SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
51
Godu burdan ötende
Gırmızı günü gördün mü ...?
Godu gülmek isteyir,
Goymayın ağlamağa ...
Godu gün çıharmasa.
Gözlerin oymak gerek
(Bayat, 2005: 71).
Году годуни кўрдингми?
Годуга салом бердингми?
Году бу ердан ўтганда
Қирмизи кунни кўрдингми...?
Году кулишни истайди,
Уни йғлатиб қўйманглар...
Году кун чиқармаса
Кўзларини ўйиш керак.
Ёмғир ёғдириш ва уни тиндириш билан боғлиқ маросимларда айтилган дуо,
тилак ҳамда ёлворишларни икки гуруҳга ажратишимиз мумкин. Бири болалар
томонида айтилган шеърлар ва тез айтиш кўринишидаги парчалар. Иккинчиси
ёши улуғ кишилар томонида қилинган маросимларда айтилга шеър ва тўртликлар
кўринишидаги дуолар. Ёши улуғлар томонида қилинган дуоларнинг маъно
жиҳатдан ўрганар эканмиз, улар томонидан айтилган маросим қўшиқларининг ак-
сарияти тамоман диний руҳдаги дуолардир. Буларни барчасини анаънавий маро-
сим қўшиқлари ва диний дуолар шаклидаги ёлворишлар деб ажратиши мумкин.
ҚОСИМОВА ГУЛНОРАХОН
таянч докторант, ТошДШИ
Ўрта аср япон адабиётида “каназоши” насри
Аннотация: Мазкур мақолада XVII аср охирги чорагида ижод қилган кўплаб япон
адабиёт вакиллари ижодининг шаклланишига катта таъсир этган наср –
“каназоши” ҳамда унинг япон ўрта асрлар адабиёти тараққиётида тутган ўрни
ҳақида сўз боради. “Каназоши” насрининг жанрий хусусиятлари, ривожланиш тен-
денцияларини таҳлил қилиш ишнинг мақсади, ҳамда унинг сюжетли ва сюжетсиз
жанрларини аниқлаш, ҳар бир жанрнинг шаклланишига таъсир этган омилларни
кўрсатиб бериш ва таҳлиллар орқали уларнинг бадиий хусусиятларини аниқлаш эса
тадқиқоднинг вазифаси ҳисобланади. Ушбу мақсад ва вазифаларнинг бажарилишида
маданий – тарихий, қиёсий – тарихий таҳлил методларидан фойдаланилади. Мақо-
лада дастлаб, каназоши насрининг диний – ахлоқий асарлари, ҳарбий руҳдаги воқеа –
ҳодисаларнинг хроникалари ҳисобланмиш сюжетсиз жанрларининг ўзига хос жиҳат-
лари “Киёмизу моногатари”, “Гион моногатари”, “Укигумо моногатари” каби
танлаб олинган намуналарнинг таҳлилига таянилган ҳолда кўрсатилиб берилади.
Сўнг, “Нинин бикуни”, “Шичинин бикуни” номли асарлар орқали буддавийлик таъ-
лимоти ғояларини илгари сурган Сузуки Шёсан, хитой адабиёти таъсирида
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
52
яратилган “Отоги боко”, “Жигоку о митэ ёмигаэри”, “Инухарико” каби сеҳрли –
фантастик асарлари билан машхур бўлган Асаи Рёининг ижоди мисолида XVII аср
япон насрининг сюжетли жанрлари тавсифланади. Жумладан, ўрта аср япон
адабиёти учун анъанавий жанр бўлмиш ишқий қиссалардаги воқеликни англашнинг
янги бадиий принциплари “Цую доно моногатари”, “Зэраку моногатари” асарлари-
нинг таҳлиллари орқали очиб берилади. Тарихий шарт – шароитлар ва бадиий
эхтиёжлар натижаси ўлароқ юзага келган “хёбанки” ва “мэйшёки” каби каназоши
жанрларининг ўша давр японлар ҳаётидаги амалий аҳамияти ҳақида фикр юрити-
лади. “Чикусай моногатари” ва “Нанива моногатари” асарлари мисолида эса улар-
нинг бадиий жиҳатлари ёритилади. Мақолада XVII аср япон адабиётида қисқа
кулгули ҳикоялар – “ракуго” жанри ҳамда ўша даврда урф бўлган классик асарлар
пародияларининг юзага келиш шароитлари, уларнинг шаҳар маданияти ва адабиё-
тининг шаклланишида ўрни тўғрисида ҳам таҳлилий мулоҳазалар келтирилади.
Таянч сўз ва иборалар: каназоши, жицурокумоно, диний-ахлоқий асарлар, харбий хроника,
сеҳрли – фантастик қиссалар, Сузуки Шёсан, Асаи Рёи, ишқий қисса, мэйшёки, хёбанки, южё
хёбанки, якушя хёбанки, ракуго, Цую но Горобэй, кулгули тақлид – пародиялар
Аннотация: В настоящей статье речь идёт о прозе «каназоси», оказавшей большое
влияние на формирование творчества многих деятелей литературы последней четверти
XVII века, а также о её месте в развитии средневековой японской литературы. Целью
работы является анализ жанровых особенностей, тенденции развития прозы каназоши,
задачей считается определение её сюжетных и бессюжетных жанров, раскрытие
факторов, оказывающих влияние на формирование каждого жанра и установление через
анализ их художественных особенностей. Для достижении вышеуказанных целей и задач
используются культурно-исторические, сравнительно-исторические методы анализа. В
начале статьи,опираясь на анализ выбранных в качестве образцов таких произведений,
как “Киёмидзу моногатари”, “Гион моногатари”,“Укигумо моногатари” раскрываются
своеобразные особенности бессюжетных жанров религиозно-этических трактатов,
военных хроник “каназоши”. Характеризуются сюжетные жанры японской прозы XVII
века на примере творчества Судзуки Шёсана, продвигавшего идеи буддистского учения
через такие его произведения, как “Нинин бикуни”, “Шичинин бикуни”, а также Асаи
Рёи, получившего известность своими волшебно-фантастическими произведениями
“Отоги боко”, “Жигоку о митэ ёмигаэри”, “Инухарико”, созданными под влиянием ки-
тайской литературы. В частности, при анализе таких произведений, как “Цую доно
моногатари”, “Зэраку моногатари”, относящихся к традиционному жанру любовных
повестей средневековой японской литературы, раскрываются новые принципы осмыс-
ления действительности. В статье выдвигается идея о практическом значении таких
жанров каназоши, как “хёбанки” и “мэйшёки, возникших в результате исторических
условий и художественных потребностей того периода японской жизни. На примере
таких произведений “Чикусай моногатари”и “Нанива моногатари” раскрываются худо-
жественные особенности вышеназванных жанров. В статье приводятся размышления
об условиях возникновения жанра японской литературы XVII века «ракуго» – коротких
смешных рассказов, а также пародий на классические произведения, ставшими попу-
лярными в тот период .
Опорные слова и выражения: “каназоши”, “жицурокумоно”, религиозно-этиче-
сие трактаты, хроники военных событий, волшебно- фантастическая повесть, Сузу-
ки Шёсан, Асаи Рёи, любовная повесть, “мэйшёки”, “хёбанки”, “южё хёбанки”,
“якушя хёбанки”, “ракуго”, Цую но Горобэй, пародии.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
53
Abstract. This article deals with kanazoshi prose, which had a great influence on the
creative work of many literary figures of the last quarter of the 17
th
century, as well as its
place in the development of medieval Japanese literature.The aim of the work is to analyze
the genre features, the development trends of kanazoshi prose, and also the task is to identify
its narrative and plotless genres, reveal the factors that influence the formation of each genre
and establish their poetic features through the analysis. Cultural and historical, comparative
historical methods of analysis are used to achieve the goals and accomplish the tasks
mentioned above.At first, the characteristic features of the plotless genres of kanazoshi” -
religious and moral treatises, war chronicles are revealed drawing on the analysis of the
selected examples such as “Kiyomizu monogatari”, “Gion monogatari”, “Ukigumo mono-
gatari”. Then, narrative genres of Japanese prose of the 17
th
century are characterized by the
examples of the works of Suzuki Shosan, who promoted the ideas of Buddhist teachings
through his novels such as “Ninin bikuni”, “Sichinin bikuni”, and also Asai Ryoi, who
became famous for his fantastic stories “Otogi boko”, “Jigokuo mite yomigaeri”,
“Inuhariko” which were created under the influence of Chinese literature. In particular, new
principles of comprehension the reality is revealed through analyzing such works as
“Tsuyudono monogatari”, “Zeraku monogatari” relating to the traditional genre of love sto-
ries of medieval Japanese literature reveal. The idea of the practical importance of kanazoshi
genres such as “hyobanki” va “meishoki” which were arose from the historical conditions
and poetic needs of the period of Japanese lifeis being promoted in the article. Based on the
example of “Chikusai monogatari” and “Naniwa monogatari” poetic features of the above-
mentioned genres are described. Also, the article provides reflections on the conditions for
the formation of the genre of Japanese literature of the 17
th
century “rakugo” - short funny
stories, as well as parodies of classical works that became popular in that period.
Key words and expressions: kanazoshi, jitsurokumono, religious writings, war
chronicles, supernatural tales, Suzuki Shosan, Asai Ryoi, love novels, meishoki, hyobanki,
yuujo hyobanki, yakushya hyoubanki, rakugo, Tsuyu no Gorobei, parodies
Кириш
XVII асрни ўз ичига олувчи давряпон ўрта асрларшаҳар адабиётининг
гуллаб – яшнаган даври ҳисобланади.Мазкур даврда ҳарбийлар, деҳқон,
ҳунарманд ва савдогарлардан ташкил топган ўрта қатлам вакиллари мамлакат
тараққиётининг барча соҳаларида фаол иштирок эта бошладилар. Адабиёт энди
нафақат юқори табақа вакиллари баҳраманд бўла оладиган санъат тури
сифатида номоён бўлди, балки шаҳар ўрта қатлам аҳолисининг севимли маш-
ғулотига айланди. Ушбу давр адабиёти айнан ана шу ўрта қатлам вакиллари
томонидан яратилган асарлар ила шаклланиб борди. XVII аср япон адабиёти
деганда, аксарият адабиётларда мазкур юз йилликнинг асосан охирги чорагида
ижод қилган шоир Мацуо Башё, насрнавис Ихара Сайкаку ва драматург
Чикамацу Мондзаэмон адабий меросини назарда тутадилар. Бироқ, ўша давр
япон адабиётидаги ана шу уч даҳонинг ижодкор сифатида шаклланишига катта
таъсир этган адабиёт, яъни XVII асрнинг илк йилларидан бошлаб то уларнинг
адабиёт майдонига келгунларигача мавжуд бўлган адабиёт кўп ҳолларда
назардан четда қолдирилади. Гап “каназоши” насри ҳақида кетмоқда.
XVII асрнинг илк йилларидан бошлаб ксилография усулида, япон кана
бўғинли алифбоси ёрдамида китоб нашр қилувчи тижорат босмахоналарининг
фаолият олиб бориши, япон ўрта аср адабиётида “каназоши” насрининг юзага
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
54
келишига замин яратди. Кўп ададда нашр эттирилган “каназоши” намуналари
ўрта қатлам вакиллари бўлмиш шаҳарликлар орасида кенг тарқалиб,
шаҳарликлар адабиётининг шаклланишига асос бўлиб ҳизмат қилди.
Шу муносабат билан, тўлиқ ўрганилмаган “каназоши” насрини изчил
тадқиқ қилиш, унинг япон ўрта асрлар ва умуман япон адабиёти тараққиётида
тутган ўрнини аниқлаш долзарб масала ҳисобланади. Бу эса ўз ўрнида,
“каназоши” насрининг кейинги давр япон адабиётининг шаклланишидаги
аҳамиятини англашга ёрдам беради.
Мақсад ва вазифалар
Япон ўрта асрлар адабиётига тегишли “каназоши” насрининг ўзига хос
жанрий хусусиятлари, ривожланиш тамойилларини таҳлил қилиш ишнинг
мақсади ҳисобланади. Каназоши насрининг сюжетли ва сюжетсиз жанрларини
аниқлаш, ҳар бир жанрнинг шаклланишига таъсир этган омилларни кўрсатиб
бериш ва таҳлиллар орқали уларнинг жанрий хусусиятларини аниқлаш,
исботлаш эса ишнинг вазифаси саналади.
Усуллар
Мақолада қўйилган мақсад ва вазифалардан келиб чиққан ҳолда, маданий –
тарихий, қиёсий – тарихий таҳлил методларидан фойдаланилган.
Натижалар ва мулоҳаза
Анъанавий япон адабиётшунослигида XVII асрнинг илк йилларидан бошлаб то
1682 йилгача
1
юзага келган насрий асарларнинг барчаси бир атама – “каназоши”
(“бўғинли алифбо – канада ёзилган китоблар”) атамаси билан ифодаланади. Бироқ,
бу муаллифлар иероглифдан умумун фойдаланмаганлар дегани эмас. “Каназоши”
атамаси япон тилида ёзилган ва кенг китобхонлар аудиториясига қаратилган
китобларни, анъана бўйича умумрегионал адабий тилда яратилиб, хитой мадания-
тининг билимдонлари ва зиёлиларнинг тор доираларига мўлжалланган “гўзал”
адабиётнинг намуналаридан ажратиш учун кўлланилган.
Япон насрининг жанрларидан ташқари, “каназоши” тушунчасига хитой ва
европа адабиётлари намуналарининг таржималари, уларнинг қайта ишланмалари,
ҳамда диний – этик, фалсафий асарлар, ҳарбий руҳдаги воқеа – ҳодисаларнинг
хроникалари ва шу каби сюжетсиз насрнинг айрим жанрлари киритилади.
Дин, одоб – ахлоқ масалаларга бағишланган ва XVII асрнинг мафкуравий
курашлари билан боғлиқ каназоши асарлари қаторига, мисол учун, буддавий-
лик дини роҳиби Чёсанъи Ринъан томонидан 1638 йилда яратилган “Киёмизу
моногатари” (“Киёмизу ибодатхонасидаги суҳбатлар”) киритилади. Ринъан
конфуцийлик мафкурасини қабул қилиб, Чжу Ши, ҳамда бошқа сун
2
файла-
суфларининг таълимотини тарғиб қилган. Унинг китоби Киотодаги Киёмизу
ибодатхонасига келган буддавийликка итоат қилувчи зиёратчиларнинг бир
қария билан олиб борган диалоглари шаклида ёзилган. Ушбу қария конфу-
цийлик таълимотининг амалий қимматини таъкидлаб, ақл – идрокка асосланган
ҳолда, буддизмни ҳаёлий ва мавҳум таълимот сифатида инкор қилади. Шу
билан бирга, XVII асрнинг 40 –йилларида айнан буддизм ғояларини тарғиб
қилиб, “Киёмизу ибодатхонасидаги суҳбатлар” асарида келтирилган асосий
1
Ихара Сайкакунинг илк романи “Ёлғиз эркакнинг ишқий саргузаштлари” (“Кошёку
ичидай отоко”) нашр эттирилгунигача.
2
Сун империяси – Хитойда 960-1279-йилларгача Хитойда мавжуд бўлган ҳокимият.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
55
фикрларни инкор этувчи “Гион моногатари” (“Гион ибодатхонасидаги суҳбат-
лар”) асари яратилади. XVII асрнинг 40 – 60 – йилларида яратилган дин, ҳамда
одоб – аҳлоқ масалаларини талқин қилувчи асарлар қаторида буддизм ва
конфуцийликнинг асосий қонун – қоидаларини бирлаштиришга
1
, ёки муайян
бир бутун, конфуцийлик, буддизм, шинтоизм элементларининг қоришмасидан
синкретик мафкурани яратишга интилган асарлар ҳам кўп учрайди
2
.
Каназоши насрининг кенг тарқалган сюжетсиз жанрларидан яна бир тури
“жицурокумоно” (“ҳақиқатдан содир бўлган воқеа – ҳодисаларнинг қайдлари”)
ҳисобланади. Буларга асосан ҳарбий воқеаларнинг хроникалари киритилиб,
ушбу жанр ўрта аср япон тарихий адабиётидан мерос бўлиб ўтган ва шу
қаторда, феодал эпослари анъаналари билан узвий боғлиқдир. Мазкур жанр-
нинг намуналарига қудратли шёгун Ода Нобунаганинг ҳарбий жасоратига
бағишланган “Шинчёки” (“Нобунага ҳақида қайдлар”, 1611); саркарда Тоётоми
Хидэёши ҳақида ҳикоя қилувчи “Тайкоки”, (“Тайко (Хидэёши) ҳақида
қайдлар”, 1626); Оота Докан, Акэчи Мицухидэ, Токугава Иэясу ва бошқа XVI –
XVII асрларнинг машҳур тарихий давлат арбоблари ҳақида сўзловчи “Мушя
моногатари” (“Жангчилар ҳақида қисса”,1654); 1615 йилда Осака қалъасининг
қулаши билан боғлиқ воқеаларга бағишланган “Осака моногатари” (“Осака
ҳақида қисса”, 1630) каби асарлар киради. Мазкур асарларнинг барчаси тари-
хий ҳақиқат тўқима билан аралашиб кетувчи, реал воқеалар эса афсоналар
билан бирлашувчи, шундай бўлсада ҳаётий ишончлилиги кучли сезилиб
турувчи ўрта асрнинг қаҳрамонлик, эпик анъаналари асосида яратилган.Эпик
қаҳрамонлаштириш ўз ўрнини кўп ҳолларда қаҳрамонни ўраб турган ҳақиқий
маиший ҳаётни тасвирлашга, унинг кечинмаларини етказиб беришга бўшатиб
беради, яъни бошқа сўз билан айтганда, муаллиф эпик қаҳрамонни китобхонга
яқинлаштиришга ҳаракат қилади. Бир вақтнинг ўзида ҳикоя қилиб беришнинг
роли ҳам ошади. Бу жиҳат айниқса “Укигумо моногатари” (“Сузувчи булут
тўғрисида қисса”) асарига хосдир. Асарнинг марказида саркарда Ода Нобуна-
ганинг қаҳрамона тасвири келтирилган. Бироқ муаллифнинг эътибори қаҳра-
моннинг ҳарбий жасоратларига эмас, балки ишқий саргузаштларига қарати-
лади. Тарихий шахс ҳаётининг “норасмий” томонларига мурожат мазкур
жанрнинг бадияти, ҳамда ўша даврнинг эстетик онгидаги муайян силжишларни
ифодалайди. Қаҳрамоннинг ишқий саргузаштлари буддавийликнинг анъанавий
концепциялари асосида, унга монанд ҳолда тасвирланади. Ҳатто асарнинг
номланишидаги сузувчи булутнинг образи ҳаётнинг ва Нобунага шуҳратининг
ўткинчилигини мажозий ифодалайди.
Ҳаётнинг ўткинчилиги тўғрисидаги буддавийлик ғояси сюжетли наср
жанрларига яқин бўлган каназошининг бошқа кўплаб намуналарининг дунё ва
1
Буюк Будда тўғрисида қисса” (“Дайбуцу моногатари”, 1642) ва “Ҳақиқатни аниқлаш
тўғрисида қисса” (“Тадасу моногатари”, 1954) ана шундай асарлар сирасига киритилади.
2
Бу каби асарлар сирасига “108 чё тўғрисидаги қайдлар” (“Хякку хаччёки”, 1664). Чё (
町
ёки
了
) – ўлчов бирлиги; 108 чё 3 ри (
里
га тенг; ри ўлчов бирлиги “қонун”, “принцип”
маъносини ифодаловчи ри (
理
)нинг омофони ҳисобланади. Шундай қилиб, “уч ри”
“Ҳақиқатга етишнинг уч йўли” (буддавийлик, конфуцийлик ва шинтоизм назарда
тутиляпти)ни англатмоқда. Шу сабабдан, мазкур асарни “Ҳақиқатга етишнинг уч йўли
тўғрисидаги қайдлар” деб таржима қилган тўғрироқ.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
56
ҳаёт билан боғлиқ асосий қарашларини белгилаб берди. Сузуки Шёсан (1579 –
1655)нинг “Нинин бикуни” (“Икки роҳиба”, 1663) қиссаси бунинг ёрқин наму-
насидир. Унда урушда ўз ёрларидан айрилиб, ҳалок бўлганлар руҳига дуо
қилган ҳолда умрининг қолган кунларини бирга ўтказаётган ёш икки аёл
ҳақида ҳиқоя қилинади. Улардан бири вафот этади. Бошқаси эса марҳумани
барча урф – одатдарга биноан дафн қилиш учун бир қишлоқ истиқоматчисини
ёллайди. У одам эса пулни олгач, ўликни ўрмонда ташлаб кетади. Бироз вақт
ўтганидан сўнг, аёл ўз дугонасининг қабрини йўқлагани боради ва ўрмондан
унинг қолдиқларини топади. Дунёдаги барча нарсаларнинг беқарорлигини
англаб етган аёл роҳибага айланади
1
.
Сюжетли ҳикоянинг шаклига ўралган дунёнинг ташвишларидан воз кечиш
ва қутулиш йўлини излаш тарғиботи “Шичининг бикуни” (“Етти роҳиба”,
1643) асарига ҳам хосдир. Ушбу асарда турли хил сабабларга биноан дунёвий
ташвишлардан воз кечган етти аёлнинг хилват жойдаги кулбада учрашиб,
уларни Буддага ҳизмат йўлига киришига нима сабаб бўлганлигини бир –
бирларига сўзлаб беришлари ҳақида ҳикоя қилинади
2
. Қилмишлари учун
кейинги ҳаётда жазоланиш Сузуки Шёсаннинг қисқа ҳикоялар тўплами “Инга
моногатари” (“Карма ҳақида қиссалар”,1661)да
3
ўз аксини топди.
Ғоявий ҳамда баён қилиш жиҳатидан XVII аср “буддавийлик” қиссалари
япон анъаналарга хосдир. Улардаги воқеалар ўша замонга эмас, балки бироз
узоқроқ ўтмишга тегишли (масалан, “Етти роҳиба” қиссасидаги воқеалар XIV
асрга бориб тақалади), қаҳрамонларнинг ўй – ҳаёллари ва ҳис – туйғулари
эсаўрта аср дидактикаси руҳида тасвирланган.
XVII асрнинг насрида сеҳрли – фантастик қиссаларнинг кўп асрли анъанаси
тўхтаб қолмади. Олдиндагидек, мазкур жанрнинг ривожи хитой адабиётнинг
таъсири билан боғлиқ. 1666 йилда насрнавис Асаи Рёи (? – 1691) “Отоги боко”
(“Тумор – қўғирчоқ”) номли ажойиб мўъжизалар тўғрисидаги ҳикоялар
тўпламини яратади. Унга муаллиф ўзининг ҳикоялари билан бирга Цюй Юнинг
“Ёнаётган шамчироқ олдидаги янги ҳикоялар” (XIV) номли тўпламининг ўн
саккизта ўзлаштирилган новеллаларини киритади. Муаллиф хитойча асарни
қайта ўзлаштирар экан, асл манбадаги сюжетга риоя қилган ҳолда хитой
тилидаги асарни миллий адабиёт анъаналарига мослаштириш мақсадида фақат
қаҳрамонларнинг номларини, тарихий ва географик фонни, маиший реалиялар
ва адабий реминисценцияларнигина ўзгартиради. Асаи Рёи Цюй Юнинг
новеллаларини қайта ишлаб чиқишга интилмайди (кейинчалик, XVIII асрда
Уэда Акинари ўзининг “Тумандаги ой” тўпламида бу ишни амалга оширган
эди), у уларни адаптация қилади ҳолос. Шундай бўлсада, бир қанча ўринларда
Рёи вазиятларни янада аниқлаштириш, ёки бўлмаса айрим асос ва далилларни
чуқурлаштириш йўли билан асл сюжетга қўшимчаларни киритиш эҳтиёжини
ҳис қилади. Шундай қилиб, “Пионгул чироғи ҳақида қайдлар” қиссасининг
1
鈴木鉄心「鈴木正三道人全集」
(
山喜房仏書林、
1988), 283. (Suzuki T. Suzuki Shosan dojin
zenshu [Recluse collection of Suzuki Shosan] Tokyo,Sankibo busshorin, 1988, p.283)
2
高須芳次郎「日本近世文學十二講」
(
新潮社、
1938), 49
－
50. (Takasu Y. Nihon kinsei bungaku
jyu ni ko [Twelve lectures of early modern Japanese literature] Tokyo, Shichosha, 1938. p.49-50)
3
鈴木鉄心「鈴木正三道人全集」
(
山喜房仏書林、
1988),400. (Suzuki T. Suzuki Shosan dojin
zenshu [Recluse collection of Suzuki Shosan] Tokyo, Sankibo busshorin, 1988. p.400)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
57
қайта ишланган намунасида Рёи бош қаҳрамоннинг ўз турмуш ўртоғи билан
учрашуви парчаларига лириклик ва ишонарлилик бахш этган ҳолда, асл асарда
схематик берилган ишқий чизиқни батафсил ишлаб чиқади
1
. Рёининг ўткир
сюжетли ҳикоя баёнлари, аксарият ҳолларда япон табиатининг поэтик тасвир-
ларини мужассамлаштирган сюжетсиз киритмалар билан бўлиниб қолади. Кўп
ҳолатларда муаллиф асар баёнига жамиятни қоралаш пафосини киритган ҳолда
жанрнинг чегараларини кенгайтиради. Цюй Юнинг “Тушида жаҳаннамга
бориб келганталаба Линхунинг қайдлари” қиссаси намунаси бўйича яратилган
“Жигоку о митэ ёмигаэри” (“Дўзахдан қайтиб келиб, қайта туғилиш”) қиссаси-
да, муаллиф сюжет ривожини гуноҳкорларнинг жаҳаннамда азобланиши
тасвиригача олиб борган ҳолда, деҳқонларга ерда тайёрлаб қўйилган жаҳаннам
азоблари тўғрисидаги баёнга ўтади
2
. Давлат манфаати тўғрисида қайғурувчи
Рёининг конфуцийлик нуқтаи назаридан жамиятнинг адолатсизлигини танқид
қилиши, унинг нафақат хитой, балки XV аср корейс адабиётидан ҳам ҳабардор
бўлганлиги билан изоҳланади. Цюй Ю тўплами беш новелласининг ижодий
қайта ишлови бўлган “Олтин тошбақа тоғида тингланилган янги ҳикоялар”
3
1649 йилда Японияда нашр эттирилган эди.
Асаи Рёининг ажойиботлар тўғрисидаги ҳикоялар жанрига қизиқиши
4
дин
ёки дунёқараш билан эмас, адабиёт билан боғлиқ эди. Муаллифлари китобхон-
ларни авлиёларнинг қудратига, ҳамда ишониб бўлмайдиган воқеаларнинг ҳақи-
қат эканлигига ишонтиришга уринувчи ўрта асрларга тегишли тўпламлардан
фарқли ўлароқ юқоридаги асарларда мўъжиза прагматик нуқтаи назардан тал-
қин қилинмайди. Аксинча, улар китобхонни қизиқарли сюжетга қизиқтиришга
баҳона сифатида ҳизмат қилади, ёки тилга олинган “Қайта туғилиш” қиссаси-
дагидек, китобхонга деҳқонларнинг шёгунлар томонидан нажотсиз оғир аҳвол-
га маҳкум қилиниши каби жамият камчиликлари ҳақида ҳабар беради.
XVII асрда мўъжизалар ҳақидаги асарлар авваллари ўзига хос бўлмаган
вазифаларни олади. Асосан миллий фольклор сюжетларига асосланган “Соро-
ри моногатари” (“Сорорида ҳикоя қилинган қиссалар”, XVII асрнинг 40 –
йиллари), “Отоги моногатари” (“Тунги қиссалар”, 1672) ва бошқа тўпламларда
мўъжизалар аксарият ҳолларда реал воқеликнинг аксига айланади. Ажойиб
воқеалар тўғрисидаги ҳикоялар XVII асрнинг шаҳар кундалик ҳаёти билан
боғланган маиший деталлар билан кенгайиб боради. Ўрта асрлар сеҳрли
қиссаларининг ҳаёлий, фактларнинг асоссиз баён қилиши қаҳрамонларни ўраб
турган маиший муҳитнинг аниқ ва батафсил акс эттирилиши билан алмаш-
1
麻生磯次「江戸文学と中国文学」
(
三省堂、
1957), 79. (Aso I. Nihon bungaku to chugoku
bungaku [Japanese and Chinese literature] Tokyo,Sanshodo, 1957. р.79)
2
松田修著『日本近世文学の成立』
-
異端の系譜
(
法政大学出版局、
1972),153.(Matsuda O.
Nihon kinsei bungaku no seiritsu [Formation of Japanese literature of early modern times] Tokyo,
Hosei University, 1972. р.153)
3
石崎又造「近世日本に於ける支那俗語文学史」
(
清水弘文堂書房、
1967), 414. (Ishizaki M.
Kinsei Nihon ni okeru Shina zokugo bungakushi [History of Chinese folklore literature in Japan in
early modern times] Tokyo, Shimizukobundo, 1967. р.414)
4
“Тумор қўғирчоқ”дан ташқари унинг мазкур жанрда яратилган яна бир асари “Инухарико”
– “Ўйинчоқ кучук”, 1692, – машхур бўлиб, унда муаллиф мин даври (1368 – 1644) сеҳрли –
фантастик қиссалар тўпламларига асосланади.
