SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
150
ÔÀËÑÀÔÀ // ÔÈËÎÑÎÔÈß // PHILOSOPHY
РУЗМАТОВА
ГУЛНОЗ
Фалсафа
фанлари
доктори
,
профессор
в
.
б
.,
ТошДШИ
Шарқ
ва
Ғ
арб
:
экзистенциядаги
муштараклик
Аннотация
.
Мақолада
Хайдеггернинг
буюк
Шарқ
мутафаккирлари
қарашлари
билан
ўхшаш
ва
фарқли
жиҳатлари
таҳлил
қилинади
.
Ваҳоланки
,
шу
жиҳатдан
Хайдеггернинг
Шарқ
тафаккури
ва
турли
фалсафий
маданиятлар
томонидан
ўзига
хос
тарзда
қабул
қилиниши
яққол
кўзга
ташланади
.
Хайдеггерга
оид
энг
янги
давр
Е
вропа
фалсафий
адабиётини
шарҳлаш
Шарқ
ва
Ғ
арб
фалсафий
маданиятларининг
ўзаро
бир
-
бирини
тўлдирувчи
жиҳатларини
очишга
ёрдам
беради
.
Бунда
Хайдеггер
ана
шу
мулоқотнинг
бевосита
иштирокчисига
айланади
ёки
унинг
ижоди
замонавий
Шарқ
файласуфининг
концептуал
таҳлил
объекти
бўлиб
хизмат
қилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
экзистенция
,
персона
,
шахс
,
шахслашиш
,
вақт
,
борлиқ
,
биз
учун
борлиқ
,
ўзи
учун
борлиқ
,
дасийн
.
Аннотация
.
В
статье
анализируются
сходства
и
различия
взглядов
Хайдеггера
со
взглядами
выдающихся
мыслителей
Востока
.
Более
того
,
в
этом
контексте
ярче
проявляется
и
специфика
восприятия
Хайдеггера
в
восточной
мысли
в
целом
,
и
в
особенности
–
в
рамках
отдельных
национальных
философских
культур
.
В
рамках
нашего
тематико
-
библиографического
обзора
новейшей
зарубежной
философской
литературы
,
касающейся
проблемы
Хайдеггера
и
восточной
философии
в
контексте
сравнения
и
диалога
с
целью
нахождения
путей
к
осуществлению
взаимодопол
-
нительности
философских
культур
З
апада
и
Востока
.
Хайдеггер
является
либо
непременным
участником
мысленного
диалога
и
сравнения
с
тем
или
иным
восточным
мыслителем
прошлого
и
настоящего
,
либо
объектом
концептуального
восприятия
его
творчества
тем
или
иным
современным
восточным
философом
.
Опорные
слова
и
выражения
:
экзистенция
,
персона
,
личность
,
персонали
-
зация
,
время
,
бытие
,
бытие
для
нас
,
бытие
для
себя
,
дасийн
.
Abstract.
The article examines the similarities and differences of views with the views
of Heidegger's outstanding thinkers of the East. Moreover, in this context, it will appear
brighter and specificity of Heidegger's perception of Eastern thought in general, within
the framework of individual national philosophical culture in particular. As part of our
thematic and bibliographic review of modern foreign philosophical literature on the
problem of Heidegger and Eastern philosophy in the context of comparison and dialogue
in order to find ways to implement the complementarity of philosophical cultures of East
and West. Heidegger is an indispensable participant to any mental dialogue and
comparisons with a certain Eastern thinkers of the past and the present, or the object of
conceptual perception of his work in some contemporary Eastern philosophy.
Keywords and expressions:
existential, person, personality, personalization, time,
being, being for us, being for itself, Dasein.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
151
Жаҳонда
донгдор
олимлар
,
мутафаккирлар
ва
адиблар
бисёр
.
Улар
ярат
-
ган
ва
қолдирган
маданий
-
маънавий
ёдгорликлар
ҳам
,
албатта
,
бир
-
биридан
фарқ
қилади
.
Бироқ
шундай
алломалар
борки
,
улар
йўлчи
юлдуз
мисоли
бошқаларнинг
ҳам
маълум
бир
йўналишдан
кетишларига
туртки
беради
,
сабабчи
бўлади
.
Ана
шундай
забардаст
алломалардан
бири
–
немис
экзис
-
тенциал
фалсафасининг
ёрқин
намояндаси
Мартин
Хайдеггер
.
Яна
бири
эса
Шарқда
,
қолаверса
,
мусулмон
оламида
экзистенциал
фалсафанинг
ёйили
-
шига
катта
ҳисса
қўшган
Муҳаммад
Азиз
Лаҳбабийдир
.
ХХ
асрнинг
бу
икки
мутафаккир
қарашларини
солиштириш
учун
муайян
асослар
мавжуд
.
Улар
шундан
иборатки
,
М
.
А
.
Лаҳбабий
ўзининг
қатор
асарларида
,
хусусан
, “
Борлиқдан
шахсият
томон
.
Персонализм
очерки
”
(1954)
номли
асарида
борлиқ
ва
вақтнинг
хайдеггерча
концепциясига
мурожаат
қилади
.
У
қиёсий
таҳлилни
онтологик
,
мантиқий
-
гносеологик
,
эстетик
,
ахлоқий
ва
ижтимоий
-
фалсафий
нуқтаи
назарларни
қамраб
олувчи
кенг
муаммоли
маконда
олиб
боради
.
Албатта
,
Лаҳбабий
фақат
Хайдеггер
-
нинг
ўзи
билангина
чекланиб
қолмайди
,
ўз
таҳлили
доирасига
қатор
Ғарб
мутафаккирларини
(
Э
.
Мун
ь
е
,
А
.
Бергсон
,
Э
.
Г
уссерл
ь
,
Ж
.
П
.
Сартр
ва
б
.)
ҳам
киритади
.
Бу
икки
мутафаккирнинг
интеллектуал
биографиясида
ўх
-
шашликлар
бор
.
Хайдеггер
(1929–1930)
ижодида
“
бурилиш
”
бўлгани
каби
,
Лаҳбабий
таълимоти
“
реалистик
”
персонализмдан
(1954) “
мусулмонча
”
персонализмга
(1964)
ўзгарган
.
Лаҳбабий
ўз
матнларида
Хайдеггернинг
“
Борлиқ
ва
вақт
”
номли
асарига
бевосита
мурожаат
қилмайди
.
Хайдеггер
фалсафаси
ҳақидаги
асосий
маълу
-
мотларни
у
Э
.
Мун
ь
е
“
Персонализм
”
асаридан
(
Мун
ь
енинг
бу
асарида
Хайдеггернинг
борлиқ
,
шахс
,
ўзлик
,
ҳозирлик
, “man”
ва
шу
каби
баъзи
қарашларига
баҳо
берилади
)
1
олган
,
шунингдек
,
Сартрнинг
“
Борлиқ
ва
ҳеч
нима
”
2
асаридан
олган
.
Биз
бу
файласуфларни
шунинг
учун
ҳам
эслатиб
ўтдикки
,
Лаҳбабий
уларга
ўзининг
реалистик
персонализм
концепциясини
баён
қилаётганда
ҳам
,
бошқа
бир
қатор
концептуал
ишланмаларни
қайд
қилаётганда
ҳам
тез
-
тез
мурожаат
қилади
.
Шу
ўринда
М
.
А
.
Лаҳбабийнинг
интеллектуал
биографиясидан
баъзи
бир
ўринларини
ёритиб
ўтиш
мақсадга
мувофиқ
.
Муҳаммад
Азиз
Лаҳбабий
–
таниқли
шоир
,
ёзувчи
,
филолог
,
файласуф
,
жамоат
арбоби
,
қатор
йирик
асарлар
муаллифи
.
Унда
етакчи
мавзу
персонализм
ҳисобланади
,
бу
ҳақда
Лаҳбабий
нафақат
“
Шахсдан
борлиқ
томон
.
Реалистик
персонализм
очерки
”,
“
Мусулмон
персонализми
”
каби
асарларида
,
балки
“
Эркинликми
ёки
озод
бўлишми
? (
Бергсон
эркинлигига
асосланиш
)” (1956), “
Ё
пиқликдан
очиқлик
томон
” (1971)
ва
бошқа
қатор
асарларида
ҳам
муҳокама
юритади
.
Бу
мавзу
унинг
“
З
улматдан
нур
томон
” (1959), “
Умид
қўшиқлари
” (1952), “
Овозим
ўзини
ахтаради
” (1974)
номли
поэмаларида
ҳам
асосий
ғоя
ҳисобланади
.
1
Мун
ь
е
Э
.
Манифест
персонализма
. –
М
.:
Мысл
ь
, 1999. –
С
. 447, 483, 487, 494–495.
2
Сартр
Ж
.
П
.
Бытие
и
ничто
. –
М
.:
Мысл
ь
, 2000. –
С
. 268–274.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
152
Лаҳбабийнинг
“
Борлиқдан
шахсият
томон
.
Реалистик
персонализм
очерки
”
номли
асосий
фалсафий
асари
уч
қисмдан
таркиб
топган
.
Мазкур
асарнинг
барча
қисмларида
Хайдеггер
билан
мувофиқликни
кузатиш
мумкин
. “
Борлиқ
ва
шахс
”
га
бағишланган
биринчи
қисм
икки
бобдан
иборат
: 1)
Борлиқ
; 2)
Шахс
;
уларнинг
ҳар
бири
шартли
равишда
бўлина
-
диган
белгиланган
параграфлардан
ташкил
топган
. “
Шахсият
ўлчамлари
”
мавзусига
бағишланган
иккинчи
қисм
ҳам
икки
бобдан
иборат
: 1)
З
амон
.
Сатҳ
.
Трансценденция
(
илоҳийлик
); 2)
Мендан
бошқага
томон
.
Қ
олаверса
,
боблар
ичида
ҳам
учтадан
тўрттагача
шартли
равишда
бўлинадиган
пара
-
графлар
мавжуд
.
Учинчи
қисм
ўз
ичига
учта
бобни
қамраб
олади
:
1)
Қ
адрият
; 2)
Халос
бўлиш
; 3)
Ўзлаштириш
.
Тадқиқот
сўнг
сўз
билан
якунланади
.
Бундай
қисм
ва
бобларга
бўлиниш
Лаҳбабийга
китоб
муқад
-
димасида
ифодаланган
асосий
ғояларни
асослашга
имкон
беради
.
Бу
реалистик
персонализмнинг
ўзига
хосликларини
кўрсатади
.
Мутафаккир
ўтмишдошлари
(
Ш
.
Ренув
ь
е
,
Э
.
Мун
ь
е
,
Ж
.
Лакруа
)
таълимоти
таҳлилини
амалга
ошириб
,
умуман
персонализмнинг
категориал
аппаратини
бойитади
,
ва
ниҳоят
,
ўз
реалистик
персонализм
концепциясини
эркинлик
муаммоси
билан
боғлайди
.
У
“
Эркинлик
ёки
халос
бўлиш
? (
Бергсон
эркинлигидан
келиб
чиқиб
)”
номли
иккинчи
асарида
илгариги
“
Борлиқдан
шахсият
томон
”
асарида
билдирган
фикрларни
давом
эттиради
.
“
Эркинлик
ёки
озод
бўлиш
?”
ишига
кириш
қисмида
ўзининг
бу
икки
иши
ўртасидаги
боғлиқликни
қуйидагича
изоҳлайди
: “
Аввалги
асарларда
биз
“
Реалистик
персонализм
”
асосларини
:
онтологиясини
,
шахсият
ўлчам
-
ларини
ва
персонализацияни
тадқиқ
қилишга
тааллуқли
турли
муаммоларни
ечишга
уриндик
.
Мазкур
иш
ҳам
иллюстрация
,
ҳам
биринчисини
тўлдириш
сифатида
майдонга
чиқмоқда
.
Ҳар
икки
китобда
мақсад
ягона
:
персонализм
озод
бўлиш
фалсафаси
эканлигини
исботлашдир
.
Агар
биринчи
китобда
биз
персонализм
асосланадиган
реал
позитив
унсурларни
ажратиб
кўрсатишга
уринган
бўлсак
,
мазкур
очеркда
эса
,
гап
унинг
салбий
томонларини
кўр
-
сатиш
ҳақида
боради
,
яъни
нима
персонализм
эмаслигини
ажратиб
кўрсатишдир
:
у
соф
субъектив
эркинлик
билан
қониқмаслиги
,
ўз
қобиғига
ўралиб
қолмаслиги
,
ва
ниҳоят
,
эркин
иродали
бўлиши
лозим
.
У
ўзига
тўлиғича
сингиб
кетишига
йўл
қўймасдан
,
индивидни
эътироф
этади
,
у
“
давомийлик
”
ни
эътироф
этади
,
аммо
уни
муваққатлилик
(
ўткинчилик
)
усулларидан
бири
сифатидагина
эътироф
этади
”.
Лаҳбабий
ва
Хайдеггер
муносабатининг
икки
жиҳати
мавжуд
: 1)
Лаҳбабий
ўз
персонализмида
Мун
ь
е
персонализмига
асосланади
; 2)
Лаҳбабий
Хайдеггерга
тез
-
тез
Мун
ь
е
кўзи
билан
қарайди
.
Лаҳбабий
Мун
ь
енинг
“
Персонализм
”
асарини
француз
таълимотидаги
кашшофлик
дейди
,
Мун
ь
енинг
киритган
янгилигини
кўрсатиб
ўтади
.
Бироқ
у
Мун
ь
едаги
трансценденция
талқинининг
бир
қанча
зиддиятли
томонларини
топади
.
Мун
ь
е
бўйича
трансценденция
аниқлаб
бўлмайдиган
мавҳумликдир
1
.
Мун
ь
е
персонализми
1
Сартр
Ж
.
П
.
Бытие
и
ничто
. –
М
.:
Мысл
ь
, 2000. –
С
. 100.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
153
фалсафий
тизим
эмас
1
.
Г
арчи
Мун
ь
е
озодлик
муаммосини
кўтарса
-
да
,
уни
изоҳлашида
зиддият
мавжуд
,
деб
таъкидлайди
2
.
Лаҳбабий
персонализми
“
реалистик
”
характерга
эга
.
Персонализация
ва
трансценденция
концепциясини
у
реалистик
персонализм
марказига
қўяди
.
Асоси
триададан
иборат
:
борлиқ
,
шахс
,
инсонни
ифодаловчи
ўзига
хос
реаллик
.
Лаҳбабий
ўз
асарининг
ҳар
бир
бўлимида
Хайдеггерни
ёдга
олади
,
унинг
у
ёки
бу
ҳолатини
келтиради
ва
унга
ўз
муносабатини
билдиради
.
Бу
фикрга
қўшиламиз
,
негаки
бу
ё
қайд
қилган
,
ёки
қувватлаган
,
ёхуд
баҳслашган
Хайдеггер
дунёқарашига
диққат
қаратишни
зарур
деб
ҳисоблайдиган
ўша
муаммо
майдонини
аниқроқ
тасаввур
этиш
имконини
беради
.
Бунда
борлиқни
тушуниш
ва
унинг
тарихий
тақдири
масаласи
ўртага
чиқади
.
Аммо
Лаҳбабий
учун
Хайдеггер
экзистенциалистдир
.
Шунинг
учун
ҳам
у
Сартр
билан
бир
қолипга
тушиб
,
унинг
кўплаб
фундаментал
фикрларини
жиддий
танқид
қилган
3
.
Мисол
учун
,
Хайдеггер
инсон
воқелигини
тавсифловчи
бир
-
биридан
ажралмаган
жиҳатларни
ўртага
ташлади
.
Бу
жиҳатлар
“
дунё
”, “
ундаги
борлиқ
”
ва
“
борлиқ
”
тушунчаларидир
.
Сартрнинг
ёзишича
, “Mitsein
нуқтаи
назари
руҳий
ва
конкрет
бошқа
муаммони
бартараф
этиш
учун
ҳеч
қандай
ҳолатда
ҳам
бизга
хизмат
қилиши
мумкин
эмас
”
4
ва
“
Хайдеггер
идеализмдан
қочмаган
,
борлиқнинг
априор
тузилмаси
сифатида
ўзидан
қочган
,
шунингдек
,
уни
тажрибамизнинг
априор
шароит
-
лари
ҳақидаги
кантча
рефлексиядек
ажратиб
олади
...”
5
.
У
давом
этиб
шун
-
дай
дейди
: “
Бинобарин
, “Sein und Zeit”
да
ҳар
қандай
идеализм
ва
реализмнинг
бир
вақтдаги
давомини
ахтариш
беҳуда
бўлар
эди
”
6
.
Лаҳбабий
Хайдеггерни
“
Борлиқ
файласуфи
”
деб
атайди
.
У
замонавий
файласуфларни
қуйидагича
таснифлашни
таклиф
қилади
: 1)
борлиққа
устунликни
берув
-
чилар
(
Хайдеггер
)
ва
2)
шахсиятга
устунликни
берувчилар
(
Ренув
ь
е
,
Мун
ь
е
,
Лакруа
),
гарчи
кейингилар
орасида
шахсиятни
тушунишда
жиддий
тафовут
бўлса
ҳам
7
.
Унинг
фикрича
,
хайдеггерча
Dasein
борлиқ
ҳақидаги
масалани
турли
хил
тушунишлар
орасидаги
нуфузига
урғу
беради
8
.
Бу
ерда
борлиқ
тарихига
хайдеггерча
экскурс
билан
анчагина
ўхшаш
-
ликлар
бор
,
ҳаттоки
,
бундай
ўтмишга
қаратилган
долзарбликни
асослашда
ҳам
ўхшашлик
мавжуд
. “
Ҳар
қандай
онтология
,
у
қанчалик
бой
ва
мус
-
таҳкам
категориял
тизим
бўлса
ҳам
, –
деб
ёзади
Хайдеггер
, –
етарли
дара
-
жада
борлиқ
маъносини
ойдинлаштирмаган
бўлса
,
у
маънога
эга
эмас
”
9
.
Буни
Хайдеггер
муқаддимадаёқ
ҳал
қилади
,
бу
масала
Афлотун
ва
Арасту
1
Ўша
манба
. 97-
б
.
2
Ўша
манба
. 102-
б
.
3
Ўша
манба
. 268-
б
.
4
Ўша
манба
. 272-
б
.
5
Ўша
манба
. 273-
б
.
6
Ўша
манба
.
7
Lahbabi M. A. De l’
ê
tre
à
la personne
é
. Essai de personnalisme r
é
aliste. – Paris, 1954. –
Р
. 52.
8
Ўша
манба
. 14.
9
Хайдеггер
M.
В
ремя
и
бытие
. –
М
.:
Мысл
ь
, 1993. –
С
. 11.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
154
тадқиқотларига
тиним
бермади
.
Тўғри
,
амалий
тадқиқотнинг
масаласи
сифа
-
тида
барҳам
топмади
.
Бундай
бузиб
талқин
қилишлар
ва
“
тузатишлар
”
орасида
Г
егел
ь
мантиқига
қадар
сақланиб
келди
”
1
.
Кейин
у
борлиқ
ҳақидаги
масаланинг
уч
гуруҳини
кўриб
чиқади
:
1) “
Борлиқ
” “
анча
умумий
тушунча
...”
дир
; 2) “
Борлиқ
”
аниқланмасдир
;
3)
Борлиқ
ўз
-
ўзидан
англанадиган
тушунчадир
2
. “
Метафизика
нима
?” (1929)
номли
маърузасида
у
тарихий
контекстда
“
Нима
учун
умуман
мавжудлик
бор
,
аксинча
йўқ
эмас
?”
саволига
жавоб
қидиради
.
“
Метафизикага
кириш
” (1935)
асарида
Хайдеггер
фикрича
,
метафизика
-
нинг
асосий
масаласи
энг
кенгқамровли
ва
азалийдир
. “
Нима
учун
умуман
мавжудлик
бор
,
аксинча
йўқ
эмас
?”.
Хайдеггер
Парменид
,
Г
ераклит
ва
бошқа
қадимги
файласуфларнинг
ижодига
диққат
қаратади
.
Лаҳбабий
Парменидга
мурожаат
қилиб
Хайдеггер
изидан
боради
.
Унинг
фикрича
,
Парменидга
мувофиқ
, “
Нимаики
бор
бўлса
,
борлиқдир
”.
Унда
борлиқ
тафак
-
кур
билан
аралашиб
кетади
,
у
тафаккурнинг
объект
ва
субъектидир
,
деб
ёзади
Лаҳбабий
.
Ундан
кейин
Суқрот
,
Афлотун
,
Ибн
Сино
,
Декартнинг
борлиққа
оид
қарашларини
қараб
чиқади
3
.
Сартр
,
Симона
де
Бовуар
,
Марсел
ь
,
Камюнинг
таълимотини
ўрганади
,
у
немис
файласуфида
қайсидир
даражада
борлиқнинг
кўриниши
(
намоён
бўлиши
)
усулларининг
баъзи
образларини
ёки
Г
уссерл
ь
сўзи
билан
айтганда
, “
регионал
онтология
”
ни
топади
: dasein;
тирик
жонзотлар
борлиғи
;
табиат
манзараси
борлиғи
;
математик
ашёлар
борлиғи
4
.
Лаҳбабий
фикрича
,
персонализациягача
инсоний
борлиқ
дағал
кўри
-
нишда
бўлади
.
Бироқ
ҳақиқий
инсоний
борлиққа
у
персонализация
орқали
,
кириш
орқали
,
шахс
умумийлигига
жалб
қилиш
орқали
ўтади
.
У
қуйидаги
мисолни
келтиради
:
мармар
бўлаги
бор
,
бу
палахсага
ишлов
берган
ҳай
-
калтарош
бор
;
мато
бўлаги
бор
ва
тикувчи
томонидан
тикилган
кийим
бор
5
.
Шахс
эса
–
бу
замон
ва
макон
континуумига
тортилган
борлиқдир
.
У
айни
вақтнинг
ўзида
персонализация
натижасида
айланиши
мумкин
бўлган
нарсадир
.
Ҳар
лаҳзада
“
Мен
”
ни
актуаллаштиришни
Лаҳбабий
персонали
-
зациядаги
бир
босқич
сифатида
олиб
қарайди
.
Лаҳбабий
трансцен
-
денциянинг
хайдеггерча
талқинига
қўшилмайди
,
негаки
у
дунё
транс
-
ценденциясининг
вақтинчалик
муаммосигагина
тегишли
6
,
унинг
фикрича
,
гап
инсон
борлиғи
трансценденцияси
,
шахс
ҳақида
кетмоғи
лозим
.
Хайдеггер
шахс
трансценденциясига
шама
қилган
жойда
кўп
нарса
туман
ичида
қолади
.
Лаҳбабий
учун
қандайдир
“
Мен
”
лойиҳаси
тарзидаги
транс
-
ценденция
персонализация
жараёнида
амалга
ошиши
зарур
7
.
Лаҳбабий
эъти
-
1
Ўша
ерда
. 2-
б
.
2
Ўша
ерда
. 3–4-
б
.
3
Lahbabi M. A. De l’
ê
tre
à
la personne
é
. Essai de personnalisme r
é
aliste. – Paris, 1954. –
Р
. 11–12.
4
Ўша
ерда
. 13-
б
.
5
Ўша
ерда
. 7-
б
.
6
Хайдеггер
M.
В
ремя
и
бытие
. –
М
.:
Мысл
ь
, 1993. –
С
. 364–367.
7
Lahbabi M. A. De l’
ê
tre
à
la personne
é
. Essai de personnalisme r
é
aliste. – Paris, 1954. –
Р
. 17.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
155
борини
инсон
воқелигининг
муҳим
таркибий
қисми
сифатидаги
хайдеггерча
“
дунёдаги
борлиқ
”
қа
қаратади
.
Бу
экзистенциал
воқеликдир
.
Лаҳбабий
қў
-
шимча
қилиб
шундай
дейди
:
ўз
моҳиятига
кўра
,
хайдеггерча
борлиқ
уни
эзиб
қўядиган
дунёга
“
итқитилган
”
субъектдир
1
.
Лаҳбабий
учун
борлиқ
–
бу
шахс
кўтариладиган
тагкурсидир
.
У
ҳеч
нима
билан
шартланмаган
.
Хайдеггер
позициясини
Лаҳбабий
декартча
cogito ergo sum
контекстида
кўрсатади
.
Маълумки
,
Хайдеггер
бирор
марта
ҳам
бу
масалага
тўхталмаган
.
Худди
мана
шу
муносабат
билан
Лаҳбабий
бу
масалага
ёндашувда
Хайдеггер
,
Г
егел
ь
ва
Къеркегор
ўртасидаги
тафовутга
тўхталади
.
Декарт
тезисига
Хайдеггернинг
муносабати
“
Европа
нигилизми
”
асарида
баён
қилинган
2
.
Лаҳбабий
декартча
тезиснинг
Г
егел
ь
,
Къеркегор
,
Кант
ва
бош
-
қалар
томонидан
билдирилган
турли
хил
муносабатлари
изидан
боради
.
Лаҳбабий
борлиқнинг
персонага
ўгирилиши
(“
ўзгариши
”)
ҳақидаги
масалага
махсус
тўхталиб
,
инсон
трансценденция
жараёнида
комилликка
интилиб
,
ҳамма
вақт
ўзидан
афзал
бўлишга
интилади
,
деб
таъкидлайди
.
У
умуман
олганда
,
Сартрдаги
“
Нарса
ўзида
”
ва
“
Нарса
ўзи
учун
”
фикрини
Хайдеггернинг
дунёдаги
борлиқ
фикри
билан
айнан
бир
хиллигини
ойдинлаштиришга
интилади
ва
бу
уринишида
айнан
ўхшашликни
топол
-
майди
3
.
У
индивид
,
шахс
,
инсон
тушунчаларининг
ўзаро
нисбатини
тек
-
шириб
бориб
,
инсон
тушунчасида
шахс
билан
борлиқ
ягоналиги
(
биологик
,
физиологик
,
психологик
)
ўз
ифодасини
топган
,
дейди
.
У
бунда
яна
Хайдеггернинг
Dasein –
ҳозирликка
урғу
беришини
таъкидлаган
ҳолда
ундан
гўёки
тўсилади
.
Лаҳбабийнинг
фаразича
,
персонализация
шарофати
билан
инсон
борлиғи
шахсга
айланади
,
мавжудлик
ва
моҳият
дихото
-
миясини
олиб
ташлаш
мумкин
бўлади
4
.
Инсон
борлиғининг
шахсга
“
ўзгариши
”
натижасида
ижтимоийлашув
доирасида
инсон
борлиғининг
аста
-
секин
ўзгариши
рўй
беради
.
Лаҳбабий
иккита
“
персона
”
ва
“
шахс
”
атамаларини
айнан
бир
хил
мазмунда
ҳам
,
фарқли
мазмунда
тез
-
тез
қўллайди
.
Жумладан
,
унинг
таъкидлашича
,
персона
–
бу
ўзининг
бутун
лойиҳаси
ва
тарихда
намоён
бўлган
шахс
мажмуаси
,
яхлитлигидир
.
Бу
ерда
эса
,
унинг
айтишича
,
персона
–
бу
шахсларнинг
қандайдир
мажмуасидир
.
Бу
ҳолатда
шахс
тушунчаси
остида
у
ижтимоий
ва
руҳий
уйғунлик
,
ўзни
билиш
ва
ўзликни
англаш
олий
даражасининг
персона
томонидан
эришишини
назарда
тутади
.
Унинг
учун
шахс
персонализация
,
адаптация
ва
“
динамик
тузилиши
,
атроф
-
муҳитга
унинг
муносабатини
белгиловчи
индивид
руҳий
тизими
тузилмаси
”
нинг
жиҳати
бўлиб
ҳам
гавдаланади
5
.
Лаҳбабий
трансценденцияни
олиб
қараб
,
қуйидагича
ёзадики
,
М
.
Шелер
учун
шахс
–
бу
замон
ва
макондан
холи
айрим
ҳаракатлар
йиғиндисидир
,
“
бу
атрибутлар
моҳияти
айрим
ҳаракатлар
бўлган
субстанциядир
”.
Унинг
1
Ўша
ерда
. 25-
б
.
2
Хайдеггер
М
.
Стат
ь
и
и
выступления
. –
М
.:
Наука
, 1993. –
С
. 111–112.
3
Ўша
ерда
. 49-
б
.
4
Ўша
ерда
. 50-
б
.
5
Хайдеггер
М
.
Стат
ь
и
и
выступления
. –
М
.:
Наука
, 1993. –
С
. 67–73.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
156
ҳисоблашича
,
у
қандайдир
транс
-
феноменалликда
олиб
қаралади
ва
шу
тариқа
,
моҳиятига
кўра
англашилмайдиган
,
мужассамлашмайдиган
ва
олий
заковат
ҳалокатли
руҳий
хилқатга
айланади
.
Шелерда
бу
,
ўз
навбатида
,
ердан
узилган
,
метафизик
моҳият
тарзида
гавдаланади
.
Лаҳбабий
шахснинг
шелерча
таърифида
зиддият
топади
:
гоҳ
у
субстанциянинг
ўзи
,
гоҳ
у
ушбу
субстанциянинг
атрибутигина
,
холос
1
.
Шу
муносабат
билан
ёдга
олиш
қизиқки
,
Хайдеггер
1925
йилдаги
маърузасида
Г
уссерл
ь
,
Дил
ь
тей
ва
Шелер
фалсафасини
баҳолаш
кон
-
текстидаги
шахс
муаммосига
тўхталиб
ўтган
.
Г
арчи
Лаҳбабий
бу
ишида
Хайдеггерга
ҳавола
қилмаса
ҳам
,
унинг
баъзи
ғояларининг
ҳаммаси
ушбу
иш
ўзанидан
боради
,
айниқса
,
юқорида
таъкидланган
тавсифнома
шахснинг
шелерча
таърифига
тааллуқли
.
Хайдеггер
нима
ҳақида
гапирганлигини
ёдга
соламиз
. “
Борлиқнинг
маъноси
”
номли
13-
параграфда
а
)
ва
е
)
бўлимлари
бор
, d)
бўлимида
феноменологик
асосдаги
персоналистик
психология
тақ
-
дим
қилинган
.
Хайдеггер
одамнинг
анъанавий
таърифини
бериб
– “homo
animal rationale”,
кўрсатадики
, “
Г
уссерл
ь
Дил
ь
тей
позициясидан
устун
ке
-
лолмайди
,
ваҳоланки
,
якка
ҳолатларда
унинг
тадқиқоти
баҳссиз
устунликка
эга
бўлган
”.
Бу
бўлимчада
Хайдеггер
шахс
борлиғини
қандай
тушунмоқ
керак
, “
яхлит
конкрет
инсон
борлиғи
”
ҳақидаги
масалани
қандай
ҳал
қилиш
лозим
, “
трансценденция
сифатида
мутлақ
онгда
қайд
қилинадиган
дунё
ичидаги
реаллик
”
қандай
талқин
қилиниши
керак
,
деган
саволларни
қўяди
2
.
(“
Ҳодисалар
борлиғи
усуллари
ва
унинг
ижрочиларини
аниқлашда
Шелер
-
нинг
муваффақиятсиз
уриниши
”)
номли
е
)
бўлимида
у
қуйидагича
ёзади
:
“
Шунингдек
,
Шелер
ҳам
интенциал
ва
айрим
ҳаракатлар
,
шахс
ва
инсон
таърифига
бўлган
ўз
йўналишида
,
умуман
олганда
,
илгарига
силжий
ол
-
майди
,
ваҳоланки
,
у
ҳам
инсонни
animal rationale
сифатидаги
анъанавий
таърифга
йўналтирилади
,
демак
,
у
масалани
анъанавий
қўйиш
доирасидан
чиқиб
кетолмайди
”
3
.
Ундан
кейин
Хайдеггер
Шелер
томонидан
берилган
шахс
“
ашёвий
ёки
субстационал
борлиқ
”
эмас
, “
руҳий
борлиқ
шахс
борлиғи
билан
ҳеч
қандай
умумийликка
эга
эмас
”
ва
шу
каби
бир
қанча
шахс
борасидаги
таърифларни
танқидий
муҳокама
қилади
.
Бу
таърифларни
жиддий
танқид
қилишига
қарамасдан
,
Хайдеггер
“
жон
,
руҳийдан
жисмийга
ўтиш
муносабатлари
тўғрисида
”
Шелер
муҳим
натижаларга
эришган
,
деб
ҳисоблайди
. “
Борлиқ
ва
вақт
”
асарида
шахс
ўзлигига
тўхталиб
,
масалага
Кант
позициясини
танқид
қилади
,
ўқувчини
Шелернинг
“
Этика
ва
моддий
қийматли
этикада
формализм
”
асарига
йўллайди
,
айниқса
,
у
асардаги
транс
-
цендентал
апперцепция
(
мавжуд
тажриба
,
билим
,
тушунча
,
тасаввур
ва
шу
кабилар
асосида
идрок
қилиш
,
ўрганиш
,
билиш
;
идрокнинг
тажрибага
,
билимга
боғлиқлиги
)
нинг
“
шахс
”
ва
“
Мен
”
тўғрисида
гапириладиган
бўлимига
мурожаат
қилишга
ундайди
4
.
1
Lahbabi M. A. De l’
ê
tre
à
la personne
é
. Essai de personnalisme r
é
aliste. – Paris, 1954. –
Р
. 163–164.
2
Хайдеггер
М
.
Пролегомены
к
истории
понятия
времени
. –
М
.:
Мысл
ь
, 1995. –
С
. 133–135.
3
Ўша
ерда
. 135–138.
4
Хайдеггер
M.
В
ремя
и
бытие
. –
М
.:
Мысл
ь
, 1993. –
С
. 321.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
157
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
Лаҳбабий
инсон
борлиғига
дахлдор
у
ёки
бу
ҳолатлар
талқинида
кўпгина
ҳолларда
Хайдеггер
ва
Сартрни
ёнма
-
ён
қўяди
.
Шахсни
динамик
тузилма
сифатида
олиб
қараб
,
у
шахсга
,
шахсиятга
турли
хил
ёндашувларни
келтиради
.
Жумладан
,
Лаҳбабий
нуқтаи
назарича
,
Г
егелга
кўра
,
шахсият
ўз
олами
орқалигина
англашилади
(“
Руҳ
фено
-
менологияси
”
дан
ҳавола
келтирилади
),
Хайдеггер
ва
Сартрга
кўра
, “
биз
лойиҳамиз
”, “
вазиятда
”
эркинликмиз
1
.
Айни
шу
дамда
Лаҳбабий
инсон
бор
-
лиғи
,
шахсни
тушунишда
улар
ўртасидаги
фарқни
,
қолаверса
,
жиддий
тафо
-
вутни
ҳам
топади
.
Унинг
ёзишича
,
Хайдеггер
учун
“
шахс
–
бу
изтиробли
борлиқ
”
2
,
у
шу
жойда
яна
қўшиб
қўядики
,
Къеркегор
учун
шахс
–
бу
“
ни
-
ҳоясиз
қизиқишга
эга
бўлмиш
”
борлиқ
,
аммо
бу
“
Персона
ва
шахс
”
бўли
-
мида
Хайдеггер
билан
Сартрни
таққосламайди
.
Лаҳбабийга
кўра
, “
персона
”
атамаси
борлиқ
ва
шахс
ёки
илгариги
лаҳзалар
шахслар
билан
айни
лаҳзада
ҳозир
бўлувчи
борлиқ
ва
шахс
учрашуви
юз
берадиган
ўзига
хос
марказни
англатиши
мумкин
.
У
бир
қадар
умумийликни
намоён
қилади
.
Демак
,
биз
таъкидлаганимиздек
,
Лаҳбабий
учун
хайдеггерча
“
изтироб
чекиш
” Dasien
ҳақидаги
унинг
бутун
таълимотининг
муҳим
тавсифини
намоён
қилади
.
Бироқ
,
у
хайдеггерча
“
изтироб
чекиш
”
нинг
моҳиятини
энг
муҳим
экзистен
-
циаллардан
бири
сифатида
олиб
қарамайди
.
Лаҳбабийнинг
барча
асаридан
афзали
унинг
“
Борлиқдан
шахсият
томон
.
Реалистик
персонализм
очерки
”
асаридир
.
Уч
қисмдан
таркиб
топган
мазкур
асарнинг
деярли
барча
тузилмавий
қисмларида
Хайдеггер
билан
унинг
мувофиқлиги
ёки
масала
қўйилишининг
мос
тушишини
кузатиш
мумкин
.
Лаҳбабий
инсон
борлиғига
дахлдор
у
ёки
бу
ҳолатлар
талқинида
кўпгина
ҳолларда
Хайдеггер
ва
Сартрни
ёнма
-
ён
қўяди
.
Шахсни
динамик
тузилма
сифатида
олиб
қараб
,
у
шахсга
,
шахсиятга
турли
хил
ёндашувларни
келтиради
.
Жумладан
,
Лаҳбабий
нуқтаи
назарича
,
Г
егелга
кўра
,
шахсият
ўз
олами
орқалигина
англашилади
.
Лаҳбабийнинг
фаразича
,
персонализация
туфайли
,
унинг
шарофати
билан
инсон
борлиғи
шахсга
айланади
,
мавжудлик
ва
моҳият
дихотомиясини
олиб
ташлаш
мумкин
бўлади
.
Инсон
борлиғининг
шахсга
“
ўзгариши
”
натижасида
ижтимоийлашув
доирасида
инсон
борлиғининг
аста
-
секин
ўзгариши
рўй
беради
.
1
Lahbabi M. A. De l’
ê
tre
à
la personne
é
. Essai de personnalisme r
é
aliste. – Paris, 1954. –
Р
. 71.
2
Ўша
ерда
. 72-
б
.
