
келган
дуғлот
амирларидан
,
хусусан
,
Амир
Худойдоддан
фойдаланишга
ҳаракат
қилди
.
Ҳар
ҳолда
у
Амир
Худойдод
билан
махфий
алоқада
бўлиб
турган
.
Фикримизнинг
далили
сифатида
шуни
айтиш
мумкинки
,
В
айсхонга
қарши
исён
кўтарилган
йилнинг
ўзидаёқ
Амир
Худойдоддан
Улуғбек
Мирзо
ҳузурига
элчилар
ташриф
буюрган
эди
.
Бироқ
,
бу
Худойдоднинг
В
айсхонга
қарши
кўтарган
исёни
хусусида
Улуғбекнинг
муносабатини
аниқлаш
учун
бўлган
бўлса
керак
.
1420
йилга
келиб
эса
Мўғулистонда
яна
тахт
талашуви
кучайиб
кетади
.
Бу
сафар
В
айсхонга
қарама
-
қарши
куч
сифатида
Шер
Муҳаммад
ўғлон
майдонга
тушганди
.
Худди
шу
йили
Мўғулистондаги
тўс
-
тўполонларга
қарамай
Темурийларнинг
Хитойга
юборган
элчилари
Мўғулистон
ҳудудидан
ўтган
бўлиб
,
элчиларнинг
хавфсизлигини
Амир
Худойдод
таъминлаган
эди
.
Бу
пайтга
келиб
мўғулларнинг
ички
низоларидан
фойдаланган
Улуғбек
Мирзо
Мўғулистонга
ҳарбий
юриш
бошлайди
.
У
мазкур
сафарда
Амир
Худойдоднинг
мададига
ишонган
бўлса
керак
.
Лекин
бу
юриш
тўхтатилади
.
Шуни
таъкидлаб
ўтиш
керакки
,
Улуғбек
Мирзо
Мўғулистон
ҳудуди
устидан
назорат
ўрнатишда
Шер
Муҳамад
ўғлондан
фойдаланиш
фикрига
келган
ва
уни
Мўғулистон
сиёсий
майдонида
қўллаб
-
қувватлай
бошлаган
эди
.
Улуғбек
Мирзонинг
дастаги
билан
Шер
Муҳаммад
ўғлон
Мўғулистонда
ҳокимиятни
эгаллайди
1
.
Бироқ
,
Шер
Муҳаммаднинг
Улуғбек
Мирзога
ёзган
мактубларида
бўй
-
суниш
йўлидан
оғишганлиги
аён
бўлди
. 1424
йили
қандайдир
Али
Макритнинг
ўғли
Мовароуннаҳрдан
қочиб
,
Шер
Муҳаммаддан
ҳимоялашни
сўрайди
.
Улуғбек
Мирзо
Али
Макритнинг
ўғлини
Самарқандга
юборишни
Шер
Муҳаммаддан
талаб
қилади
.
Лекин
Шер
Муҳаммад
Улуғбек
Мир
-
зонинг
талабини
қондирмайди
.
В
.
В
.
Бартол
ь
днинг
ёзишича
,
Али
Макрит
-
нинг
ўғлини
қайтариш
учун
олиб
борилган
музокаралар
Шер
Муҳаммад
билан
эмас
,
балки
унинг
Садр
Ислом
исмли
саркардаси
билан
олиб
борилган
.
Садр
Ислом
1424
йили
баҳорида
Улуғбек
ҳузурига
қочоқнинг
гуноҳидан
ўтишини
сўраб
чопар
юборишини
,
агар
унинг
илтимоси
қон
-
дирилмаса
,
шунда
ҳам
Улуғбек
Мирзонинг
талаби
қондирилишига
ваъда
беради
.
Бироқ
ҳеч
қандай
чопар
келмагач
,
Улуғбек
Мирзо
Мўғулистонга
1
Бўриев
О
.
Темурийлар
даври
ёзма
манбаларида
Марказий
Осиё
. 31-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
133
қарши
ҳарбий
ҳаракат
бошлашга
тайёргарлик
кўради
.
Шу
муносабат
билан
Ҳиротга
–
отаси
ҳузурига
Амир
Ҳамзани
юбориб
,
ундан
сафар
учун
рухсат
сўрайди
.
Шоҳрух
Мирзо
аввалига
ўғлининг
бу
ҳаракатини
қўллаб
-
қув
-
ватлайди
.
Лекин
нима
учундир
Шоҳрух
Мирзо
ҳарбий
ҳаракат
бошлан
-
гандан
сўнг
Улуғбекка
кетма
-
кет
чопарлар
юбориб
,
ҳарбий
юришни
ман
қилади
.
Аммо
Улуғбек
Мирзо
отаси
ҳузурига
чопар
юбориб
,
эндиликда
мазкур
ҳарбий
сафарни
тўхтатиб
бўлмаслигини
,
агар
юриш
тўхтатилса
,
душман
уларни
заиф
,
деб
ўйлаши
мумкинлигини
важ
қилиб
кўрсатади
.
1424
йил
8
ноябрда
Шоҳрухияда
қишлашга
қарор
қилиниб
,
қўшинни
белгиланган
мавзега
йиғишга
фармон
берилади
1
.
Й
ўл
асносида
душман
қўшинидан
бир
қисми
Ашпара
атрофида
қишлов
қилгани
ҳақида
хабар
келади
.
Улуғбек
Мирзо
Амир
Луқмон
,
Абук
Бузург
,
Шоҳ
В
али
ва
Увайс
Қ
авчинларни
илғор
қилиб
,
қишловда
бўлган
душман
устига
юборади
.
Икки
кун
ўтгач
,
юборилган
илғор
қишловда
бўлган
мўғул
саркардалари
Иброҳим
,
Аризан
ва
Улжайтулар
устига
ҳужум
қилиб
,
уларни
мағлубиятга
учратади
.
Бироқ
мазкур
мўғул
амирлари
Жаҳоншоҳ
билан
биргаликда
темурийларга
қарши
курашиш
учун
қайтиб
келадилар
.
Бу
жангда
Иброҳим
икки
ўғли
билан
ўлдирилади
,
қолган
душман
қўшини
чекинади
.
Бу
воқеа
1424
йил
5
март
куни
Оқсув
деган
жойда
бўлиб
ўтган
2
.
Шундай
бир
пайтда
Амир
Худойдод
Улуғбек
Мирзо
ҳузурига
келади
.
Фикримизча
,
бу
гал
ҳам
Амир
Худойдод
ўз
позициясини
ўзгартирмай
,
Улуғбек
билан
яхши
муносабатларни
сақлаб
қолади
.
Бу
шуни
кўрсатадики
,
Амир
Худойдод
Шер
Муҳаммаднинг
Улуғбекка
қарши
курашишини
қўллаб
-
қувватламаслигини
намоён
қилган
бўлиши
керак
.
Улуғбек
уни
яхши
қабул
қилиб
,
иззат
-
икром
кўрсатади
. 1424
йил
4
майда
жанг
бўлиб
,
бу
жанг
Улуғбек
Мирзонинг
ғалабаси
билан
якунланади
3
.
Эндиликда
мўғул
бек
-
ларидан
фақатгина
Амир
Жаҳоншоҳни
бўйсундириш
қолган
эди
.
Иссиқ
-
кўлда
турган
Улуғбек
Мирзо
Жаҳоншоҳ
қўшинини
таъқиб
қилади
.
Амир
Арслонхўжанинг
жонбозлиги
туфайли
Улуғбек
Мирзонинг
қўшини
жангда
ғолиб
чиқади
.
Шер
Муҳаммаднинг
мағлубияти
ва
Улуғбекнинг
Самарқандга
қайтиши
В
айсхон
учун
айни
муддао
бўлади
.
Лекин
Улуғбек
Мўғулистондан
қайтаётганда
бу
ерни
бошқариш
учун
кимни
қўйгани
ёки
В
айсхонга
шундай
ваколат
бергани
ҳақида
ҳеч
нарса
маълум
эмас
.
Ҳар
ҳолда
Мўғулистон
учун
кўп
йиллардан
бери
кўп
куч
сарфлаб
келаётган
Улуғбек
Мирзо
бу
ерни
тақдир
ҳукмига
ҳавола
қилиб
келмаган
бўлса
керак
.
Иккинчи
томондан
,
доимо
Мўғулистон
ва
Дашти
Қ
ипчоққа
бобоси
Амир
Темур
каби
сиёсат
қўлловчи
Улуғбек
Мирзо
,
мўғул
бекларининг
асосий
кучларини
синдирган
,
1
Ўша
жойда
. 332-
б
.
2
Абдураззоқ
Самарқандий
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 334-
б
.;
Аҳмедов
Б
.
Тарихдан
сабоқлар
. 114-
б
.
3
Абдураззоқ
Самарқандий
.
Матлаи
саъдайн
ва
мажмаъи
баҳрайн
. 336-
б
.;
Хавафи
Фасих
Ахмад
.
Муджмал
-
и
Фасихи
. 196-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
134
шунингдек
,
мўғуллар
орасида
мавқеи
юқори
бўлган
Амир
Худойдод
ҳам
Улуғбек
Мирзо
қўлида
эди
.
Эндиликда
мўғулларнинг
темурийлар
салта
-
натига
соладиган
таҳдиди
йўққа
чиққан
эди
.
Шунинг
учун
ҳам
Улуғбек
Мирзо
Мўғулистонда
ҳокимиятни
В
айсхоннинг
эгаллашига
қаршилик
қилмаган
бўлса
керак
.
Улуғбек
Мирзо
Самарқандга
қайтгач
,
Мўғулистонда
В
айсхоннинг
ик
-
кинчи
маротаба
ҳукмронлиги
бошланди
.
Диққатга
сазовор
тарафи
,
Мўғулистонда
В
айсхон
ҳукмронлик
қилган
йилларда
Темурийлар
билан
ҳеч
қандай
келишмовчилик
чиқмаган
.
Таъкидлаш
ўринлики
,
В
айсхон
Темурий
-
лар
билан
ўртада
низо
чиқариш
яхшиликка
олиб
келмаслигини
ўзининг
Мўғулистондаги
биринчи
ҳукмронлик
йилларидаги
орттирган
тажрибасига
асосан
англаб
етган
эди
.
У
эндиликда
кўпроқ
вақтини
қалмоқларнинг
бош
ҳукмдори
Эсон
Тойчи
билан
курашишда
ўтказади
.
Кейинчалик
темурийларнинг
В
айсхон
ҳукуматига
нисбатан
муносабати
ўзгаради
.
Бу
гал
Улуғбек
Мирзо
В
айсхонга
ўз
қўл
остида
бўлган
яна
бир
чингизий
Сотуқхонни
қарши
қўя
бошлайди
1
. 1429
йилда
Иссиқкўл
қир
-
ғоғида
В
айсхон
билан
Сотуқхон
ўртасида
жанг
бўлиб
ўтади
.
Мазкур
жанг
В
айсхоннинг
ҳалокати
билан
тугайди
2
.
Лекин
Улуғбекнинг
кўмаги
билан
Мўғулистонда
муваффақият
қозонган
Сатукхон
у
ерда
узоқ
тура
олмай
,
темурийларга
қарашли
Кошғарга
қочишга
мажбур
бўлади
.
Бироқ
у
дуғлот
амирларидан
бўлган
Амир
Худойдоднинг
набираси
Қ
оракўл
Аҳмад
Мирзонинг
Кошғарга
қилган
босқини
асносида
ўлдирилади
.
Қ
оракўл
Аҳмад
Мирзо
эса
Улуғбек
Мирзо
одамлари
томонидан
асирга
олиниб
,
Самарқандга
келтирилади
ва
чопиб
ўлдирилади
.
Бу
даврда
темурийларга
қарашли
бўлган
Кошғар
учун
Худойдоднинг
набираси
Саид
Али
билан
темурийларнинг
Кошғардаги
ноиби
ўртасида
кураш
қизиган
эди
.
Улуғбекнинг
Кошғардаги
ноиби
Муҳаммад
Шоиста
Саид
Али
билан
жанг
қилади
.
Бироқ
бу
жанг
мўғулларнинг
ғалабаси
билан
тугайди
.
Шу
даврдан
бошлаб
темурийларнинг
Кошғардаги
мавқеи
туша
бошлайди
.
Ниҳоят
бир
вақтлар
1416
йилда
Кошғарни
Шоҳрух
Мирзо
бошқарувига
топширган
Хожа
Шариф
эндиликда
ёрдам
сўраб
Самарқандга
–
Улуғбек
Мирзо
ҳузурига
келади
.
Улуғбек
Кошғар
ноибини
чақиртириб
олиб
,
у
ерга
Пир
Муҳаммад
барлосни
ноиб
қилиб
белгилайди
3
.
Лекин
Кошғардаги
ҳокимнинг
ўзгариши
ҳам
у
ердаги
сиёсий
ҳарбий
ҳолатни
изга
тушира
олмайди
.
Мўғуллар
учинчи
маротаба
Кошғарга
ҳарбий
юриш
уюштирганларида
Пир
Муҳаммад
ҳеч
қандай
қаршилик
кўрсата
олмайди
.
Табиийки
,
мўғуллар
босқини
натижасида
ҳамма
ёқ
талон
-
торож
қилинар
,
етиштирилган
ҳосилнинг
ҳаммаси
талаб
кетиларди
.
Мазкур
учинчи
босқин
Кошғар
учун
келажакда
очарчилик
олиб
келиши
мумкин
бўлганлигидан
Пир
Муҳаммадни
Саид
Алига
топширадилар
.
Саид
1
Бўриев
О
.
Темурийлар
даври
ёзма
манбаларида
Марказий
Осиё
. 31-
б
.
2
Хайдар
Мирза
Мухаммад
.
Та
‘
рих
-
и
Рашиди
. –
С
. 97–99.
3
Ўша
жойда
. –
С
. 102;
Бўриев
О
.
Темурийлар
даври
ёзма
манбаларида
Марказий
Осиё
. 32-
б
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
135
Али
Пир
Муҳаммадни
қатл
эттиради
1
.
Натижада
Кошғардаги
ҳокимият
темурийлар
қўлидан
чиқиб
,
мўғулистонлик
дулғот
амирлари
қўлига
ўтади
.
Мўғулистонда
эса
ҳокимият
В
айсхоннинг
иккинчи
ўғли
Эсон
Бўғахон
қўлига
ўтади
2
.
В
айсхоннинг
яна
бир
ўғли
Юнусхон
ёш
жиҳатидан
Эсон
Буғахондан
катта
бўлса
-
да
,
кўчманчиларнинг
қадимий
одатига
хилоф
ра
-
вишда
кўпгина
мўғул
беклари
Эсон
Буғахон
номзодини
хонлик
мартабасига
лойиқ
кўрадилар
3
.
Хонлик
тахтига
Юнусхон
номзодини
лойиқ
кўриб
,
уни
қўллаб
-
қувватлаган
Эразон
Барсин
ва
Мирак
туркман
табиий
равишда
Мўғулистонда
қололмас
эдилар
.
Улар
Юнусхонни
ўзлари
билан
олиб
,
темурийлардан
ёрдам
сўраш
илинжида
Самарқандга
йўл
оладилар
4
.
Мўғул
-
ларнинг
Самарқандга
келаётганини
эшитган
Улуғбек
Мирзо
хавфсизлик
юзасидан
уларни
алоҳида
-
алоҳида
манзилга
жойлаштириб
,
сўнг
уларнинг
кўпчилигини
қатл
этишни
ва
қолганларини
асирга
олишни
буюради
.
Мазкур
иш
ижро
этилгач
,
Улуғбек
Мирзо
қўлига
тушган
ўлжанинг
бешдан
бирини
отаси
Шоҳрух
Мирзога
юборади
.
Шоҳрух
Мирзо
ҳузурига
юборилган
асирлар
орасида
ёш
Юнусхон
ҳам
бор
эди
.
Мирза
Муҳаммад
Хайдарнинг
берган
маълумотига
кўра
,
Шоҳрух
Мирзо
ҳузурига
келган
Юнусхонни
бошқа
асирлар
ичидан
ажратиб
олиб
,
унга
шафқат
ва
марҳамат
билан
оталарча
меҳрибончиликлар
қилган
ва
уни
тарихчи
Шарафиддин
Али
Яздий
ҳузурига
таълим
олиш
учун
юборган
5
.
Хуллас
,
Шоҳрух
Мирзонинг
ҳарбий
стратегик
мақсадларни
кўзлаб
Мўғулистонга
нисбатан
қўллаган
сиёсати
натижасида
мўғуллар
Мовароун
-
наҳрнинг
шимоли
-
шарқий
ҳудудларига
талончилик
босқинларини
муваф
-
фақиятли
амалга
ошира
олмадилар
.
Бу
эса
Шоҳрух
Мирзо
ҳукмронлик
қилган
даврда
Мовароуннаҳр
минтақасининг
иқтисодий
-
ижтимоий
жиҳатдан
ривожланишига
ҳамда
Хитой
билан
дипломатик
муносабатларнинг
юқори
даражада
амалга
оширилишида
муҳим
омил
бўлиб
хизмат
қилади
.
1
Хайдар
Мирза
Мухаммад
.
Та
‘
рих
-
и
Рашиди
. –
С
. 102.
2
Ўша
жойда
. –
С
. 99.
3
Аҳмедов
Б
.
Тарихдан
сабоқлар
. 114-
б
.;
Кляшторный
С
.
Г
.,
Султанов
Т
.
И
.
Г
осударство
и
народы
Евразийских
степей
.
Древност
ь
и
средневеков
ь
е
. –
СПб
., 2000. –
С
. 226.
4
Хайдар
Мирза
Мухаммад
.
Та
‘
рих
-
и
Рашиди
. 99-
б
.;
Аҳмедов
Б
.
Тарихдан
сабоқлар
. 113-
б
.
5
Хайдар
Мирза
Мухаммад
.
Та
‘
рих
-
и
Рашиди
. 99–100-
б
.
