Историко-ретроспективные подходы к проблеме женщин в Туркестане

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

77

ЮСУПОВА

ДИЛДОРА

Ўқитувчи

,

ЎзР

Миллий

гвардияси

Ҳарбий

-

техник

институти

Туркистонда

хотин

-

қизлар

масаласига

оид

тарихий

-

ретроспектив

ёндашувлар

Аннотация

.

Ушбу

мақола

ўтган

асрда

Туркистондаги

хотин

-

қизлар

масаласига

бағишланган

бўлиб

,

унда

паранжи

,

паранжи

ҳақидаги

дискурслар

,

аёлларнинг

паранжи

остида

поймол

бўлган

инсоний

ҳуқуқлари

, “

Ҳужум

”

ҳаракати

,

хотин

-

қизларнинг

маънавий

-

маърифий

ҳаётдаги

ўрни

,

оиладаги

ижтимоий

мавқеи

,

Тур

-

кистондаги

диний

-

сиёсий

вазият

,

диний

-

сиёсий

вазиятни

келтириб

чиқарган

омил

-

лар

,

гендер

хусусиятлари

тарихий

ретроспектив

,

фалсафий

контекст

асосида

таҳлил

қилинган

.

Шунингдек

,

паранжи

борасидаги

Шарқ

ва

Ғарб

идеологларининг

фикр

ва

мулоҳазалари

,

ислом

дини

ва

шариат

қонун

-

қоидаларида

келтириб

ўтилган

хотин

-

қизлар

масаласи

,

уларнинг

ҳақ

-

ҳуқуқлари

ҳамда

янги

замонавий

аёл

қиё

-

фасини

кашф

этишда

амалга

оширилган

ишларнинг

асл

мақсад

ва

муддаоларига

кенг

равишда

ёндашишга

ҳаракат

қилинган

.

Мақолада

Туркистоннинг

вақтли

матбуотида

паранжи

ҳақида

бўлган

дискурслар

,

хотин

-

қизларнинг

турмуш

тарзи

шариатнинг

анчагина

ақидавий

қарашлари

остида

бузилган

қонунлари

асосида

ташкил

этилганлиги

,

аёлларнинг

илм

олишлари

шарт

эмас

,

фақат

уйда

ўтириб

,

уй

-

рўзғор

юмушлари

билан

шуғулланишлари

керак

деган

ўй

-

фикрлар

,

аёлларнинг

ҳуқуқ

ва

эркинликларининг

чеклаб

қўйилганлиги

,

паранжини

маж

-

бурлаб

очиришдан

кўра

ҳақ

-

ҳуқуқларини

танитиб

,

онгли

равишда

тушуниб

очириш

-

ларига

эришиш

энг

асосий

вазифа

эканлиги

маҳаллий

олимлар

тарафидан

таклиф

ва

мулоҳазаларда

кўрсатиб

ўтилган

.

Шунингдек

,

шўролар

тузумининг

зўравонлик

сиёсати

миллий

қадриятларимиз

,

шарқона

урф

-

одатларимизга

қилинган

ошкора

ҳужум

сиёсати

бўлганлиги

,

оқибатда

эса

,

ака

-

сингилнинг

,

ота

,

тоға

,

жиянлар

ўз

қондош

қизлари

-

ю

,

жиян

-

холаваччалар

,

оилалар

бир

-

бирининг

душманига

,

жиноят

ва

қотилликлар

майдонига

айланиб

,

оила

муқаддаслиги

тушунчасида

маънавий

инқироз

юз

берганлиги

,

бундай

ҳунрезликларга

инқилобий

тузум

йўл

очиб

,

реакцион

миллий

сиёсат

юритилганлиги

,

бунинг

натижасида

аёлларга

руҳий

ва

диний

тазйиқлар

қилиниб

,

кўпгина

хотин

-

қизлар

“

паранжи

ташлаш

”

сиёсатининг

қурбони

бўлганлиги

статистик

маълумотлар

асосида

таҳлил

этилган

.

Мақола

сўнггида

бугунги

кунда

Ўзбекистонда

дин

омили

билан

боғлиқ

муаммоли

вазиятларнинг

ечимини

топишда

ўтган

даврнинг

диний

-

сиёсий

ҳаётини

ўрганиш

,

таҳлил

қилиш

муҳим

эканлиги

таклиф

ва

мулоҳазаларда

баён

қилинади

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

хотин

-

қизлар

,

паранжи

,

қора

“

чиммат

”, “

Ҳужум

”

ҳа

-

ракати

,

паранжи

ташлаш

,

диний

-

сиёсий

вазият

,

ҳижоб

,

гендер

,

инсон

ҳуқуқлари

,

таълим

-

тарбия

.

Аннотация

.

В

настоящей

статье

,

посвящённой

проблемам

женщин

в

Туркес

-

тане

,

в

историко

-

ретроспективном

,

философском

контекстах

проанализированы

паранджи

,

дискурсы

о

парандже

,

движение

«

Худжум

» («

Нападение

»),

место

женщин

в

духовно

-

нравственной

жизни

,

социальный

статус

в

семье

,

религиозно

-

политическая

ситуация

в

Туркестане

,

предпосылки

,

исходящие

из

религиозно

-

политической

ситуации

,

гендерные

особенности

.

Также

предприняты

попытки

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

78

широкого

исследования

мнений

и

размышлений

восточных

и

западных

идеологов

,

вопросов

,

касающихся

женщин

,

изложенных

в

нормах

исламской

религии

и

ша

-

риата

,

их

прав

,

истинных

целей

и

стремлений

работы

,

проведенной

для

создания

образа

новой

современной

женщины

.

В

статье

показаны

дискурсы

местных

учёных

,

их

предложения

и

обсуждения

,

изложенные

во

временной

печати

Туркестана

о

парандже

,

о

созданных

под

догматическим

давлением

шариата

представлений

о

месте

женщин

в

семье

,

о

том

,

что

женщинам

не

нужно

изучать

науку

,

что

они

должны

сидеть

дома

и

заниматься

домашними

делами

,

об

ограничении

прав

и

свобод

женщин

,

о

том

,

что

основной

задачей

является

не

насильное

снятие

паранджи

,

что

нужно

ознакомить

женщин

с

их

правами

и

достигнуть

цели

на

сознательном

уровне

.

А

также

приведены

статистические

сведения

о

том

,

что

вследствие

насильственной

политики

наши

национальные

ценности

,

восточный

уклад

жизни

подверглись

открытому

политичес

-

кому

нападению

,

в

результате

которого

братья

,

сёстры

,

отцы

,

дядья

,

племянники

,

семьи

превратились

друг

для

друга

во

врагов

,

о

том

,

что

на

поле

преступлений

и

убийств

священное

понятие

семьи

потерпело

духовный

кризис

,

что

революционная

система

,

открыв

дорогу

такой

кровожадности

,

совершила

величайший

грех

,

проводя

самую

реакционную

национальную

политику

,

которая

в

итоге

привела

к

тому

,

что

многие

женщины

,

подвергнувшись

психическим

и

религиозным

пыткам

,

превратились

в

жертв

проведенной

политики

«

снятия

паранджи

».

В

заключении

статьи

приводятся

предложения

и

размышления

о

важности

изучения

и

анализа

религиозно

-

политической

жизни

прошлого

при

решении

проблем

,

касающихся

религиозных

факторов

в

настоящее

время

.

Опорные

слова

и

выражения

:

женщины

,

паранджа

,

черный

«

чачван

»,

движение

«

Худжум

»,

снятие

паранджи

,

религиозно

-

политическая

ситуация

,

хид

-

жаб

,

гендер

,

права

человека

,

образование

,

обучение

.

Abstract.

This article analyses women's issues in Turkestan, including parandja (vail)

abuse of their rights, the movement of the “Khudjum”, women's spiritual educational life,
social status in the family, religious-political situation in Turkestan, factors that led to the
religious-political situation, gender characteristics from historical retrospectives in
philosophical context. It also considers broadly the main aims and trends of the work of
the East and West ideologists on parandja (vail), the issues of Islam and the Sharia law,
discovering and the rights of modern women.

The article shows the discourses of local scientists, their proposals and discussions

set in the press of Turkestan about parandja, the ideas of the place of women in the family
created under dogmatic pressure of the Sharia, that there is no need to study for women,
that they should stay at home and hold the house, about restricting the rights and freedom
of women, that the main task is not forcibly removing the parandja, that women should be
familiarized with their rights and achieve the goal on a conscious level. It also provides
statistical information about that, as a result of a violent policy, our national values,
oriental way of life were attacked openly by political forces, families turned into enemies
for each other, the field of crimes and murders were expanded, the sacred concept of the
family suffered by spiritual crisis, that the revolutionary system, opening the way for such
bloodthirstiness, committed the greatest sin, pursuing the most reactionary national
policy, which ultimately led to the fact that many women, subjected to mental and
religious torture, became victims of the policy of "removing the parandja".

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

79

The article concludes with suggestions and reflections on the importance of studying

and analyzing the religious and political life of the past in solving problems relating to
religious factors at the present time.

Keywords and expressions:

women, “Parandja”, black “chimmat”, motion “Khudjum”,

to take off “Parandja”,

religious-political situation

, hidjab, gender, human’s rights,

education, training.

Кириш

.

Х

отин

-

қизлар

масаласининг

тарихий

,

ижтимоий

-

сиёсий

таҳлили

доимо

мураккаблик

касб

этган

.

Бундан

бир

аср

аввал

,

Туркистонда

мустабид

тузум

даврида

аёлларнинг

“

Паранжи

ташлаш

компанияси

”

деб

номланган

ва

ана

шу

паранжи

остида

поймол

бўлган

инсоний

ҳуқуқларига

барҳам

бериш

,

уларни

озодликка

чиқаришда

чор

Россияси

тузумининг

давомчиси

бўлган

большевиклар

ўз

мафкуравий

зўравонликка

таянган

ҳаракатлари

билан

аниқ

шовинистик

мақсадларни

қўйди

.

Х

отин

-

қизларни

ҳақ

-

ҳуқуқлардан

маҳрум

қилиш

,

жамиятнинг

тўлақонли

аъзоси

деб

қарамаслик

ўтган

асрдаги

норози

-

гарчиликлар

туфайли

вужудга

келган

“

Ҳ

ужум

”

ҳаракатида

майдонга

чиқди

.

Х

отин

-

қизларнинг

юз

қисмини

беркитиб

юриш

тарихига

назар

ташлай

-

диган

бўлсак

,

аёл

киши

юзини

беркитиб

юриши

диний

одат

тусига

кирмай

,

балки

турли

низоларнинг

олдини

олиш

воситаси

ҳисобланган

.

Қадимги

замонда

унга

ўлжа

сифатида

қаралганлиги

боис

,

кучли

инсонлар

кучсизлар

-

нинг

аёли

ёки

қизини

тортиб

олиб

,

уларга

эгалик

қилганлар

.

Тарихда

кўп

жанглар

ҳам

аёллар

туфайли

содир

бўлган

.

Ҳ

аттоки

,

аёллар

сабаб

дўстлар

,

ака

-

укалар

бир

-

бирлари

билан

урушганлар

.

Ана

шундай

низоларнинг

олди

-

ни

олиш

учун

ҳам

аёлларнинг

юзлари

беркитилган

.

Аёлларнинг

юз

қисмини

бутунлай

беркитишлари

бора

-

бора

паранжи

кўринишида

намоён

бўлган

.

Паранжи

1

–

кўпчилик

мусулмон

аёлларининг

ёпинчиғи

2

.

Паранжи

–

рево

-

люциядан

илгари

ўзбек

аёллари

бегона

эркакларга

очиқ

кўринмаслик

учун

бошига

ёпиниб

юрадиган

сохта

енгли

тўнсимон

узун

ёпинғич

3

,

аёллар

ўз

қоматларини

бошдан

оёқ

бекитадиган

мато

4

,

махсус

кийим

ҳисобланиб

,

уй

-

дан

ташқарида

аёл

киши

товонигача

пахтадан

қилинган

ёпинғич

(

паранжи

)-

ни

ва

бутунлай

юз

қисмини

беркитадиган

отнинг

ёлидан

қилинган

тўр

(

чачвон

)

ни

кийиб

юриши

шарт

бўлган

5

ҳамда

бир

вақтнинг

ўзида

аёллар

–

заифаларга

бўлган

диний

қарашларнинг

ҳам

рамзий

ифодаси

эди

.

Паранжи

1

Paranji – arabcha faraji – “keng ko‘ylak”.

2

O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 6-jild. [National Encyclopedia of Uzbekistan. Volum 6].T.:

“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Publ.,2003,681p.

3

O‘zbek tilining izohli lug’ati. I-tom. [An Expository Dictionary of Uzbek. Volum 1]. Moskva,

“Rus tili” Publ., 1981, 572p.

4

Buttino M. Revolyutsiya naoborot. Srednyaya Aziya mejdu padeniyem sarskoy imperii i

obrazovaniyem SSSR. [Revolution on the contrary. Central Asia between the fall of the tsarist
Empire and the formation of the USSR]. Moskva. “Zvenya”Publ.,2007, 32 p.

5

Xalid A. Islam posle kommunizma: Religiya i politika v Sentralnoy Azii. [Islam after a

communism: Religion and politics in Central Asia.]. Moskva, Novoye literaturnoye obozreniye
Publ., 2010, 111 p.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

80

Туркистонда

Шарқ

аёлларининг

исломий

қоидаларга

риоя

қилишини

акс

эттирувчи

инъикос

сифатида

ҳам

намоён

бўлган

.

Мақсад

ва

вазифалар

.

Ўтган

асрда

содир

бўлган

“

Ҳ

ужум

”

ҳаракати

ва

паранжи

остида

поймол

этилган

хотин

-

қизлар

ҳуқуқларини

тарихий

маълу

-

мотлар

ёрдамида

ўрганиш

ҳамда

ислом

динидаги

қонун

-

қоидаларнинг

асл

мо

-

ҳиятини

ёритиш

асосида

хотин

-

қизлар

масаласида

мавжуд

айрим

жиҳатларни

қиёсий

таҳлил

этиш

.

Шунингдек

,

араб

маданияти

ва

ислом

динининг

фарқини

,

совет

ҳукумати

ва

маҳаллий

аҳолининг

паранжи

омилига

муносабатларини

кўрсатиш

билан

вазиятни

холис

баҳолашга

ҳаракат

қилишдан

иборат

.

Усуллар

:

тарихий

-

ретроспектив

,

мантиқийлик

,

холислик

,

қиёсий

таҳлил

,

илмийлик

усулларидан

фойдаланилди

.

Натижалар

ва

мулоҳаза

:

Болшевиклар

сиёсати

вақтли

матбуотида

паранжи

ҳақида

жуда

кўп

дискурслар

бўлганлигини

тарихий

манбаларда

келтирилган

фикр

-

мулоҳазалар

ҳам

тасдиқлайди

.

М

асалан

:

М

аҳаллий

зиёлилардан

Абдулла

Қўзиевнинг

фикрича

: “

Омриқода

,

Оврўпода

хотин

-

қизларғо

ярим

киши

деб

қарасалар

,

бизнинг

Шарқда

уларни

ҳеч

бир

одам

демайдирлар

”

1

.

Ғ

арб

олимлари

эса

: “

Бир

рус

деҳқони

ишчисининг

хотини

паранжиси

бўлмағони

учун

ҳаракат

қиладир

.

Шунинг

учун

баданлари

чидамли

соғломдир

.

Шарқ

хотуни

бўлса

ул

паранжи

остиға

олинғони

учун

ҳаракати

камдир

.

Шу

сабабдан

соғлом

эмасдир

”

2

деган

фикрларни

илгари

сурганлар

.

М

устабид

тузум

идеологлари

Туркистон

аёлларининг

паранжиси

муаммосини

тўғридан

-

тўғри

аёлларни

бу

ёпинчиқдан

халос

этиб

,

совет

даври

ишчи

аёли

образини

яратиш

учун

қилинаётган

ҳаракат

сифатида

олиб

бормай

,

балки

паранжи

омилини

бошқа

жиҳатларда

салбий

шакллантиришга

уринди

.

Шунингдек

,

улар

тарафидан

паранжи

остидаги

аёл

умуман

ҳаракатсиз

,

ялқов

,

дангаса

бўлиб

,

паранжи

уларга

қулликни

келтирди

деган

фикрлар

ҳам

илгари

сурилди

,

лекин

ана

шундай

фикрларга

қарши

Туркистон

зиёлилари

ҳам

ўз

танқидларини

далиллар

билан

исботлашга

ҳаракат

қилиб

: “

Шарқ

хотинлариға

қулликни

паранжи

келтирмади

.

Қуллик

ва

паранжини

туғдирғон

нарса

жоҳиллик

,

нодонлик

,

билимсизликдир

.

Шу

сабаблар

орқасида

тақалиб

турғон

ижтимоий

бир

одатга

сабаб

этиб

кўрсатиш

, ...

сира

келишмайдир

”

3

–

деб

,

уларнинг

паранжи

борасидаги

фикрларига

қарши

чиқдилар

.

Бу

билан

Туркистонлик

зиёлилар

Шарқ

хотин

-

қизларига

Шўро

тузумининг

таклиф

қилаётган

турмуш

тарзи

минг

йиллик

1

ٲ

.

ﻒﯿﯾز

ﺎ

ﻓ

.

ﻮﺑ

ک

د

ﮫ

ﺴ

ﻗ

ﮫﻣ

ن

ه

ﺪﻣ

هﺮﯾ

ﮫ

ﺑ

ﻰﮕ

ﻧ

و

.

“Turkiston” gazetasi. [Thenewspaper “Turkestan”. Goal for

this day’s celebration]. 1924, 9 march, no. 243, 3 p.

2

ﮫﭘ

ﻦ

ﯿ

ﺗﺎ

ﺧ

هو

ﻰ

ﺠ

ﻧ

ه

ر

-

ﻰﮕ

ﯿﻠ

ﺗ

ﮫﻣ

ﻻ

ﮫﺳ

ر

ﻻﺰ

ﻗ

) .

ن

ﮫ

ﻠﯿﺑ

ﻰ

ﻟ

ﻮﯾ

ﺪ

ﯿ

ﻘ

ﻧ

ﮫﺗ

.(

“Qizil O‘zbekiston” gazetasi. [The newspaper

“Red Uzbekistan”. Parandja and women’shealth. (with suspected path)].1925, 24 november, no.
284, 4 p.

3

ﻦ

ﯿ

ﺗﺎ

ﺧ

هو

ﻰ

ﺠ

ﻧ

ه

ر

ﮫﭘ

-

ﻰﮕ

ﯿﻠ

ﺗ

ﮫﻣ

ﻻ

ﮫﺳ

ر

ﻻﺰ

ﻗ

) .

ﺪ

ﯿ

ﻘ

ﻧ

ﮫﺗ

ن

ﮫ

ﻠﯿﺑ

ﻰ

ﻟ

ﻮﯾ

.(

“Qizil O‘zbekiston” gazetasi. [The newspaper

“RedUzbekistan”.Parandja and women’s health. (with suspected path) ].1925, 24 november, no.
284, 4 p.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

81

шаклланган

миллий

қадриятларга

қилинган

зарба

деб

,

ғарбча

ҳаётнинг

инқилобий

мажбурлаш

воситасига

айлантирилишидан

норози

эканликла

-

рини

матбуот

орқали

изҳор

қилишларини

илгари

сурдилар

.

Л

екин

,

масалага

теранроқ

назар

ташлайдиган

бўлсак

,

аёлларни

ичкари

аталмиш

зулматдан

чиқариш

бир

томондан

уларни

илм

машъалида

товла

-

нишларига

,

эркаклар

билан

тенг

ҳуқуқликда

яшашларига

,

жамиятнинг

барча

соҳаларида

ўз

ўрниларига

эга

бўлишларига

замин

яратса

,

иккинчи

томондан

эса

,

европа

маданиятини

сингдириш

орқали

диний

ва

миллий

қадриятларга

путур

етказилганлигининг

гувоҳи

бўламиз

.

Туркистонда

хотин

-

қизларнинг

турмуш

тарзи

шариатнинг

анчагина

ақида

-

вий

қарашлари

остида

бузилган

қонунлари

асосида

ташкил

этилганлиги

боис

,

аёлларга

паст

назар

билан

қараш

,

уларнинг

илм

олишлари

шарт

эмас

,

фақат

уйда

ўтириб

,

уй

-

рўзғор

юмушлари

билан

шуғулланишлари

керак

деган

айрим

чаласавод

дин

пешволарининг

ўй

-

фикрлари

аёлларнинг

ҳуқуқ

ва

эркинлик

-

ларини

чеклаб

қўйди

.

Ўша

давр

матбуотида

“

М

усулмон

аёли

”

ҳақида

нотўғри

фикрлар

,

дискурслар

бўлганлигини

Оренбург

газеталаридан

бирида

А

.

Фахрут

-

динов

шариатдан

хабари

бўлмаган

киши

,

яъни

ўзи

учун

нотаниш

кимса

бўлган

И

.

Подгорныйнинг

“

М

усулмон

аёли

”

номли

мақоласини

танқид

қилиб

,

шариат

аёлларга

кенг

ҳуқуқ

ва

эркинликлар

берганлигини

шариатдан

қуйидаги

далилларни

келтириб

ўтиб

,

фикрини

исботлашга

уринади

:

1.

Ҳ

еч

қайси

аёл

мажбуран

турмушга

берилиши

мумкин

эмас

.

Ҳ

аттоки

,

қизларни

турмушга

чиқиш

масаласи

бўйича

ота

-

оналар

ҳам

ҳеч

қандай

ҳуқуққа

эга

эмаслар

.

2.

Аёл

киши

юридик

шахс

каби

мол

-

мулк

ҳуқуқига

эгалик

қилиш

,

шахсий

хўжалик

юритиш

,

сотиш

,

сотиб

олишда

эрининг

розилигига

муҳтож

эмас

.

3.

Аёлнинг

мажбурияти

оилавий

масалалар

чегарасидан

ташқарига

чиқ

-

маган

.

Ҳ

аттоки

,

ўт

қалаш

ва

сув

ташиш

ишлари

эрларнинг

зиммасига

юклатилган

.

4.

Никоҳ

–

фақат

фуқароликка

асосланган

.

Аёл

киши

(

бокира

қиз

)

тур

-

мушга

чиқишда

ҳоҳлаганча

шарт

қўйиши

,

эркак

томонидан

бажа

-

рилмаган

тақдирда

,

эрининг

рухсатисиз

ҳеч

қандай

ҳуқуқдан

маҳрум

бўлмаган

ҳолда

унинг

уйини

тарк

этиш

ҳуқуқига

эга

(

бошқасига

турмушга

чиқиши

ҳам

мумкин

).

5.

Э

рлар

ўлаётиб

,

ўз

хотинлари

ва

қизларини

меросдан

маҳрум

этишга

ҳақли

эмаслар

.

6.

Никоҳга

кириш

пайтида

эр

келинга

“

маҳр

” (

қалин

)

тўлаши

шарт

.

М

аҳр

унинг

шахсий

мулки

ҳисобланади

.

7.

Ажрим

пайтида

эр

собиқ

хотинини

уч

ойгача

,

агар

хомиладор

бўлса

,

туғруққа

қадар

таъминлаб

туриши

шарт

.

8.

Агар

эр

хотинини

таъминлашга

қурби

етмаса

ёки

унга

ҳаёти

учун

зарур

маблағ

бермаса

,

унда

хотинининг

илтимосига

кўра

суд

уларни

ажратади

ва

хотини

бошқасига

турмушга

чиқишига

имкон

беради

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

82

9.

Шариат

бўйича

аёллар

эркаклар

билан

барча

сиёсий

,

ижтимоий

ва

иқтисодий

жиҳатдан

тенглар

.

10.

Жанг

вақтида

душманлар

томонга

аёллар

ўтганда

ҳам

улар

омонат

ҳисобланиб

,

ўлдирилмайдилар

ва

асирга

олинмайдилар

1

.

А

.

Фахрутдинов

мусулмон

бўлмаган

киши

,

қандай

қилиб

ўзи

билмаган

нарса

ҳақида

гапириши

мумкинлигини

,

аслида

шариатда

аёллар

масаласига

қандай

ёндашилганлигини

исботлаб

,

И

.

Подгорныйга

раддия

билдирган

.

Юқоридаги

фикрларга

янада

аниқлик

киритадиган

бўлсак

,

исломий

му

-

қаддас

китобларда

ҳам

аёлларни

қул

қилиш

тушунчаси

йўқ

.

Л

екин

исломдаги

бу

ҳикматларни

унутган

ислом

маърифати

ва

ҳуқуқига

догматик

ёндашувчи

жоҳил

руҳонийлар

–

юқори

мансабдорлар

(

қози

калон

,

шайхул

ислом

кабилар

),

шунингдек

,

уларнинг

маҳаллий

ҳокимият

тизимидаги

янада

чаласавод

ижрочилари

(

чала

муллалар

)

аёлларнинг

ҳақиқатда

ижтимоий

,

маданий

ҳаётда

иштирокини

чеклашлари

хотин

-

қизларнинг

фақат

оила

доирасида

чекланишига

олиб

келган

.

Туркистонда

аёллар

шариат

қонунларини

нотўғри

талқин

қилган

руҳо

-

нийларнинг

қарашлари

сабабли

жуда

кўп

зулмларнинг

қурбони

бўлганлар

.

“

Аёлга

нисбатан

зўравонлик

муносабати

унинг

туғилганидан

то

ўлимига

қадар

давом

этган

.

Ҳ

атто

унинг

қабри

эркак

билан

тенг

даражада

бир

хил

бўлиши

мумкин

бўлмаган

.

У

нинг

қабри

эркакникига

нисбатан

тўрт

карра

чуқурроқ

кавланган

”

2

.

Туркистонда

инқилобга

қадар

хотин

-

қизлар

нафақат

жамиятдан

узиб

қўйилган

,

балки

инсон

сифатида

ҳеч

қандай

нуфузга

эга

бўлмаган

.

Ҳ

атто

уларнинг

майитлари

ҳам

ҳурмат

қилинмаган

ва

аёлнинг

эркакдан

нуфузи

паст

эканлиги

унинг

дафн

маросимидаги

қабрининг

чуқур

-

лигида

ҳам

акс

эттирилган

.

Туркистонда

хотин

-

қизларга

бўлган

бундай

муносабатда

,

албатта

,

ҳамма

-

ни

айбдор

қилиш

нотўғри

,

чунки

маҳаллий

зиёлилар

,

айниқса

,

жадидчилар

ўзларининг

асарларида

,

матбуотларда

аёллар

масаласида

шариат

қонунла

-

рига

зид

ҳаракатлар

амалга

оширилаётганлиги

ҳақидаги

фикр

ва

мулоҳаза

-

лари

билан

ҳамиша

ўртоқлашганларини

Х

ожи

М

уиннинг

қуйидаги

фикри

ҳам

тасдиқлайди

: “

Ислом

динининг

қонунлари

Арабистон

муҳитига

қараб

тузилгани

учун

,

хотинлар

тўғрисидағи

моддалар

,

фикрларда

ҳам

исломият

-

дан

бурунғи

арабларнинг

хотинларға

қараши

ончоғина

кузда

тутулиб

,

куб

урунларда

эркаклар

эга

булғон

ҳуқуқдан

хотинлар

маҳрум

тутулғон

.

Биз

ҳам

шу

динни

қабул

этгач

хотинлар

туғрисида

ҳам

қарашимиз

арабларча

бўла

бошлайдир

.

Очиқ

,

бўйдоқ

,

ёруғлиқда

яшнаб

,

рузгор

,

тирик

-

чиликда

шаригимиз

бўлғон

хотинларни

паранжи

(

ҳижоб

)

орасида

ўрамоққа

бошлаймиз

.

Номаҳрамга

курунмаги

,

товушини

эркаклар

эшитмаги

,

эркаклар

1

O‘zR MDA, FI-1009, 1-ro‘yxat, 159-ish, 5-bet.[Central State Archive of the Republic of

Uzbekistan]. 1009 historical fond, 1 inventory, 159 business, 5 p.

2

Babadjanova R. Schastlivaya, ravnopravnaya. [Happy, equal in rights]. T.: “Uzbekistan” Publ.,

1969, 6 p.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

83

орасида

юрмаги

гуноҳ

саналадир

”

1

.

М

уаллиф

арабларнинг

ислом

дини

пайдо

бўлгунга

қадар

аёлларга

бўлган

муносабати

аянчли

ҳол

,

лекин

биз

ислом

дини

қонунларига

кўра

эмас

,

балки

исломгача

бўлган

жоҳилия

даврига

қайтганларга

ўхшаймиз

дея

таъкидлашга

уринади

.

Шунингдек

,

у

биз

ислом

қонун

-

қоидаларига

кўра

яшаш

ўрнига

,

арабларнинг

қонун

-

қои

-

далари

,

араб

маданияти

асосида

яшашга

интиляпмиз

деб

,

масалага

теранроқ

боқишга

чақиради

.

Бизнинг

ўлкага

ислом

кириб

келгунга

қадар

,

яъни

зардуштийлик

таъли

-

мотига

кўра

,

ижтимоий

ҳаётда

аёллар

ва

эркаклар

тенг

ҳуқуққа

эга

бўлган

бўлса

,

исломда

ҳам

аёллар

масаласида

юқорида

таъкидлаганимиздек

,

ахло

-

қий

-

ҳуқуқий

қарашлар

мавжуд

бўлган

. “

Исломиятдан

бурун

Туркистонда

яшовчи

турклар

яшамоқ

учун

лозим

булғон

ҳар

бир

йусунда

эр

-

хотин

шарик

эдилар

;

эр

билан

хотин

рузғор

,

тириклик

,

уруш

ишларида

текис

ҳуқуққа

эга

эдилар

...

Қачон

ислом

динига

киргизилгач

,

араб

маданияти

бизни

истило

эта

бошлоғоч

,

бизнинг

турмушимизда

,

тириклигимизда

,

умумий

оқимимизда

катта

бир

ўзгариш

юкланадир

”

2

деган

фикрлар

ҳам

матбуотда

янграб

турган

.

Бу

эса

,

ўз

навбатида

,

ҳижобнинг

ўзга

кўриниши

паранжи

деб

аталмиш

либос

шаклига

кўчишининг

биринчи

сабабларидан

бири

десак

муболаға

бўлмайди

.

Ч

унки

аёлларнинг

эрларга

қарам

бўлиб

яшашлари

ҳамда

ана

шундай

либос

(

паранжи

)

остига

беркинишларида

ҳам

араб

маданиятининг

таъсири

бордир

.

М

ана

шу

сабаб

,

араб

маданияти

билан

ислом

дини

қонун

-

қоидаларини

адаштириш

оқибатида

аёллар

паранжи

остига

занжирбанд

қилинганликлари

ойдинлашади

.

Х

отин

-

қизларнинг

бахтсизлигига

паранжи

,

чачавон

ёки

чиммат

сабаб

эмас

,

балки

эскича

фикрлаш

ва

яшаш

тарзи

сабаб

бўлган

деган

фикр

“

Х

отин

-

қиз

ва

оила

”

номли

мақолада

: “

Э

рлик

хотин

-

қизларнинг

энг

катта

бахтсизлиги

бизнинг

ҳозирғи

эски

урф

-

одатлар

негизига

қурулғон

оила

турмушидадир

.

Оилада

эркак

бош

,

хўжайин

:

хотин

унга

қул

;

хотин

тўрт

девор

ичидадир

.

Х

отин

-

қизлар

учун

зиндон

бўлғон

оила

турмуши

унинг

буткул

сиёсий

,

иқтисодий

ҳуқуқларини

шариат

қонунлари

,

эски

урф

-

одатлар

билан

чеклаб

қўйғон

.

Х

отинларимиз

оила

турмушидағи

шул

занжирларни

узуб

,

янги

ҳайат

майдонига

чиқо

оларлиқ

кучни

ҳам

юқотқонлар

”

3

–

деб

келтириб

ўтилганлиги

ҳам

миллий

ва

диний

қадриятларнинг

чатишмаси

аёлларни

тўрт

девор

ичида

қолиб

кетишларига

сабаб

бўлганлигини

кўрсатади

.

Дарҳақиқат

,

ўтган

асрда

аёллар

масаласи

энг

асосий

масала

бўлиб

,

у

жамиятнинг

оғриқли

нуқтаси

эканлиги

,

уларга

таълим

-

тарбия

бериш

ва

1

.

ﺖﮐﻮ

ً

ﮫ

م

.

ﻰ

ﺳ

ﮫﻟ

ﮫ

ٔ

ﺳﺎﻣر

ﻼ

ﻨﺗﺎ

ﺧ

.

رد

ﻼﯿ

ﺳﺎ

ﺑ

ن

ﮫ

ﻠﯿﺑ

ﻰ

ﻟ

ﻮﯾ

ﮫﺳ

ﮫ

ﺣ

ﺎ

ﺑﻮ

ﻣ

(

)

“Turkiston” gazetasi.[The newspaper

“Turkestan”. The problems of women. (It is printed with the way)]. 1924, 14 february, no. 233,2 p.

2

رد

ﻼﯿ

ﺳﺎ

ﺑ

ن

ﮫ

ﻠﯿﺑ

ﻰ

ﻟ

ﻮﯾ

ﮫﺳ

ﮫ

ﺣ

ﺎ

ﺑﻮ

ﻣ

(

)

.

ﻰ

ﺳ

ﮫﻟ

ﮫ

ٔ

ﺳﺎﻣر

ﻼ

ﻨﺗﺎ

ﺧ

.

ﺖﮐﻮ

ً

ﮫ

م

“Turkiston” gazetasi. [The newspaper

“Turkestan”. The problem women. (It is printed with the way)]. 1924,14 february,no 233, 2 p.

3

ﻦ

ﯿ

ﺗﺎ

ﺧ

-

ﮫ

ﻠﯿٔ

ﺎ

ﻋ

هو

ﻗ

.

“Turkiston” gazetasi. [The newspaper “Turkestan”. Women and family.].1924, 9

march, no 243, 2 p.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

84

ичкаридан

олиб

чиқиш

ҳақида

маҳаллий

олимлар

томонидан

кўп

фикрлар

ўртага

ташланди

.

Бироқ

бу

масала

ҳеч

қандай

натижа

бермади

,

чунки

ҳаракатга

эга

бўлмаган

бу

фикрлар

ўз

амалий

натижасини

кўрсатмаганлиги

боис

кундан

-

кунга

ортга

чўзилиб

бораверди

.

Паранжи

остида

илм

-

маърифат

булоғидан

бебаҳра

қолаётган

аёллар

ноласи

матбуотга

йўлланган

Х

анифа

Ойсиеванинг

“

Яра

очилди

”,

Х

айрия

хонимнинг

“

Бизга

йўл

беринг

”

каби

хатларларида

бонг

урди

.

М

асалан

, “

Яра

очилди

”

номли

хатда

: “

Бизнинг

аёлларимизнинг

истаклари

ислом

талабла

-

рига

мувофиқ

бўлиши

керак

.

Аёлларга

нисбатан

исломнинг

ҳукмларидан

фойдаланиш

керак

.

Акс

ҳолда

,

аёлларимиз

ўлса

,

унда

миллат

ҳалок

бўлади

,

чунки

миллатнинг

фаровонлиги

аёлларга

боғлиқ

”

1

–

дейди

.

Бу

билан

Х

анифа

Ойсиева

аёллар

илм

нуридан

бебаҳра

эканликларини

,

уларнинг

кўзлари

юмуқ

,

нафас

олишларига

имкон

йўқлигини

ўкиниб

айтганида

,

албатта

паранжи

остида

бўғилганлигини

сезиш

қийин

эмас

.

Шунингдек

,

миллатнинг

асл

тарбиячиси

аёллар

эканлигини

тушуниб

етган

Х

анифа

Ойсиева

:

“

М

иллатнинг

бир

қисми

ёзиш

ва

ўқишни

билмагунча

,

қолган

ярми

ҳам

озод

бўлолмайди

”

2

–

деб

,

миллатнинг

қўлдан

бой

берилишининг

сабабини

ҳам

аёлларни

қоронғу

хонага

қамалганликларидадир

деб

билади

.

Демак

,

паран

-

жи

остидаги

аёлнинг

илм

-

маърифатдан

узиб

қўйилганлиги

нафақат

фарзанд

-

лар

тарбиясига

,

шу

билан

бирга

миллат

келажагига

ҳам

болта

урганлигини

кўрсатади

.

Х

айрия

хоним

томонидан

йўлланган

иккинчи

мактубда

эса

,

“

М

иллат

,

сақланиб

қолинишини

истаса

,

у

ўз

қизларини

ўқитиши

керак

.

Буни

дин

,

шариат

,

инсоният

ва

замон

талаб

қилади

” –

деб

сўзини

давом

эттирар

экан

, “

Бизни

тарбияланг

,

ундан

кейин

эса

,

биздан

миллатпарвар

,

ватанпар

-

вар

ва

келажаги

буюк

болаларни

талаб

қилинг

”

3

–

дея

,

аёллар

қолоқ

,

илмсиз

,

замондан

орқада

қолган

ҳолда

келажак

авлодни

тарбиялай

олмаслиги

,

зеро

,

эркак

киши

туғилганидан

то

ўлимига

қадар

аёл

киши

билан

яшашлигини

мисол

қилиб

келтириб

ўтади

.

Дарҳақиқат

,

эркак

кишига

ҳар

қандай

ҳолатда

ҳам

руҳий

,

ҳам

маънавий

жиҳатдан

кўмак

берувчи

аёлларнинг

ўрни

уну

-

тилар

экан

,

албатта

,

эркаклар

ҳам

аёллар

каби

бахтсиз

яшайдилар

.

Аёлларнинг

юзини

очиш

ва

уларни

озодликка

чиқариш

ҳақида

муфтий

,

қози

ва

муллалар

ҳам

ўз

фикрларини

баён

қилганлар

.

М

асалан

, 1916

йил

29

апрель

“

Туркестанский

Курьер

”

газетасининг

94-

сонида

“

Сартлар

таъли

-

ми

ва

сарт

аёлларининг

озодлиги

”

номли

мақолада

барча

дин

пешволари

-

нинг

ичидан

фақат

биргина

самарқандлик

бош

қози

,

бутун

мусулмон

дунёсининг

1-

даражали

профессоригина

: “

Сартлар

фақатгина

озод

,

билим

ва

маданиятга

эга

бўлган

аёл

томонидан

тарбиялансаларгина

,

юксак

даража

-

даги

тараққиётга

эришишлари

мумкин

”

4

–

деса

,

қўқонлик

муллалар

аксинча

,

1

O‘zR MDA, FI-1009, 1-ro‘yxat, 159-ish, 17-bet.[Central State Archive of the Republic of

Uzbekistan]. 1009 historical fond, 1 inventory, 159 business, 17 p.

2

Ўша

ерда

.

3

Ўша

ерда

.

4

Ўша

манба

. –

Б

. 3.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

85

аёлларнинг

озодлигига

салбий

муносабат

билдириб

: “

Й

ўқ

!

Бўлмайди

!

Қур

-

ъон

рухсат

бермайди

!

1

–

деб

айтганлиги

ҳам

дин

пешволарининг

орасида

бир

-

бирларини

тушунмаслик

ҳолатлари

мавжуд

бўлганлигидан

далолат

беради

.

Бухоро

амирининг

юксак

заковатли

сарой

амалдорларидан

бири

М

ирзо

М

устафо

эса

: “

Х

алқ

кўникмаган

!

М

уллалар

қўзғолон

қиладилар

!

Бунинг

учун

Туркия

ва

Форс

давлати

намуна

кўрсатиши

керак

” –

дейди

.

“

Татарларчи

?”

деган

саволга

у

: “

Нима

,

татарлар

?

Биз

уларни

мусулмон

ҳисобламаймиз

.

У

лар

Қонундан

воз

кечганларданку

”

2

, –

дейди

.

Демак

,

М

ир

-

зо

М

устафо

бу

фикри

орқали

татарларни

адашганликда

айлаб

,

Қуръонга

амал

қилмасдан

нотўғри

яшаётганликларини

айтмоқчи

бўлади

.

М

аълумки

,

Татаристон

мусулмонлари

аёлларнинг

юзларини

очишда

биринчи

жонбоз

-

лик

кўрсатган

миллат

ҳисобланиб

,

улар

тараққиёт

сари

қадамни

Туркистон

мусулмонларидан

илгари

ташлаганликларини

инкор

этиб

бўлмайди

.

Х

отин

-

қизларга

паранжини

мажбурлаб

очириш

билан

ўз

ҳақ

ҳуқуқини

танитиб

,

онгли

равишда

тушуниб

очиришларига

эришиш

энг

асосий

вазифа

эканлигини

тушуниб

етган

Туркистон

зиёлиси

Ўктам

ҳам

қуйидаги

фикри

билан

масалага

ойдинлик

киритади

: “

Х

отин

-

қизларимизда

ўзини

тутарлиқ

тарбия

ва

онг

йўқ

,

эркакларимизда

“

хотинлар

шаҳвоний

қувватни

ёзала

учун

(

таъминлаш

мақсадида

Ю

.

Д

.

изоҳи

)

яратилғон

маҳлуқ

”

деган

фикр

қойноғон

бир

паллада

,

бунинг

устига

муҳитимизнинг

холин

билатуруб

“

Х

ей

йўқ

,

бей

йўқ

”

хотинларни

зўрлаб

очирсоқ

,

фойда

ўрнида

қончо

зиён

кўри

-

шимиз

,

ҳатто

қонли

воқеаларга

учрашимиз

кўз

олдидан

узоқ

тутилмасин

!

Х

отинларнинг

чин

озодлиққа

етишмаги

учун

қуйидағича

йўл

-

йўруқ

тутмо

-

ғимиз

ва

кўмаклашмагимиз

керак

:

1.

Қизлар

маорифи

ва

тарбиясига

фавқулодда

йўл

очмоқ

керак

.

Қиз

мактабларини

кучайтирмакка

,

ишчи

-

хизматчи

,

деҳқон

ва

барча

халқ

қизини

мактабларда

ўқутмоққо

,

тушунган

зотлар

қиз

ва

сингил

-

ларини

эрлар

мактабида

оралаш

ўқутмоққо

тиришсун

.

Қизлар

учун

интернатлар

очилсин

.

Ота

-

онасининг

бориғо

қарамай

борчо

халқ

қизларини

шунда

тарбиялансунки

,

бундан

сўнг

ва

олий

мактабда

ўқучилар

кубрак

шулардан

етишсун

.

2.

Дарилмуаллимотка

яхши

аҳамият

бериб

,

бундан

тезда

муаллима

ва

мураббиялар

етишдирмакка

тутунилсун

.

Дарилмуаллимот

хотинлар

-

нинг

маориф

ва

маданият

маркази

холиға

қуйилсун

.

Ҳ

озирча

дарил

-

муаллимот

қошида

адабиёт

тугараги

тузуб

бутун

хотинларға

тиётр

,

консертлар

берилсун

,

ижтимоий

ва

тарбиявий

лексиялар

ўқулсун

.

Х

отинлар

секин

-

секин

шундай

ижтимоилар

билан

ошно

қилинсун

.

Фирқалик

ва

фирқасиз

ишчилар

ва

ҳаваскорлар

хотин

ва

қизларини

шунда

боришғо

тарғиб

этсун

.

1

O‘zR MDA, FI-1009, 1-ro‘yxat, 159-ish, 17-bet.[Central State Archive of the Republic of

Uzbekistan]. 1009 historical fond, 1 inventory, 159 business, 17 p.

2

Ўша

ерда

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

86

3.

У

мум

хотинлар

учун

саводсиз

ва

тарбия

курслари

очилсин

.

Фирқа

-

лиларнинг

хотинлари

мажбурий

ўқутдирилсун

,

фирқасизларники

ҳам

ташвиқ

қилинсун

.

4.

Х

отинлар

озодлиғи

йўлида

ишлагучи

жамият

тузилсун

.

Бунга

фирқа

-

лик

,

фирқасиз

,

камбағал

,

бой

демай

барча

хотинлар

қабул

қилинсун

ва

шу

жамият

томонидан

хотинларғо

махсус

журнал

чиқорилсин

.

5.

Х

отин

шуъбалари

ёқинидағи

барчанинг

нафратига

сабаб

буладурғон

аҳлоқсизлар

билан

қаттиқ

курашилсун

.

Х

отин

шуъбаларига

ўзбеклар

руҳига

ошнороқ

кишилар

бошлиқ

қилинсин

,

ҳатто

ўзбек

ўқумишли

хотинлари

қушилсун

.

6.

Х

отинлар

саноатхонаси

уюшдирилсин

.

Ҳ

озирча

эркаклар

билан

хо

-

тинларнинг

бир

ерда

ишламагига

муҳит

мусоъид

эмас

(

шароит

мавжуд

эмас

).

Л

екин

бизнинг

ўзбекларда

хотинларнинг

ўзига

махсус

саноъати

бор

(

тупийдузлик

,

чалмакчилик

,

бандакчилик

,

пиллачилик

,

эпакчилик

,

бузчилиқ

,

туқучилиқ

ва

бошқалар

).

7.

Ҳ

ар

қайси

ерда

ўзбеклар

учун

бир

неча

чоқолақ

(

бувак

)

болалар

уйи

очилсин

,

токи

ишчилар

ишка

борғонда

,

туғушғо

кетканда

боласини

боқиб

тур

c

ун

”

1

.

У

шбу

келтирилган

таклифларнинг

ўз

вақтида

амалга

оширилмаганлиги

боис

паранжи

ташлаш

ва

хотин

-

қизларнинг

озодликка

чиқишлари

кундан

-

кунга

чўзилиб

бораверди

. 1926

йил

13

декабрда

эса

,

Самарқандда

хотин

-

қизлар

озодлиги

масаласига

бағишланган

кенгаш

мажлисида

хотин

-

қизлар

-

ни

паранжи

деган

қора

пардадан

озод

қилиш

ҳақида

бир

қанча

ечимга

эга

бўлган

фикр

-

мулоҳазалар

ҳам

ўртага

ташланди

.

У

лар

қуйидагилардир

:

1. “

Х

отин

-

қизларни

умуман

очиш

керак

эмас

”;

2. “

Х

отин

-

қизларни

очиш

керак

.

Аммо

,

бунинг

учун

очишдан

илгари

тарбия

бериш

керак

;

тарбия

бермасдан

очиш

мумкин

эмас

”;

3. “

Х

отин

-

қизларни

зарбалик

равишда

фармон

(

буйруқ

)

бериб

,

ҳозирдан

ҳаммасини

бирга

очтириш

керак

”;

4. “

Х

отин

-

қизларни

очқонда

,

ҳамма

ташкилотлар

бирга

бошлаб

,

фирқа

,

касаба

,

комсомул

ва

қушчи

ташкилотлари

ўртасида

бу

ишни

бирдан

амалга

қўйиш

керак

”;

5. “

Х

отин

-

қизларни

очиш

ишини

илгари

фирқа

,

комсомул

фаолларидан

бошлаб

амалга

қўйиш

ва

шунинг

натижасида

бу

ишга

кўпчиликни

тортиш

,

кенг

фирқа

ҳам

комсомул

оммасида

ва

ундан

кейин

бошқа

ташкилотларда

амалга

ошириш

лозим

”

2

.

Юқоридаги

фикр

ва

мулоҳазаларни

таҳлил

қилар

эканмиз

,

биринчи

фикр

шариат

пешволарининг

фикри

эканлиги

ҳамда

улар

паранжи

ташланишига

1

ﺖﮐﻮ

ً

ﮫ

م

.

ﻰ

ﺳ

ﮫﻟ

ﮫ

ٔ

ﺳ

ﮫﻣ

ر

ﻼ

ﻨﺗﺎ

ﺧ

) .

رد

ﻼﯿ

ﺳﺎ

ﺑ

ن

ﮫ

ﻠﯿﺑ

ﻰ

ﻟ

ﻮﯾ

ﮫﺳ

ﮫ

ﺣ

ﺎ

ﺑﻮ

ﻣ

.(

“Turkiston” gazetasi. [The newspaper

“Turkestan”. The problem women. (It is printed with the way)].1924, 14 february,no. 233,3 p.

2

ن

.

ﻢ

ﯿﻠ

ﮭ

ٔ

.

ﻦﺗﺎ

ﺧ

-

ﻰ

ﻧر

ﻻ

ﻗ

م

ه

د

ﮫ

ﻗ

ﻢ

ھ

ُ

ﻮ

ﻣ

ا

ﺪ

ﯿ

ﻟ

ﻮﯾ

ش

رﺎ

ﻘ

ﯿ

ﭼ

ﺎ

ﻘﻘ

ﻟد

ا

ڒ

ﺎ

ٔ

.

“Qizil O‘zbekiston” gazetasi. [The newspaper “Red

Uzbekistan”. An Important step on the way to the release of girls]. 1926, 17 december,no. 290,2 p.