SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
204
РИСКУЛОВ ШАХЖАХОН
Таянч докторант, ТДШУ
XIX аср биринчи ярмида инглиз жосуслари
Марказий Осиёда
Аннотация. Мазкур мақолада XIX аср биринчи ярмигача бўлган даврда Буюк
Британия томонидан Марказий Осиёга юборилган махсус хизмат ходимларининг
фаолияти ёритилади. Шунингдек, Марказий Осиё ҳудудига инглиз элчилари, савдо-
гарлари, сайёҳлари ниқоби остида ташриф буюрган Британиянинг мустамлакачилик
сиёсатини олиб борувчи Ост-Индия компанияси ва унга хизмат қилган ходимлар,
компаниянинг асосий стратегик йўналиши, уларнинг минтақада амалга оширган
геосиёсий мақсадлардаги фаолиятлари, иш услублари, Марказий Осиё минтақасида
жойлашган мамлакатларнинг давлат тузими, бошқарув шакли, қўшни давлатлар
билан муносабатлари, қўшин турлари, ҳарбий истеҳкомлари, минтақанинг топогра-
фияси, халқларнинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий аҳволи, уларнинг урф-одатлари,
анъаналари, турмуш тарзи, миллатлар ранг-баранглиги, бу даврнинг ўзига хос
хусусиятлари баён қилинади. Шунингдек, XIX асрнинг ўттизинчи йиллари охирида
Британия империяси Афғонистон, Хива, Бухоро ва Қўқон хонликларига бостириб
кириш учун ҳарбий-сиёсий ва дипломатик тайёргарликларни қай тариқа олиб борган-
лиги, улар мамлакатдаги ҳар бир йўлларнинг батафсил чизмаларини, сув йўлларини,
ҳукумат амалдорларини, ҳар қандай манбаларни, ҳудудларнинг сиёсий-иқтисодий
шароитларини синчковлик билан ўрганишгани ёритилади.
Мазкур мақола моҳияти шундан иборатки: Буюк Британиянинг махфий хизмат
тармоқлари, уларнинг фаолияти тизимли ва узлуксиз олиб борилиши, бунда ҳар
қандай воситалардан фойдаланиши ёритилади. Мақола пировардида Британия
империяси ҳар қандай ҳудудни босиб олишдан олдин узоқ йиллар ушбу жараёнга
пухталик билан тайёрланиши кўрсатилади.
Таянч сўз ва иборалар: Марказий Осиё, Англия, Афғонистон, Бухоро, Хива,
Ост-Индия компанияси, А.Бёрнс, Уилям Муркрофт, геополитика, империя, элчи-
лар, сайёҳ, хонликлар, экспедициялар, махфий хизмат, жосуслар, давлат тузуми.
Аннотация. В настоящей статье рассматривается деятельность британс-
ких спецслужб, в Центральной Азии в первой половине XIX века. Изучается дея-
тельность Ост-Индской компани), которая осуществляет британскую колониаль-
ную политику под видом британских послов, торговцев и путешествеников и ее
сотрудников, основные стратегические направления компании, их геополитичес-
кая деятельность в регионе.
Рассматриваются государственное устройство стран Центральной Азии, форма
правления, отношения с соседними странами, типы войск, военные укрепления,
топография региона, экономическое, политическое и социальное положение народов, их
традиции и обычаи, традиции, быт, разнообразие народов, особенности этого периода.
Кроме того, анализируется военно-политическая и дипломатическая подготовка
Британской империи к вторжению в Афганистан, Хивинское, Бухарское и Кокандское
ханства в конце 1830-х годов, в которой содержались подробные чертежи каждой
дороги и водные пути в стране, тщательный анализ государственных чиновников,
любых источников, политических и экономических условий региона.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
205
Освещаются деятельность спецслужб Великобритании, их систематическое и
бесперебойное функционирование, использование любых средств для достижения
цели. В заключении статьи освещается долголетная тщательная подготовка
Британской империи к овладению любым регионом.
Опорные слова и выражения: Центральная Азия, Англия, Афганистан, Бухара, Хива, Ост-
Индская компания, А.Бернс, Уильям Муркрофт, геополитика, империя, послы, путешествен-
ники, ханства, экспедиции, секретная служба, шпионы, государственное управление.
Abstract. This article describes the activities of special services were sent by Great
Britain to Central Asia until the first half of the 19
th
century. Also the British-colonial
East-India company and its staff, who visited Central Asia under the guise of British
ambassadors, traders, and tourists. The state structure, form of government, relations
with neighboring countries of the countries located in the region, types of armies,
military fortification, topography of the region, economic, political and social situation of
the peoples, their customs, traditions, way of life, diversity of nations, peculiarities of this
period are described. It also covers the military-political and diplomatic preparations of
the British Empire for the invasion of Afghanistan, Khiva, Bukhara and Kokand khanates
in the late thirsty 19
th
century. They carefully studied the detailed drawings of every road
in the country, the waterways, the government officials, the various sources, the political
and economic conditions of the regions. The essence of this article is to cover the UK’s
secret services, their systematic and uninterrupted operation, and the use of any means at
their disposal. The article concludes by saying that the British Empire had been carefully
preparing for this process for many years before invading any territory.
Keywords and expressions: Central Asia, England, Afghanistan, Bukhara, Khiva, the
East Indies, A.Burns, William Murkroft, geopolitical, Empire, ambassadors, traders,
khanates, expedition, Secret Service, spy, state structure.
XVIII ва XIX асрларда Англиянинг Марказий Осиёда жойлашган мамла-
катларга нисбатан қизиқиши кучаяди. Чунки Англияда капитализмнинг
ривожланиши натижасида ундан олисда жойлашган ҳудудларни мустамла-
кага айлантириш ва савдо-сотиқ ишларини амалга ошириш учун янги
бозорларни эгаллаш зарурати пайдо бўлди. XIX аср биринчи ярмида Англия
ташқи сиёсатининг асосий йўналиши савдо иқтисодий соҳадан кўра, янги
ҳудудларни эгаллаш ва мустамлакага айлантириш вазифаси устивор эди.
XIX аср бошларидан кўплаб ҳинд рожалари ўзларининг мустақилликлари-
дан айрилди. Англиянинг босқинчилик сиёсатини олиб борувчи Ост-Индия
компанияси Ҳиндистон ярим оролининг шимолида жойлашган мамлакат-
ларга ҳам бутун эътиборини қаратди, бу ерда иқтисодий важлардан кўра,
геосиёсий мотивлар муҳим эди.
Ҳиндистон Британия империясининг ҳар тарафлама марвариди ҳисобла-
нарди. Фақат унинг шимолий сарҳадлари хавфсизлик нуқтаи назаридан
инглизлар учун муҳим эди. XIX аср бошларида шимолий Ҳиндистон ва
Қозоқ даштлари орасида жойлашган ҳудудлар ҳақида инглизларнинг худди
бошқа европаликлар сингари географик тасаввурлари кенг эмасди. Бунинг
устига 1800 йилда атаман Матвей Иванович Платовнинг Ҳиндистонга
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
206
амалга оширган сафари инглизларни чўчитиб юборди
1
, яьни русларнинг
яқин келажакда Ҳиндистон чегараларида пайдо бўлиши ва геосиёсий нуқтаи
назаридан Шимолий Ҳиндистонга чегарадош ҳудудлар устидан назорат
ўрнатиши ҳақиқатга айланиб бормоқда эди. Россия ва Ҳиндистон ўртасида
жойлашган ҳудудларни географик жиҳатдан тадқиқ қилиш ва уларнинг
орасидаги масофани аниқлаш, шунингдек, Россия империясининг жанубга
қараб силжишига қаршилик қилиш учун Марказий Осиёда жойлашган
давлатлар билан алоқаларни ўрнатиш вазифаси геостратегик жиҳатдан
Англия ташқи сиёсати учун долзарб эди.
Ост-Индия компанияси Марказий Осиёнинг иқтисодий ва сиёсий
ҳолатини, ҳудуд орқали ўтган барча йўлларни аниқлаш, муҳим географик
нуқтада жойлашган ҳар қандай объектларни ўрганиш, аҳолининг ижтимоий-
сиёсий қатламини тадқиқ қилиш, шунингдек, ҳукумат аъзоларини ўз
тарафига оғдириш мақсадида ўз ходимларини мунтазам равишда жўнатиб
туради. Ходимлар турли қиёфада юборилган бўлиб, улар асосан савдогар,
дарвеш, сайёҳ, муқаддас жойларга зиёрат қилувчилар ниқоби остида бу
ҳудудда ҳаракат қилишган. Юборилган айғоқчилар минтақанинг энг хилват
жойларигача кириб, ҳудуд жойлашувини мукаммал ўрганишган ва эҳтиёт-
корлик билан тўпланган маълумотларни қайд этиб боришган. Улар маҳал-
лий аҳоли тилини ва уларнинг урф-одатларини яхши билишган бўлиб, бу эса
уларга бу ҳудудда узоқ муддат фаолият юритишларига ва ўзларига нисбатан
шубҳа уйғотмаслигига ёрдам берган
2
. Марказий Осиё масалалари бўйича
Англия сиёсатида муҳим роль ўйнаган инглиз тарихчиси Ж.Олдер “Марка-
зий Осиё масаласида дипломатик фаолият юритишдан олдин минтақа
ҳақидаги тадқиқотлар нақадар муҳим эканлиги ва айниқса, географик
билимлар ҳар доим сиёсат, иқтисодиёт, дипломатия ва ҳарбий ҳаракатлар
билан чамбарчас боғлиқ эканлигини, бунда ҳар қандай аскар ва сиёсатчидан
кўра, тадқиқотчи ва махфий жосуслар муҳим роль ўйнашини” таъкидлайди
3
.
Ушбу мақсадлар йўлида биринчи бўлиб, XIX аср бошларида Ост-Индия
ходими Георг Людвиг фон (фамилияси номаьлум) Туркистон отларини
сотиб олиш ниқоби остида Марказий Осиёга ташриф буюради
4
. У XIX аср
бошларида (1804-1805) Ҳиндистонга қуйидаги йўналишлар бўйлаб ўз сафарини
амалга оширади: яъни Қошғар, Бадахшон, Қўқон, Туркистон, Қирғиз даштлари
ва Ўтрор орқали Самарқанд, Қошғар, Ёркент бўйлаб Ҳиндистонга қайтади
5
.
Саёҳат йўналишининг кенглиги кишини ўйлантиради, яъни сафар тижорий
мақсад учун эмас, балки геополитик жосуслик саёҳати эди. Шуни таъкидлаш
1
www.voslit.info
2
Timchenko S.V. Anglo-Russian rivalry in Central Asia in the 40s. XIX century. – Almaty. – P.120.
3
Alder G. J. British India’s Northern Frontier. 1865-1895. – London, 1963, – P. 4.
4
Wood J. A journey to the source of the river Oxus. New edition, with an essay on the geography
of the valley of the Oxus by H. Yle. – London., – chapter. 12. – 1872.
5
Ritter.K. Physical Geography. Part III. – St. Petersburg, 1873.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
207
керакки, баъзи бир тадқиқотчилар ушбу саёҳат тўғрисидаги маълумотларни
Георг Людвиг фоннинг уйдирмалари деб ҳисоблашади
1
.
1812-1813 йилларда Мир Иззат Улло Уилям Муркрофтнинг топшириғи
билан Кашмир, Тибет, Шарқий Туркистон (Ёркент, Қошғар) Қўқон,
Самарқанд, Бухоро каби Марказий Осиёнинг кўплаб шаҳарларида бўлади.
Унинг зиммасига “кўрган ва эшитганларининг ҳаммасини” ёзиб қайд этиб
бориш, аниқ режа бўйича кузатувлар ўтказиш вазифаси юклатилади. У
амалга оширган экспедицияси давомида: аҳоли яшайдиган манзилларнинг
аниқ номлари, уларнинг жойлашган ўрнини аниқлаб харитага тушириш,
шаҳарлар ва қишлоқлар орасидаги масофа, йўлларнинг сифати ва равон-
лигини тасвирлаш, ичимлик суви, ем-хашак, деҳқончилик билан аҳолининг
қанчалик бандлиги, уларнинг асосий экин маҳсулотлари, шунингдек, чорва
турлари ва ҳаттоки, уларнинг миқдори тўғрисида маълумотлар бериш,
келгусида ҳарбий ҳаракатлар пайтида ҳарбий лагерларни ташкил этиш учун
қулай бўлган жойларни аниқлаш, маҳаллий ҳукумдорларнинг қуролли куч-
лари ва истеҳкомлари тўғрисида батафсил маълумотлар тўплайди
2
. Миссия
қойилмақом тарзда бажарилган эди. Мир Иззат Уллонинг Қошғардаги бир
тошкентлик савдогар ҳақидаги эсдаликлари жуда қизиқ, яьни унда унинг
исмига битилган мактублар бор эди. Бундан ташқари, Мир Иззат Улло
қандайдир бир Мулла Наср Қошғарий деган кимсадан Пекиндан Қошғаргача
бўлган йўллар, аҳоли пунктлари ва сафар давомидаги қийинчиликлар ҳақида
маълумотлар беради. Шу қаторда йўл бўйлаб 126 та работлар жойлашган-
лигини ҳам тавсифлайди
3
. Шунингдек, Мир Иззат Уллонинг ҳисоботларида
Ҳофиз Фазлиддинхон исми ҳам келтирилган бўлиб, у Мир Иззат Уллога турли
туман карвон йўллари ҳақидаги маълумотларни етказиб турган
4
. Буларнинг
барчаси бизга Шарқий Туркистонда XIX аср бошларида Ост-Индия компа-
нияси мусулмонлар орасида диний раҳнамолар ва савдогарлардан иборат жуда
кенг жосуслик тармоғига эга бўлганлигидан далолат беради.
XIX асрнинг иккинчи ўн йиллиги ўрталарида Уилям Муркрофт тадқиқот
фаолиятини шу қадар муваффақиятли амалга оширадики, натижада 1818
йилда Хитой ҳукумати у ва унинг ҳамроҳларини таъқиб этиш ва ҳибсга
олиш учун Ёркент деворларига унинг расмларини осиб қўйишни буюради
5
.
Уилям Муркрофт Ост-Индия компаниясида ҳарбий ветеринар ва мирохўр-
лар бошлиғи сифатида хизмат қиларди. 1819-1825 йиллардаги Уилям
1
Wood J. A journey to the source of the river Oxus. New edition, with an essay on the geography
of the valley of the Oxus by H. Yle. – London. – Ch. 12. – 1872.
2
The journey Mir Izzat Ulla to Kokand’s khanate in 1812 y. /Yu.A.Sokolova// Тр. SAGU. – Ful.
78. –Book.11: Historical sciences. – Tashkent. 1956.
3
Ritter.K. Physical Geography. Part I. – St. Petersburg, 1869.
4
The journey Mir Izzat Ulla to Kokand’s khanate in 1812 y. /Yu.A.Sokolova// Тр. SAGU. – Ful.
78. –Book.11: Historical sciences. – Tashkent. 1956.
5
P.L.Chikhachev. About the study of the Sir and Amudarya peaks and the Pamir upland. –
St.Petersburg., 1848.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
208
Муркрофт ва Жозеф Требек экспедициясининг мақсади расмий тарзда гўё
ҳинд отлиқ армияси учун зотдор отларни қидириб топиш деб билдирилган
бўлса-да, аслида унинг экспедициясининг асл мақсади Ўрта Осиёда рус
савдосини қисқартириш эди
1
. Яъни, Ўрта Осиёда агарда рус савдосини йўқ
қилмаганда ҳам, ҳеч бўлмаганда уни қисқартиришдан иборат эди. Унинг
саёҳати 1819 йилда Ҳиндистондан Шарқий Туркистон томон бошланди.
Миссия аьзолари яхши қуролланган бўлиб, улар ихтиёрида 2 та замбарак
ҳам бор эди
2
. Шундай бўлсада, У.Муркрофт Балистоннинг Ладак шаҳрида
(ҳозирги Ҳиндистоннинг Жамму Кашмир штати) маҳаллий ҳукумат
томонидан 2 йил мобайнида (1820-1822) ушлаб турилади. Ушбу вақт
мобайнида у ўлка ҳақида унинг халқи, аҳоли сони, шаҳарлари, қишлоқлари,
йўллар, сўқмоқлари, ўлканинг иқлими, аҳолининг турмуш тарзи, хўжалиги,
мамлакат бошқарув тизими, истеҳкомлари ва қўшинлари тўғрисида маълу-
мотлар тўплайди
3
. Сўнгра, у ҳамроҳи Ж.Требек билан Кобулдан Ҳуннай
довони орқали Балхга ўтади. Улар экспедицияси давомида ҳарбий
истеҳкомлар тўғрисида ахборотлар тўплайди. У Тошқўрғонда (ҳозирги кун-
да Хитойнинг Синьцзян-Уйғур автоном туманида жойлашган тожик
миллати яшайдиган уъезд) иккита қалъа борлигини, уларнинг бири дарёнинг
ўнг соҳилида тепаликда, иккинчиси соҳилнинг чап қирғоғида ялангликда
жойлашганлигини қайд этиб ўтади. Тошқўрғон шаҳри пахса девор билан
ўралган бўлиб, шаҳарга ёғочдан ясалган катта дарвоза орқали кирилар эди.
Мабодо ушбу шаҳар артиллерия ҳужумига учраса мудофаа қобилиятига эга
эмас эди
4
. Сўнгра Муркрофт Қундузга келади, аммо у ерда у жосусликда
гумон қилинади, натижада у Талиханга қочишга мажбур бўлади. У ердан у
Бухорогача етиб боради. Шуни таъкидлаш керакки, у ҳар бир қадамида
ҳарбий стратегик маълумотларни тўплаб боради.
Экспедиция охирида У.Муркрофтга Ж.Требекдан ташқари Мир Иззат
Улло ҳам ҳамроҳлик қилади
5
. Шундай қилиб, У.Муркрофт экспедицияси
давомида 1822 йил Кашмирда, 1824 йил Жалолобод ва Қобул шаҳарларида
бўлди. У ва унинг ҳамроҳлари европаликлар орасида биринчи бўлиб Бо-
миёндаги улкан Будда ҳайкалини кўришган. 1825 йил 25 февралда
У.Муркрофт экспедицияси аъзолари Бухорога етиб келади. Бухорода улар
ўзи қидираётган тулпорларни топа олмайди. Аммо, инглиз экспедициясидан
4 йил аввал Бухорода рус миссияси бўлгани ҳақидаги муҳим маълумотни
1
A.Ya.Sokolov. English machinations in Afghanistan in the first half of the 19
th
century //Тр.
САГУ, The History of the East. New series. – Book 9. – Вып. 68. – Ташкент, 1955.
2
A.Ya.Sokolov. English machinations in Afghanistan in the first half of the 19
th
century //Тр.
САГУ, The History of the East. New series. – Book 9. – Вып. 68. – Ташкент, 1955.
3
Yu.L.Henry. Sketch of geography and history riding Amudarya. – St.Petersburg., 1873.
4
I.Minayev. Information about the upper Amudarya countries. – St.Petersburg., 1879.
5
I.Minayev. Information about the upper Amudarya countries. – St.Petersburg., 1879.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
209
аниқлайди
1
. XIX асрнинг 20 йилларида Чор Россияси Бухоро амирлигига
ўз экспедициясини юборади. 1820-1821 йиллардаги А.Ф.Негри бошчи-
лигидаги экспедиция таркибида табиатшунос Е.К.Мейендорф ҳам бўлган. У
саёҳати маҳсули сифатида 1826 йилда «Путешествие из Оренбурга в
Бухару» деб номланган китобини нашр килдирган
2
. Бухородан ортга қай-
таётганларида безгак тутиши натижасида У.Муркрофт Андхойда Ж.Требек
эса Мозори-Шарифда вафот этади
3
.
Бу экспедиция натижасида инглизлар Бухоро амирлигини ҳар тарафлама
ўрганади ва маҳаллий амалдорлар билан тил топишнинг уддасидан чиқади.
У.Муркрофт ўзининг экспедицияси давомида келажакда Марказий Осиёга
сиёсий мақсадларда келадиган Британия ходимлари учун жудаям керакли
бўлган маълумотларни тўплайди
4
. У.Муркрофт миссияси билан Англия
ҳукуматининг Марказий Осиё ҳудудини тадқиқ қилиш ишларининг дастлаб-
ки босқичи якунланади.
Марказий Осиёнинг иқтисодий, сиёсий имкониятлари, савдо йўллари,
стратегик аҳамиятга эга нуқталарини ўрганишда анчагина катта иш қилган
инглиз армияси ҳарбий разведка лейтенанти А.Бёрнс бўлиб, у Ост-Индия
компаниясига хизмат қилганлар орасида энг қобилиятлиларидан эди. У форс
тили ва унга яқин бўлган бошқа диалектларни ҳам мукаммал эгаллаган
бўлиб, бу эса унга Ўрта Шарқ халқлари орасида осонлик билан муносабатда
бўлишига ва тил топишиб кетишига хизмат қилди. У тўплаган маълумотлар
ҳарбийлар, дипломатлар, иқтисодчилар, лингвистлар, савдогарлар, географ
ва сайёҳлар учун Марказий Осиёда фаолият олиб боришида жуда муҳим
аҳамиятга эга эди. А.Бёрнс “Бухорога саёҳат” китобининг кириш сўзида
Марказий Осиёга амалга ошириладиган экспедиция Англия хукумати топ-
шириғи эканлиги ва тадқиқотдан очиқчасига разведка мақсади кўзланганли-
гини таъкидлайди
5
. 1831 йилда А.Бёрнс ҳинд савдогари ниқоби остида Бухо-
рога йўл олади. Унинг вазифасига Ҳиндистондан Бухорога энг қисқа бўлган
йўлни топиш, маҳаллий бозорларни ўрганиш, қазилма бойликлари бор
жойларни аниқлаш, маҳаллий ҳукмдорларнинг қўшинлари тўғрисида маълу-
мотлар тўплаш, Бухоро амирлиги билан Ҳиндистон ўртасидаги дастлабки
сиёсий ва савдо алоқаларини ўрнатиш кирарди
6
.
А.Бёрнс саёҳатини Деҳлидан бошлайди ва Амритцар, Пешовар, Кобул
орқали Хулумга келади. Хулумдан у шарққа қараб йўл олади ва Қундуз
1
https://ru.qwe:wiki
2
R.R.Alimova. Diplomatic and trade-economic relations of the Central Asian khanates with
neighboring countries (based on Russian historiography and sources of the 16-20
th
centuries). – Т.,
2017.,– P. 36.
3
I.V.Mushketov. Turkestan. – St.Petersburg., 1886.
4
A.Ya.Sokolov. English machinations in Afghanistan in the first half of the 19
th
century //Тр.
САГУ, The History of the East. New series. – Book 9. – Вып. 68. – Ташкент, 1955.
5
Burns A. Travel to Bukhara. Part III. – M., 1850., – P. 185.
6
Burns A. Travel to Bukhara. Part III. – M., 1850., – P. 274.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
210
шаҳрини батафсил тадқиқ қилади. У ердан Балхга қараб юради, сўнгра
Амударёдан ўтиб Қарши орқали Бухорога етиб боради. У ерда бир неча ой
бўлиб, А.Бёрнс Чоржўй ва Урганч орқали Машҳадга йўл олади. Шу жойдан
унга Ост-Индия компанияси ходими Мохан Лал унга Ҳиротга бориши учун
ҳамроҳлик қилади. Улар бутун Хуросонни айланиб, сўнгра Теҳрон ва Форс
кўрфази орқали ўтиб, 1834 йилда Ҳиндистонга қайтиб келади
1
.
Аслида Бёрнснинг олиб борган барча экспедиция миссияларининг моҳиятида
Афғонистонни ҳарбий йўл орқали босиб олишга қаратилган ҳаракат ётарди. Ост-
Индия компанияси раҳбарлари унга Марказий Осиё мамлакатлари билан ҳар
томонлама танишиш, хусусан унинг ҳукумати, ҳукумат раҳбарлари, амалдорлари,
иқтисодиёти, унинг қуролли кучлари, бойликлари, шунингдек, қўшни мамлакат-
лар билан ўзаро муносабатлари ҳақида маълумотлар тўплаш тўғрисида кўрсат-
малар беради. Ушбу вазифаларни амалга ошириш учун экспедиция таркибига
лейтенант Роберт Лич, ҳинд флоти лейтенанти Жон Вуд ва врач Персивал
Лордлар кирарди. Р.Личга мамлакатнинг ҳарбий соҳасини ва унинг қўшин тур-
ларини кузатиш, Ж.Вудга сув йўлларини, биринчи навбатда Амударёни ўрганиш,
П.Лордга эса ҳудуднинг табиий бойликларини аниқлаш ва уларнинг аниқ манзил-
ларини харитага тушириш вазифаси юклатилади. П.Лорд узоқ вақт мобайнида
Қундуз хонлигини ўрганади, Ж.Вуд эса Помир олди ҳудудларини, хусусан, юқори
Амударё, Вахан, Сарикўл ҳавзалари тўғрисида маълумотлар тўплаш билан
шуғулланади. Р.Лич бу вақтда Қандаҳорда қолиб, А.Бёрнсга Қандаҳор, Ҳирот ва
Эронда бўлаётган воқеалар ҳақида ахборотлар жўнатиб туради
2
.
А.Бёрнс ўзининг эсдаликларида Афғонистоннинг бой табиати ва иқтисо-
дий-сиёсий имкониятлари ҳақида ҳам батафсил маълумотлар келтиради.
Қундуз вилояти ҳукумдори Муродбек ихтиёрида 30 минг отлиқ 6 та
замбаракка эга яхши қуролланган қўшини борлиги ҳақидаги хабарларни
беради
3
. Унинг тўплаган ахборотлари ичида энг қимматлилари: Ҳиндистон-
дан Афғонистон ва Марказий Осиёга борадиган йўлларнинг батафсил
чизмалари, Марказий Осиё хонликларининг иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий
аҳволи, Амударёнинг чап қирғоғидаги ерлар, Афғонистон ва Синд ўлкаси-
нинг турли-хил ҳудудлари ҳақидаги ҳисоботлар эди. Бу маълумотлар
Афғонистонга ва Марказий Осиёнинг бошқа ўлкаларига тезкорлик билан
ҳарбий ҳужум режаларини ишлаб чиқиш учун керак эди.
1838-1842 йиллардаги биринчи инглиз-афғон уруши пайтида А.Бёрнс
инглизларнинг Кобулдаги доимий сиёсий ходими сифатида 1839 йилдан
бошлаб фаолият олиб боради. 1841 йил халқ қўзғалони даврида А.Бёрнс
укаси Чарлз билан Кобулдан яширин тарзда чиқиб кетаётганларида
қўзғолончилар томонидан қўлга олинади ва қатл этилади
4
.
1
Khidoyatov G.A. British expansion in Central Asia. – T., 1981. – P.11.
2
Russia and Afghanistan. – М., 1989. – P. 25.
3
I.Minayev. Information about the upper Amudarya countries. – St.Petersburg., 1879.
4
History of Afghanistan from ancient times to the present day. – М., 1982.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
211
1838 йилда А.Бёрнснинг ҳамроҳларидан бири Ж.Вуд Помир олди ҳудуд-
ларини тадқиқ этади. Унинг асосий тадқиқот объектига Помир ҳудудида
жойлашган истеҳкомлар, қалъалар, Бухоро ва Қўқонга олиб борадиган
йўлларни аниқлаш кирарди. У Камруд қалъаси Қундуз дарёси соҳилида
жойлашганлиги, дарёнинг эни 24 фут, ўртача чуқурлиги 2 фут, оқим тезлиги
соатига 4-5 мил, қалъа эса 5 минг 600 фут баландликда жойлашганлигини
қайд этади. Шунингдек, Ж.Вуд Жерма қўрғони Бадахшондаги барча қалъа-
лардан муҳим эканлигини, Амударёдан ўтадиган энг яхши кечув жойи Шар-
вак қалъаси ёнидан ўтганлиги, ҳаттоки у ердан Қундуз ҳукумдори Муродбек
ўзининг замбараклари ва отлиқларини ҳам олиб ўтганлигини таъкидлайди
1
.
Сўнгра, у Бадахшондан Вахан сари йўл олади. У ерда барча аҳоли яшаш
манзилгоҳларини, уларнинг географик жойлашувини, манзилгоҳлар ораси-
даги масофани, сув йўлларини, табиат манзараси ва ҳудуд иқлимини
синчковлик билан ўрганади. Бундан ташқари, Вуд бу ерда аскарларнинг
ҳаракатланиши жуда қийинлигини ва Помирда Ҳиндуқушдаги каби ўрмон
ва дарахтларнинг кўп эмаслигини ҳам таъкидлаб ўтади
2
. Биринчи инглиз-
афғон уруши бошланиши дастлаб инглизлар учун бирмунча муваффақиятли
бошланади ва Афғонистонни ишғол қилиш якунлангандек кўринади. Шу-
нинг натижасида инглиз қўмондонлари Бухоро, Қўқон ва Хивага томон
бостириб киришни режалаштира бошлайдилар. Бу мақсадни амалга ошириш
учун 1839 йил июль ойида Ҳиротда капитан Эллиот д’Арси Тод бош-
чилигида Марказий Осиё хонликларида ҳарбий-сиёсий ва иқтисодий
разведка ишларини олиб борувчи бошқарма тузилади
3
. Бу вақтда Хива
хонлиги Британия разведкаси учун бирмунча қизиқарли эди, шунинг учун
Хивага Шекспир, Аббот ва Вейбер сингари агентларни жўнатади
4
.
1840 йил Кобул окупация қилинган пайтда Р.Берслем билан Д.Стюарт
инглиз ҳукумати топшириғи билан Хулмга, яъни тоғ довонларидаги
сўқмоқларни, уларни ошиб ўтадиган йўлларни аниқлаш учун жўнайди.
Бундан ташқари, Берслем шимолга, яъни Марказий Осиё хонликларига
қўшинларни олиб ўтадиган йўлларнинг шарт-шароитларини ҳам таърифлаб
берган. Р.Берслем довонлардан ошиб ўтиш ўта хатарли бўлиб, қияликлардан
ва турли хил баландликлардан иборат эканлиги, баҳор фаслида артиллерия
қўшинининг ҳаракатланиши имконсиз эканлигини таъкидлайди
5
.
XIX аср 40-йилларидан бошлаб Россия империяси Марказий Осиёга қараб
фаол тарзда силжий бошлади. 1839 йилда Перовскийнинг Хивага юриши,
русларнинг Бухоро амирлигига уюштирган дипломатик миссияси, Ўрта Жуз
қозоқларининг бўйсундирилиши ва Шарқий Қозоғистонда русларнинг ҳарбий
1
I.Minayev. Information about the upper Amudarya countries. – St.Petersburg., 1879.
2
https:ru.qwe:wiki.
3
N.A.Khalfin., Y.F.Rassadina., N.V.Khannikov – oriantalist and diplomat. – М., 1977.
4
M.A.Terentev. Russia and England in the Central Asia. – St.Petersburg., 1875.
5
I.Minayev. Information about the upper Amudarya countries. – St.Petersburg., 1879.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
212
истеҳкоми қурилиши, буларнинг ҳаммаси Россиянинг Марказий Осиё
минтақасига бўлган геополитик манфаатлари йўлидаги қадам эди. Буюк
Британия бу ҳаракатларни хавотир билан кузатди, ҳаттоки Афғонистондаги
мағлубият ҳам Британия ҳукуматининг Марказий Осиё хонликларига бўлган
қизиқишини пасайтирмади. Шунинг натижасида Британия ҳукумати топшири-
ғи билан кўплаб жосуслар Ўрта Осиё хонликларида фаолият олиб борди.
1842 йилда Британия ҳукумати Бухоро амирлигига полковник Стоддарт,
Қўқон хонлигига эса капитан А.Конолли бошчилигидаги экспедицияларни
жўнатади. А.Конолли Қўқонда дастлаб яхши кутиб олинади, аммо
кейинчалик унга нисбатан маҳаллий ҳукумат томонидан шубҳа уйғонади ва
ҳибсга олинади. Шундан сўнг, у Бухорога юборилиб, у ерда Стоддарт билан
биргаликда жосусликда айбланиб қатл этилади
1
. Бухорода шундай қисмат
бошқа инглиз жосусларининг ҳам бошига тушади, масалан Ост-Индия
ходимлари Жованни Орландо, Флорс Назелли, грек Иосифлар жосусликда
айбланиб, амирлик томонидан қатл этилади
2
.
1844-1845 йилларда Британия ҳукумати топшириғи билан Иосиф Вольф
Бухорода бўлади. У маҳаллий тилларни яхши билган, шунинг учун унга
маҳаллий аҳоли ва ҳукумат вакиллари билан тил топишишда қийинчиликлар
юзага келмайди. Вольф фаолиятининг асосий мақсади Бухоро амирлиги
томонидан Қўқон ва Шаҳрисабзга бўладиган ҳарбий ҳаракатнинг олдини
олиш ва кейинчалик ушбу ҳудудлар билан бўладиган муносабатларда
асосий роль ўйнайдиган фигура бўлиш эди
3
.
XIX асрнинг 40-йилларида капитан Феррье Помир ҳудудида жойлашган
ҳукумдорларнинг истеҳком ва қўшини тўғрисида маълумотлар тўплаш билан
шуғулланган. Унинг ёзишича, “Шибирғонда бир дона ҳарбий истеҳком борли-
гини, бу ерда 2 минг отлиқ аскар ва 5 минг пиёда қўшин мободо вазият тақозо
қилганда, унинг сони 6 мингдан ошишини, Андхойда 1800 отлиқ аскар 600
пиёда, лозим бўлганда 24 соат ичида қўшин сони уч баравар кўпайишини, Ахчи
эса девор билан ўралган ҳарбий истеҳкомга эга шаҳар, унда 200 отлиққа эга
гарнизон ва 2 минг пиёдага етадиган қўшин, Мозори-Шарифда эса 250 нафар
отлиқ, минг нафар пиёда қўшин, Хулмда 8 минг отлиқ аскар, 3 минг пиёда аскар,
Сарипулда (Хулум ҳукмдори Мир Валининг куёви Маҳмудхон бошқарган
мустақил феодал ҳудуд Афғонистон амири Дўстмуҳаммад даврида бўйсунди-
рилган
4
) 2 минг отлиқ 2 минг пиёда аскар” борлигини баён қилади. Бундан
ташқари, Феррье Балх Туркистоннинг кўплаб вилоятларини нон билан
таьминлайдиган стратегик аҳамиятга эга шаҳар эканлигини таъкидлайди
5
.
1
Kh.F.Yuldashbayeva. From the history of English colonial policy in Afghanistan and Central
Asia (70-80y.20 c). – Tashkent., 1963.
2
Терентьев М.А. Россия и Англия в Средней Азии. – СПб., 1875.
3
Kh.F.Yuldashbayeva. From the history of English colonial policy in Afghanistan and Central
Asia (70-80y.20 c). – Tashkent., 1963.
4
Sir H.H.Howorth. History of the Mongols: From the 19
th
to the 19
th
century. – London., 1830. – P. 869.
5
I.Minayev. Information about the upper Amudarya countries. – St.Petersburg., 1879.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
213
Юқорида кўриб ўтганимиздек, Англиянинг турли ниқоблар остида жўнатган
экспедициялари Афғонистон ва Марказий Осиёга нисбатан тожовузкорлик сиёсати
билан йўғрилган эди. Шу мақсадда улар ҳар қандай баҳоналардан унумли фойда-
ланиб, Афғонистон ва Марказий Осиё минтақасини иқтисодий, сиёсий, ҳарбий
йўналишларда синковлик билан ўрганган. Марказий Осиёда Англия ва Россиянинг
сиёсати қандайдир ниқоблар остида олиб борилган бўлмасин, уни амалга ошириш
учун ҳар қандай баҳоналар ишлатилган бўлса ҳам, бу сиёсат моҳиятан тажовузкор
мустамлакачилик сиёсати эди
1
.
Хулоса.
XIX асрнинг энг муҳим халқаро муаммоларидан бири бу
“Марказий Осиё” масаласи эди. Шунинг учун бутун аср мобайнида
Марказий Осиё Англия ва Россия ўртасидаги баҳсга сабаб бўлди. Оқибатда,
XIX аср охирига келиб, бу икки империалистик давлатлар ўртасидаги
инқироз катталашиб узоқ давом этган сиёсий можарога айланди. Асосий
муаммо мустамлакачи мамлакатлар ўртасида ҳали бўлиб олинмаган
ҳудудларни эгаллаб олиш учун бўлаётган кураш эди. Бу курашда XIX аср
капиталистик тизим ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари кўзга
ташланади. Англия ва Россиянинг ҳукмрон доиралари Марказий Осиёдаги
тажовузкор ҳаракатларини оқлаш, ушбу минтақанинг маълум қисмларига ўз
ҳуқуқларини асослаш учун кўплаб жиддий далилларни топадилар.
Ост-Индия компанияси Афғонистон ва Марказий Осиёнинг иқтисодий,
сиёсий ва ҳарбий қудратини, стратегик аҳамиятга молик йўлларни, муҳим
географик нуқтада жойлашган ҳар қандай объектларни, аҳолининг
ижтимоий-сиёсий қатламини тадқиқ қилиш мақсадида ўзининг вакилларини
мунтазам жўнатиб турган. Юборилган ходимлар асосан маҳаллий аҳоли
тилини ва уларнинг урф-одатларини яхши биладиган кишилардан иборат
бўлиб, улар савдогар, дарвеш, сайёҳ, зиёратчилар ниқоби остида бу ҳудудда
ҳаракат қилишган. Юборилган айғоқчилар минтақанинг энг хилват жойла-
ригача кириб, ҳудуд жойлашувини мукаммал ўрганишган ва эҳтиёткорлик
билан тўпланган маълумотларни қайд этиб боришган.
Афғонистон билан урушдаги мағлубиятдан кейин инглизлар учун бу
мамлакат орқали Ўрта Осиё хонликларига, умуман Марказий Осиёга кириш
ва уни тадқиқ этиш ишлари мушкул бўлиб қолган. Бунинг устига Шарқий
Туркистон орқали кириш чегаралари ҳам берк бўлиб, нафақат инглизлар
учун, балки бутун европаликлар учун бир хил таъқиқ жорий этилган.
Шимолдан Россия орқали кириб келиш умуман иложсиз бўлиб қолган. XIX
асрнинг биринчи ярми охирларида инглиз разведкаси учун Марказий Осиё
ўзига хос берк ҳудудга айланиб улгурган эди.
1
Kolesnikov A.A., Kharatashvili G.S. Russia and Afghanistan. Missions. Expeditions. Traveling
(second half of the 19th - beginning of the 20th centuries). – St. Petersburg, 2011. – P. 6.
