SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
36
НАЗИРОВА ШУКРИЯ
ўқитувчи, ТошДШИ
Хитойда аёллар адабиётининг юзага келиши
ва ривожланиш босқичлари
(Ўзбек ва хитой адабиётинниг қиёсий таҳлили мисолида)
Аннотация. Мазкур мақолада “аёллар адабиёти” тушунчасининг моҳияти, бу
тушунча хусусидаги мавжуд қарашлар ҳақидаги мулоҳазалар ўрганилади. Шунинг-
дек, ўзбек ва хитой адабиётида аёллар ижодининг дебочаси, хитойда “аёллар
адабиёти”нинг шаклланиши каби масалаларга ойдинлик киритилади. Ўзбек ада-
биётида хонликлар давридаги адабий муҳит ва уларда аёлларнинг мавқеи, хитой
адабиётида аёллар ижодига туртки бўлган ижтимоий-сиёсий воқеалар тарихий
манбалар орқали тадқиқ этилади.
Таянч сўз ва иборалар: аёллар адабиёти, хонликлар даври, отинлар, жадид-
чилик ҳаракати, Синьхай инқилоби, 4-май ҳаракати, аёллар ҳуқуқи, гуйсиу
（贵秀）
,
“Аёллар учун тўрт китоб” (
四女书
)
Аннотация. В этой статье раскрывается сущность понятия «женская лите-
ратура» и современные взгляды на ее концепцию. Также освещаются дебют
женского искусства в узбекской и китайской литературе, становление «женской
литературы» в Китае, литературная среда ханств в узбекской литературе и
положение женщин в них, а также общественно-политические события, стиму-
лирующие творчество женщин в китайской литературе.
Опорные слова и выражения: женская литература, ханства, джадидское
движение, Синхайская революция, движение 4 мая, права женщин, “четыре книги
для женщин” (
四女书
).
Abstract. This article reveals the essence of the concept of "women's literature" and
its modern views on the concept. The debut of female art in Uzbek and Chinese literature,
the formation of "female literature" in China are also highlighted. The literary environ-
ment of the khanates in Uzbek literature and the position of women in them, as well as
socio-political events stimulating the creativity of women in Chinese literature.
Keywords and expressions: women's literature, khanates, Jadid movement, Xinhai
revolution, May 4 movement, women's rights, “four books for women” (
四女书
).
Тарихга назар ташласак, жамиятда аёлларнинг ўрни, мавқеи, ҳуқуқи
масаласи ҳар доим баҳсли ва долзарб масалалардан бири бўлиб келган.
“Аёллар адабиёти” тушунчаси ҳам шу масалаларнинг ажралмас, узвий бир
қисми ҳисобланади. “Аёллар адабиёти” тушунчаси турли халқлар адабиё-
тида турли даврларда турли вазиятлар тақозоси билан пайдо бўлган. Баъзи
халқларда эса таниқли аёл ижодкорлари бўлгани ҳолда улар “аёллар ада-
биёти” номи билан алоҳида ажратилмайди.
Ҳозирда “аёллар адабиёти” тушунчаси хусусида турли бир-бирига зид
қарашлар ва ёндашувлар мавжуд. Адабиёт жинсга қараб бўлинмайди, ада-
биёт фақат яхши ёки ёмон бўлиши мумкин, “аёллар адабиёти” бу асоссиз
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
37
бир тушунча деган қарашлар ҳам бор. Ва аксинча, адабиёт бўлинади
“адабиёт ҳозир ҳам бўлинади, илгари ҳам бўлинган, фақат, эркаклар ада-
биёти – бу адабиёт, аёллар адабиёти – бу резервация, деган иддао билан
бўлинади”
1
, деган фикрлар илгари сурилган. Шунингдек, “табиат аёлларга
истеъдод учқунини ажратиши мумкин, лекин ҳеч қачон даҳони бермайди"
2
,
“аёллар шеърияти – онгсиз тақлид”
3
дея аёл ижодкорлар ижодига менсимай,
паст назар билан қарашлар ҳам мавжуд бўлган. Бизнингча, инсон ўзининг
ижодий қобилиятини жинсидан қатъий назар намоён қилиш имконига эга.
Ва бадиий асарнинг қиммати унинг бадиий баркамоллиги, унда кўтарилган
муаммонинг долзарблиги, умумбашарий қадриятларнинг нечоғлик ифода
этилгани ва, энг муҳими, Инсон тақдирининг жумбоғ-у ечимлари, инсон-
нинг ботини-ю зоҳири тасвирининг ҳаққонийлиги билан белгиланади.
Шу ўринда, “аёллар адабиёти” тушунчасига ҳам бироз ойдинлик кирит-
сак. Турли манбаларда бу тушунчага қуйидагича таъриф берилади. Жумла-
дан, “Аёллар адабиёти” (ингл. Women's fiction) – бу аёл ўқувчиларга мўл-
жалланган китобларни ифодаловчи умумий истилоҳ бўлиб, ишқий роман-
ларни ҳам ўз ичига олади. Аёллар адабиётини аёллар ижодидан фарқлаш
керак
4
, деб таъкидланади. Табиийки аёл ижодкорлар нафақат аёллар мавзу-
сида бошқа мавзуларда ҳам ёзишлари мумкин. "Romance Writers of America"
ташкилоти аёллар адабиётини “ҳаётидаги ўзгаришлар, шахс сифатидаги
улғайиш чегарасида турган аёллар ҳақида яратилган ва сотишга мўлжаллан-
ган роман”лар, деб таъриф беради. Бу таърифда таъкидланишича, аёлнинг
бу ўсиш йўлидаги сафари туйғуларга йўғрилган фикрлашини, шунингдек,
унинг шахсини ва бошқа одамлар билан муносабатини ўзгартирадиган хат-
ти-ҳаракатларини батафсил акс эттиради”
5
. Демак, “аёллар адабиёти” деган-
да, бир гуруҳ олимлар “аёлларга бағишланган, аёллар мавзусидаги” асарлар-
ни тушунишса, иккинчи бир гуруҳ олимлар “аёл ижодкорлар томонидан
яратилган асарлар”ни. Биз иккинчи гуруҳ олимлари нуқтаи назарига қисман
қўшиламиз. Бизнингча, аёллар мавзуси бадиий асарнинг тематик кўламини
ифодаловчи ҳодиса бўлса, аёллар адабиёти – бадиий ижоднинг яратувчиси
билан боғлиқ ҳодисадир;
қисман
дейишимизнинг сабаби, ўзи эркак ижодкор
бўла туриб “аёл тилидан” аёл руҳиятини, ички дунёсини маҳорат билан
ёритиб берган жуда кўплаб ёзувчилар бор. Ёзувчи ёки шоир (жинсидан,
1
Арбатова М., Женская литература как факт состоятельности отечественного феминизма.
//Преображение. 1995. № 3. – С.27
2
Пономарев С.И. Наши писательницы. — СПб., 1991. – С.20-22
3
Мандельштам О. Литературная Москва // Мандельштам О.Э. Сочинения в 2 тт. Т.2 — М.,
1990. – С.275-276
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_
%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0
5
What is RWA-WF?, Romance Writers of America, 2011, с. 4. Проверено 11 февраля
2013. Архивная копия от 25 января 2013 на Wayback Machine
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
38
ёшидан қатъий назар) образ яратар экан “ўзга” (яъни аёл, эркак, ёш, қари ва
ҳ.о.)нинг руҳиятига кириши, унинг тилидан гапириши шарт.
Аёллар адабиётининг пайдо бўлиши масаласи жаҳон адабиётшуносли-
гида бу масала жуда кўплаб тадқиқотларнинг объекти бўлган. Бунинг асосий
сабаби, маълум бир даврда муайян бир халқнинг адабиётига кўплаб аёл
ижодкорларнинг кириб келиши билан боғлиқдир. Ва табиийики, аввал ҳоди-
са пайдо бўлади, кейин унинг номи.
Ўзбек адабиётида ҳам махсус “аёллар адабиёти” тушунчаси мавжуд эмас,
аммо аёллар ижоди мавжуд ва у ўз тарихига эга. Ўтмишга назар ташласак,
асосан хонликлар даврида (19-аср) кам сонли аёл ижодкорлар: Жаҳонотин
Увайсий
1
, Дилшод Барно
2
, Анбар отин
3
, Нодирабегим
4
нинг номлари зикр
этилади. Эътиборли жиҳати, бу шоираларнинг аксарияти ўзлари ижоди
билан шуғулланишлари билан бир вақтда бошқа хотин-қизларга ҳам хат-
савод ўргатишган. Иккинчи жиҳати, уларнинг шеърлари тематикаси ниҳоят-
да кенг бўлган. Аёл муҳаббати, руҳий ҳолати, фарзандга меҳр каби соф
аёллик туйғуларидан ташқари, хонлик даврида халқнинг турмуш шароити,
халқнинг қисмати, Чор Россияси олиб борган сиёсатнинг оқибатлари,
аёлларни маърифатли, эркин, жамиятнинг тенг ҳуқуқли аъзолари бўлишга
чорлаш мотивлари ва бошқа ижтимоий-сиёсий воқеалар ҳам ўзининг юксак
бадиий ифодасини топган. Уларнинг теран фикрлари, ижтимоий-сиёсий ҳаёт
ҳақидаги мушоҳадалари ҳозирга қадар ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.
Хонликлар давригача ҳам аёллар ижод этганликлари ҳақида ҳам маъ-
лумотлар учрайди. Айрим тазкираларда бошқа ижодкор аёллар ҳақида ҳам
маълумотлар келтирилади. Аммо улар у қадар машҳурликка эришмаганлар.
Бу даврда аёл ижодкорларнинг ниҳоятда кам бўлганлиги, энг аввало,
саводсизлик, ўқиш ва ёзишни билмаслик билан изоҳлаш мумкин. Тарихдан
маълумки ХХ асрнинг бошларига қадар аёлларнинг билим олиши масаласи
жуда муаммоли бўлган. Ва умуман аёлларнинг мавқеи, ҳуқуқи кабилар
билан боғлиқ муаммолар мавжуд эди. Манбаларда келтирилишича Туркис-
тонда хотин-қизларлар мактаби бўлмаган. Қизлар вақти-вақти билан мулла-
ларнинг хотинлари ёки “биби халфа”, “отин”деб аталган бирор бир ўқимиш-
ли аёлнинг уйида йиғилишиб туришган. Бу йиғилишларда аёллар асосан энг
бошланғич диний билимларни, тикиш-бичиш ва баъзан хат савод
1
Увайсий (тахаллуси; исми Жаҳон) (1779 — Марғилон —1845) — шоира, маърифатпарвар.
– Қаранг: http://e-adabiyot.uz/uzbek/mumoz/1155-kitob.html
2
Дилшод Отин, Барно, Дилшоди Барно (тахаллуслари; асл исм-шарифи Дилшод Раҳимқул
сўфи қизи), (1800, Ўратепа — 1905/06, Қўқон) — шоира, маърифатпарвар. Каранг http://e-
adabiyot.uz/uzbek/mumoz/1163-kitob.html
3
Анбар Отин Фармонқул қизи (1870 — Қўқон — 1906) — ўзбек шоираси. .Қаранг: http://e-
adabiyot.uz/uzbek/mumoz/1204-kitob.html
4
Нодира -- (тахаллуси; исми Моҳларойим) (1792, Андижон —1842, Қўқон) — шоира,
маърифатпарвар ва давлат арбоби. – Қаранг: Қодирова М. Нодира. http://e-
adabiyot.uz/uzbek/mumoz/1158-kitob.html
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
39
ўрганишган. Аммо 19 асрнинг сўнгги чораги ХХ аср бошларида Туркис-
тонда содир бўлган ўзгаришлар, жадидларнинг сайъи ҳаракатлари билан
янги таълим тизимининг жорий этилиши, жадид мактабларининг очилиши,
аёлларнинг ҳам илм олиш имкониятини пайдо бўлиши аёллар ўртасида
саводхонликнинг ошишига олиб келди.
Натижада ХХ асрнинг ўрталарига келиб аёл ижодкорлар сони анча орта
борди ва аср сўнгги чорагида уларнинг сони сезиларли ошди. Ўзбекистонда
махсус “аёллар адабиёти” термини қўлланилмаса-да аёллар ижоди анча равнақ
топаётгани ҳеч кимга сир эмас. Ҳам шеъриятда, ҳам насрда ижод қилаётган
кўплаб ижодкор аёлларимиз, масалан, Зулфияхоним, Ҳалима Худойбердиева,
Фароғат Камолова, Саломат Вафо ижоди нафақат ватанимизда балки жаҳон
адабиёти саҳнасига кириб бораётганлиги фикримизнинг исботидир.
Хитойда “аёллар адабиёти” (
女性文学
) тушунчаси мавжуд бўлиб унинг
ривожи ўзига хос тарихга эга. Хитой азалдан шеърият, турли урф-одатлар
ва анъаналарга бой мамлакат ҳисобланди. Хитойда бадиий сўз санъатининг
пайдо бўлиши жуда қадим даврларга Шан подшоҳлиги (мил.авв. 1600-1046)
даврига бориб тақалади. Ўзбек адабиётида бўлгани сингари Хитойда ҳам
дастлаб шеърият ривож топган. Шеърий асарларнинг жуда катта қисми
аёллар томонидани ижод этилган. Қадимги хитой адабиётида “
颂 诗
”
(сонгши) ва “
辞
” (цы) шеърлари аёллар ижод қилган асосий жанрлар ҳисоб-
ланган.
1
Қадимги Хитойда насрий асарларга муносбат жуда салбий бўлган,
Лу Синнинг фикрича, наср адабий шакл сифатида тан олинмаган. Шунинг-
дек, аёлларнинг наср билан шуғулланиши тақиқланган. Насрий асарлар
аёлни “тўғри йўлдан оздиради”, “чалғитади” деб ҳисобланган. Хитойда
баъзи илмий манбаъларда айтилишича, 1840 йилга қадар бирорта ҳам насрда
ижод қилган аёл ижодкор бўлмаган. Биринчи аёл ёзувчи Гу Тайцин
顾太清
(тахаллуси Юнча Вайши) бўлиб, у машҳур хитой классик романи “Қизил
кўшкдаги туш” романининг давоми сифатида «Қизил кўшкдаги тушлар
сояси »
《红楼梦影》
（
1877 г.) романини ёзган. Анча вақтгача аёллар ўзла-
рининг асл исмларини бекитиб, маълум бир тахаллуслар билан ижод
қилишган.
2
Баъзи манбаларда эса, аксинча, қадимги Хитойда жуда кўп аёл
ижодкорлар бўлганлиги, уларнинг ижоди авлоддан авлодга қолдирилган-
лиги ҳақида гапирилади. Тадқиқотчи Ху Венькайнинг “Қадимги сулолалар
аёллари асарларининг тадқиқи” номли китобида келтирилишича, Мин
(1368-1644) сулоласи ҳукмронлиги пайтида 4000 га яқин аёл ижодкорлар
бўлиб, уларнинг аксарияти зодагонлар оиласидан келиб чиққан қизлар –
1
Хакунова Ж.А. «Женская» литература в Китае: традиции и современное состояние //
Молодежный научный форум: Гуманитарные науки: электр. сб. ст. по мат. XLIII междунар.
студ. науч.-практ. конф. № 3(42). URL: https://nauchforum.ru/archive/MNF_humanities/
3(42).pdf (дата обращения: 01.09.2019)
2
Ўша жойда.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
40
гуйсиу (
贵秀
)лар бўлган. Ху Венькай бунининг сабабини қуйидагича изоҳ-
лайди. Бой хонадонларнинг фарзандлари уй-рўзғор ишларидан ҳоли бўлиш-
ган ва савод чиқаришлари, ижод қилишлари учун барча шароитларга эга
бўлганлар. Аммо қизлар асосан уй шароитида таҳсил олганликлари ва ташқи
олам билан мулоқотлари чекланганликлари туфайли уларнинг дунёқараши
ҳам шунга мосланган, чегараланган. Гуйсиуларни анъаналарга қатъий риоя
этилган ҳолда “Аёллар учун тўрт китоб” (
四女书
) (конфуций таълимот-
ларига асосланган ва 4 та китобдан иборат тўплам) асосида тарбиялашган.
Мазкур тўплам: 1. “
女诫
” –панд-насиҳат, ўгитлар 2. “
内训
” – аёлларнинг аҳ-
лоқ қоидалари; 3
）
“
女论语
” – суҳбатлар ва мушоҳадалар; 4) “
女范捷录
” –
“аёл ахлоқи”нинг намунаси каби китоблардан тузилган.
1
Табиийки, бу
тарздаги чеклов ўз навбатида аёллар яратган асарларда ҳам ўз ифодасини
топган. Шу билан бирга “уйдан”, “жамиятдан” ташқарида ҳам аёлларнинг
ўзига хос яна бир тоифаси “цзинюй”лар мавжуд бўлиб, улар асосан қўшиқ-
чи, раққосалик билан шуғулланганлар. Уларнинг ҳаёти кўпроқ
гетера
(қа-
димги Грецияда зодагонлар оиласидан чиққан турмуш қурмаган ва эркин
ҳаёт тарзини кечирувчи аёл)ларнинг турмушини эслатган. Эътиборли жиҳа-
ти, бу аёллар ҳам саводли, обрўли оилаларнинг қизлари бўлиб, тақдир
тақозоси билан кўчага “чиқариб ташланган” инсонлардир. Улар ўзларининг
ўткир зеҳни, ҳозиржавоблиги, зукколиги билан империянинг энг кучли
шоирлари билан беллаша олганлар.
2
Х1Х аср –ХХ асрнинг бошларига қадар Хитой халқи турмуш тарзи,
маданияти (вэньхуа), санъати феодал тузум, конфуций таълимоти билан
чамбарчас тарзда кечди. Шу билан бирга бу давр янги хитой адабиётининг
шаклланиши учун замин ҳозирлаган бир босқич бўлди. Барча халқларнинг
адабиёти ривожида ўша халқ хаётидаги ижтимоий-сиёсий ҳаёт жиддий
таъсир кўрсатгани тарихдан маълум. Хитой адабиёти ҳам бундан истисно
эмас. Мамлакат тарихида содир бўлган баъзи ижтимоий-сиёсий воқеалар
хитой адабиётида айнан аёллар адабиётини махсус бир йўналиш сифатида
шаклланиши ва қарор топишига жиддий таъсир кўрсатди. Шундай
воқеалардан бири Синьхай инқилоби ва 4-май ҳаракатидир. Чунки, айнан
Синьхай инқилоби (
辛亥革命
)
3
дан сўнг ғарб либерал қарашларининг, фал-
сафий тафаккурининг хитой жамоатчилик фикрига таъсири кучайди. Мамла-
катда бир-бирига боғлиқ иккита ҳаракат: “Янги маданият тарафдорлари” (
新
1
Hu Wenkai An Investigation of Women’s Works of Past Dynasties. Shanghai: Shanghai Antique
Press, 1996.
2
Встречи и расставания. Лирика китайских поэтесс I-XX веков в переводах М.Басманова,
Москва, «Художественная литература», 1993. – Стр.5
3
Синьхай инқилоби (
辛亥革命
) – 1911-1913 йилларда Хитойда содир бўлган инқилоб
бўлиб, бу ҳодиса туфайли маньжурларнинг Цин сулолсаси ҳукмронлигига барҳам берилиб,
Хитой республикаси (1911-1949) эълон қилинди.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
41
文 化 运 动
)
1
ва “4-май ҳаракати” (
五 四 运 动
)
2
тарафдорларининг ғоялари
етакчи мавқе эгаллади. Бу ҳаракатлар аъзоларининг асосий мақсади хитой
анъанавий маданияти билан ғарб илм-фан ва маданиятининг энг ижобий
илғор тажрибаларини уйғунлаштирган ҳолда, янги маданиятни яратиш эди
3
.
Бундан ташқари бу ҳаракат фаоллари (Чэн Дусю, Лян Цичао, Ху Ши, Лу
Син ва б.) оила, демократик қадриятлар, таълим ва аёлнинг жамиятдаги ўрни
каби масалаларга ҳам катта эътибор қаратдилар. Агар таъбир жоиз бўлса,
айтиш мумкинки, аёлларни озод қилиш (
妇女解放
) – янги маданият учун
ҳаракат тарафдораларининг асосий мақсадларидан бирига айланди. Бирин-
чи жаҳон уруши йилларида аёллар ҳуқуқини ҳимоя қилиш ҳаракатлари жуда
кучайди
4
. Тадқиқотчи Дороти Конинг фикрича, 19 асрнинг охири 20-
асрнинг бошларида Хитойда аёлларни маърифатли қилиш ва унинг ижтои-
моий мавқеини кўтаришга бўлган интилишлар Хитой жамиятининг либерал-
лашуви, Хитойнинг замонавий оламга кириб боришига туртки берди.
5
Аммо
баъзи тарихчиларнинг фикрича, бу ҳаракатлар ҳам аслида аёлларнинг
ҳуқуқлари учун гўёки курашаётган эркакларнинг тўғри деб ҳисоблаган
йўналишлардагина олиб борилди. Ҳаракат вакиллари орасида фаол аёллар-
нинг йўқлиги аёлларнинг озодлиги ва ҳуқуқларига эга бўлишлари йўлида
жуда катта тўсиқ эди. Ўша давр аёлларининг ҳатто ўз тақдири тўғрисидаги
муҳокама ва баҳсларда ҳам овози йўқ эди. Ҳамма нарсани эркаклар ҳар
қилар эдилар.
6
Бошланғич таълим олиш ҳуқуқини ҳисобга олмаганда,
сиёсий, иқтисодий, юридик жиҳатдан аёлнинг ҳуқуқи ўтган йиллардагидан
кам фарқ қилар эди. Тадқиқотчи Хань Юйфэн аёллар масаласида ўзига хос
1
“Янги маданият тарафдорлари” (
新 文 化
运
动
)-Хитойда 1910 йилнинг ўрталарида
бошланган оммавий-ижтимоий ҳаракат бўлиб, унинг тарафдорлари ғарб фани ва
маданиятининг ижобий тажрибаларидан фойдаланган ҳолда янги Хитой маданиятини барпо
этиш ғоясинит тарғиб қилганлар.
2
“4-май ҳаракати” (
五四
运
动
) – 1919 йилнинг май-июнь ойларида мамлакатда ёшлар
томонидан содир этилган оммавий ҳаракат бўлиб, у японлар томонидан ишғол қилинган
Шаньдун провинциясидаги собиқ германия концессияларини Хитойга қайтариб бериш
таклифини рад қилган Париж тинчлик конференцияси қароридан сўнг юзага келган.
3
Чжэн Юнфу
郑永福
, Лу Мэйи
吕美颐
. Чжунго фунюй тунши, миньго цзюань
中
国
妇女通
史
,
民
国卷
(История женщин Китая, период Республики). Ханчжоу, 2010.- Б.21
4
Dong Jinxia. Women, sport and society in Modern China. London, 2003.; Dooling A.D.
Women’s literary feminism in twentieth century China. New York, 2005; Ko D. Teachers of the
Inner Chambers. Women and culture in seventeenth-century China. Stanford, 1994.
5
Ko D. Teachers of the Inner Chambers. Women and culture in seventeenth-century China.
Stanford, 1994.-Б. 2
6
Хань Юйфэн. Исследования живописи женского движение Китая//Известия Россчийского
государственного педагогического универистета им. А.И. Герцена, 2008. -№28-1
https://cyberleninka.ru/article/v/issledovanie-zhivopisi-zhenskogo-dvizheniya-kitaya
(дата
обращения 01.09.2019)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
42
талқинни илгари суради. Унинг фикрича, ўша даврда Хитой аҳолисининг
қарйиб ярми бирор бир иш билан шуғулланмаган ва барча оғирлик асосан
эркакларнинг зиммасига тушган. Ислоҳотчилар аёлларнинг озод ва эркин
бўлишларини, ўзларининг ҳаётлари учун жавобгарликни ўз бўйниларига
олишларини, эркаклар билан тенг масъулиятга эга бўлишларини хоҳла-
ганлар.
1
Эркаклар аёлларнинг тимсолида кўпроқ ўзларига ёрдамчи кўришни
исташган. Аёллар адабиётининг шаклланишига туртки бўлган яна бир омил,
ўша даврда матбуот органларида аёл мавзусининг жуда кўплаб ёритил-
ганлиги эди. Бир қатор журналларда янги аёл образини яратиш етакчи
тамойилга айланди. 1920 йили Шанхайда махсус
“Синь фунюй”
(
新妇女
“Янги аёл”) номли журнал таъсис этилди. Бу каби журналларда аёлларнинг
меҳнат ва таълим олиш ҳуқуқлари, ихтиёрий никоҳ ҳуқуқи каби масалалар
кўтарилган. Аёллар орасида саводхонлик даражасининг ошиши уларнинг
жамиятда ҳам фаоллигини ошишига олиб келди. Янги хитой адабиётида
“аёллар адабиёти”нинг алоҳида бир ҳодиса сифатида ривожланиши айнан
шу даврга тўғри келиб, бевосита Бин Син ва Дин Лин ижодига боғлиқ.
Натижада кўплаб аёллар адабиётга мурожаат қилдилар. Бу даврдаги яна бир
муҳим хусусият шундаки, агар қадимги хитой адабиётида шеъриятнинг
мавқеи юксак бўлган бўлса, энди бу даврга келиб аёлларнинг насрий асарлар
ёзиш тажрибалари кузатила бошланди.
ХХ асрнниг 20-30-йилларида адабиёт саҳнасига Бин Син (
冰心
), Лин
Шухуа (
凌叔华
), Лу Инь (
庐隐
), Фэн Юаньцзюнь (
冯沅君
) кириб келдилар.
Агар уларнинг ҳаёти ва ижодида ўша давр ижтимоий муҳитининг таъсири
яққол кўзга ташланади. Уларнинг барчаси олий маълумотли, аксарияти
зиёли ва бой хонадонларнинг фарзандлари, хорижда таҳсил олишган,
мамлакат ҳаётида фаол иштирок этишган. Масалан, Бин Синь (тахаллуси,
“Муз юрак”)–ҳақиқий исми Се Ваньин (1900-1999) – 7 ёшиданоқ бадиий
ижод билан шуғулланган. Пекиндаги Америка насроний қизлар мактабида,
кейинчалик Янцзинь университетида таҳсил олган. 4-май ҳаракати туфайли
Бин Синь тахаллуси остида ижод қилишган мажбур бўлган. Университетни
тугатгач Америкада инглиз адабиёти бўйича бакалавр йўналишида ўқиган. Бин
Синь нафақат моҳир наср устаси, балки жаҳон адиблари (Р.Тагор, Ҳ.Жуброн)
асарларини хитой тилига таржима қилиш билан ҳам шуғулланган
2
. Шу билан
бирга турли университетларда педагогик фаолият олиб борган. Лин Шухуа (
凌
叔华
) – жуда машҳур наср устаси бўлиб, ижод билан бир вақтда Хитойнинг
1
Хань Юйфэн. Исследования живописи женского движение Китая//Известия Россчийского
государственного педагогического универистета им. А.И. Герцена, 2008. -№28-1
https://cyberleninka.ru/article/v/issledovanie-zhivopisi-zhenskogo-dvizheniya-kitaya
(дата
обращения 01.09.2019)
2
Воробьева А. Творчество Бин Синь // Путь Востока. Общество. Политика. Религия. Материалы
XI и XII молодежной научной конференции по проблемам философии, религии и культуры
Востока – СПб: Санкт-Петербургское философское общество, 2009. - Б. 277-283.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
43
нуфузли университетлари ва Лондонда хитой тили ва адабиётидан дарс берган
1
. Лу Инь (
庐隐
) (1898-1934) – Хуан Шуй, Хуан Ин исмлари билан машҳур
бўлиб, наср ва публицистика соҳасидаги мувафаққиятлари туфайли замонавий
хитой адабиётининг энг кучли 18 аёл ёзувчиси рўйхатига киритилган. Фэн
Юаньцзюнь (1900-1974) – машҳур олима, тарихчи, ёзуви ва педагог
2
. Бундай
адибаларни кўплаб келтириш мумкин. Буларнинг ижоди замонавий хитой
“аёллар адабиёти”га тамал тоши бўлиб қўйилди.
Хулоса қилиб айтганда, адабий ҳаётда, ҳар бир миллат адабиётида аёл
ижодкорларнинг ҳам ўзига хос ўрни ва аҳамияти бор.
Миллат адабиётида аёл ижодкорларнинг фаолияти асосан, бирор бир та-
рихий воқеа, хусусан, аёллар ҳуқуқи ҳимояга олиниб, уларнинг саводхон-
лигига эътибор қаратилгач кенг ривож топган.
Ўзбек адабиётида аёллар ижоди хонликлар даврида бир мунча тараққий
этиб, сўнгра ХХ асрнинг бошларига келибгина жонланган. ХХ асрнинг
ўрталарига келиб янги даврга қадам қўйган. Ўзбек адабиётида аёллар ижоди
кўпроқ шеъриятда тараққий этди,
Хитой адабиётида аёллар ижоди қадимий тарихга эга бўлиб, ХХ асрнинг
бошларида мамлакатда содир бўлган ижтимоий-сиёсий воқеалар туфайли
жадал ривожланиш босқичига ўтди.
АРИПОВ МАХАМАДЖОН
ўқитувчи, ТошДШИ
Турк фольклорида ёмғир билан боғлиқ дуолар
Аннотация: Ушбу мақолада инсонлар ўртасидаги ўзаро мунсабатларни юзага
келтирган ва самимийликни ўзида мужассам этган тилак, олқиш ва дуолар ҳақида сўз
боради. Турклар маданиятининг энг қадимги даврларидан бошлаб бугунги кунга қадар
етиб келган ёмғир билан боғлиқ олқишлар ва дуоларни саралаб олдик. Туркча тилаклар
энг қадиги ёзма ёдгорликлардан бошлаб кунимиздаги сўзлашувимизда ҳам ўзиниг
муҳимлигини йўқотмай келмоқда. Ушбу мақолада турк фольклорида ёмғир билан
боғлиқ дуолар, ёмғир ёғишини сўраб қилинадиган маросимларда айтиладиган тилак
олқиш ва маросим қўшиқларидан саралари йиғиб олинди. Улар семантик тахлил
қилинди. Мақолада Туркиянинг турли вилоятлари, шаҳар ва қишлоқларида ўткази-
ладиган ёмғир ёғдириш маросимларидан мисоллар кетирилди. Ёмғир ёғдириш маро-
симнинг турлари яъни катталар ва болалар томонидан ўтказиладиган маросимлар ва
уларнинг бир-биридан фарқи ва ўхшашликлари хусусида тўхталиб ўтилди. Катталар,
болалар ва бева аёллар биргаликда ўтказадиган ёмғир ёғдириш маросимлари ёри-
тилди. Болалар томонида ўтказиладиган маросимлар қайси вақтда бўлиши ҳақида
1
Хун Чзыцэн. Творчество писательниц/ в книге: История современной китайской
литературы. – Пекин, 1999. – Б.355-365
2
Ўшат манба. – Б. 355-365
