SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
78
ҲАМИДОВ
ХАЙРУЛЛА
Катта
ўқитувчи
,
ТошДШИ
Ўзбек
ва
турк
тилларида
ҳайвонлар
номи
асосида
юзага
келган
мақол
ва
идиомалар
Аннотация
.
Ушбу
мақола
ўзбек
ва
турк
тилларида
ҳайвонлар
номи
асосида
юзага
келган
мақол
ва
идиомаларнинг
маъно
хусусиятларини
илмий
ўрганишга
бағишланган
бўлиб
,
унда
еşек
(
эшак
)
лексемаси
асосида
юзага
келган
фразеологик
бирликлар
таҳлилга
тортилади
.
Шунингдек
,
мақолада
турк
ва
ўзбек
халқлари
ора
-
сида
машҳур
мақол
ва
идиомаларда
оҳанг
ва
қофия
масаласи
кўриб
чиқилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мақол
,
матал
,
идиома
,
ибора
,
тимсол
,
рамз
,
образлилик
,
мажозий
маъно
,
кўчма
маъно
,
образли
асос
,
бадиий
тафаккур
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
изучению
смысловых
особенностей
пословиц
,
поговорок
и
фразеологических
единиц
,
основанных
на
названиях
животных
в
узбекском
и
турецком
языках
.
В
статье
проанализированы
пословицы
и
фразеоло
-
гические
единицы
,
основанные
на
лексеме
еşек
(
эшак
,
осёл
).
В
ней
речь
также
идет
о
ритмике
и
рифме
фразеологических
единиц
в
узбекском
и
турецком
языках
.
Опорные
слова
и
выражения
:
пословица
,
поговорка
,
идиома
,
фразеологизм
,
символ
,
образность
,
аллегория
,
переносное
значение
,
образная
основа
,
художест
-
венное
мышление
.
Abstract.
This article is devoted to the study of semantic features of proverbs, sayings and
phraseological units based on animal names in Uzbek and Turkish. Proverbs and
phraseological units based on eshek (donkey) lexeme are analized in it. Moreover, the rhythm
and rhyme of phroseological units in Uzbek and Turkish are been talked in the article.
Keywords and expressions:
proverb, sayings, ideoma, phraseological unit, symbol,
imagery, allegory, transferred meaning, imagery base, artistic imagination.
Ҳайвонот
олами
,
хусусан
,
хонаки
ҳайвонлар
азалдан
инсоният
моддий
турмушининг
ажралмас
қисми
бўлиб
келган
.
Агар
ёввойи
ҳайвон
номлари
кўпчилик
тилларда
ваҳшийлик
,
айёрлик
,
қўполлик
тимсоли
бўлиб
мақол
ва
идиомаларга
ўрнашиб
қолган
бўлса
,
хонаки
ҳайвон
номлари
,
асосан
яхшилик
,
олижаноблик
,
мардлик
,
хокисорлик
рамзи
сифатида
қўлланилиб
келган
.
Қадимдан
қишлоқ
хўжалиги
ва
чорвачилик
билан
шуғулланиб
келган
туркий
халқлар
уй
ҳайвонлари
ҳақида
бошқа
халқлардан
кўра
кенгроқ
ана
-
томик
билимга
эга
бўлишган
.
Шу
боис
бу
соҳага
тегишли
атамалар
,
ҳайвон
-
ларнинг
номлари
(
қўй
(koyun),
эчки
(keçi),
товуқ
(tavuk),
сигир
(inek),
от
(at),
туя
(deve),
эшак
(e
ş
ek),
ит
(köpek, it)
каби
),
уларга
хос
хатти
-
ҳаракатлар
кундалик
нутқда
,
шу
жумладан
,
туркча
мақол
ва
ибораларда
ўз
аксини
топган
1
.
Бундай
бирликлар
инсонга
хос
хатти
-
ҳаракатлар
,
ҳолатлар
,
кишилар
орасида
юзага
келувчи
турли
муносабатларни
образли
ифодалашга
хизмат
қилган
.
1
Ҳамидов
Х
.
Ўзбекчадан
туркчага
насрий
таржима
муаммолари
.
−
Т
.:
ТошДШИ
, 2014. –
Б
. 120.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
79
Таниқли
таржимашунос
олим
Ғ
.
Саломов
ўзининг
“
Рус
тилидан
ўзбекчага
мақол
,
матал
ва
идиомаларни
таржима
қилиш
масаласига
доир
”
номли
рисо
-
ласида
бу
мавзуга
алоҳида
тўхталиб
, “…
ёмонлик
,
зараркунандалик
тимсоли
–
илон
,
чаён
;
ваҳшийлик
тимсоли
–
бўри
;
ёввошлик
тимсоли
–
мусича
(
шунинг
учун
уни
“
мусичаи
беозор
”
дейдилар
),
қўй
;
меҳнатсеварлик
тимсоли
–
чумоли
ва
асалари
;
катталик
тимсоли
–
фил
,
туя
;
айёрлик
тимсоли
–
тулки
;
қўполлик
тимсоли
–
айиқ
;
бефаҳмлик
ва
бефаросатлик
тимсоли
–
эшак
,
чўчқа
;
тинчлик
тимсоли
–
каптар
;
гўзаллик
тимсоли
–
товус
;
хушхонлик
тимсоли
–
булбулдир
.
Аммо
турли
халқларда
ўхшатиш
объектлари
ўзига
хос
хусусиятга
эга
бўлиши
ҳам
мумкин
”
1
–
деб
ёзган
эди
.
Шунингдек
,
олим
Гомер
асарларида
сигир
маъшуқа
гўзаллиги
рамзи
сифатида
талқин
қилинар
экан
,
э
шак
ва
чивиннинг
жасорат
тимсоли
сифатида
гавдалантирилганини
ҳам
таъкидлайди
2
.
Бугунга
қадар
рус
,
ўзбек
ва
турк
тилларининг
бой
фразеологик
қатлами
,
хусусан
,
мақол
ва
ибораларнинг
юзага
келиши
борасида
жиддий
тадқиқот
-
лар
олиб
борилгани
бизга
маълум
.
Уларда
ҳайвонот
дунёси
билан
боғлиқ
мақол
ва
идиомалар
мавзуси
муҳим
ўрин
эгаллаши
кўп
таъкидланган
.
Агар
мавзуга
янада
чуқурроқ
кириб
борилса
,
хонаки
ҳайвонлар
номига
асослан
-
ган
мақол
ва
идиомалар
гуруҳи
бошқа
гуруҳлардан
миқдор
жиҳатдан
кўпчиликни
ташкил
қилиши
,
уларнинг
нутқда
фаол
қўлланиб
келинаётгани
тадқиқотлар
сирасида
маълум
бўлди
.
Улар
орасида
эса
еşек
(
эшак
)
лексемаси
асосида
юзага
келганлари
(
турк
тилида
50
дан
ортиқ
,
ўзбек
тилида
50
га
яқин
мақол
ва
идиоматик
бирикма
борлиги
)
эътиборимизни
тортди
ва
ушбу
тадқиқотни
ана
шу
мавзуга
бағишлашни
мақсад
қилдик
.
Бунинг
яна
бир
сабаби
эшак
–
туркий
халқларда
қадимдан
энг
зарур
транс
-
порт
воситаси
,
олис
,
нотекис
йўл
ва
мураккаб
иқлим
,
табиат
шароитларига
қарамай
инсоннинг
“
оғирини
енгил
қилувчи
”,
қулай
,
хавфсиз
,
чидамли
улов
ҳисобланган
.
Мақол
ва
идиомаларга
эшакка
хос
айрим
салбий
томонлар
асос
қилиб
олинган
ва
турли
маъно
кўчиши
ҳодисалари
,
мажоз
воситасида
инсондаги
салбий
иллатлар
ушбу
ҳайвонга
кўчирилиб
образли
ифода
этилган
.
Айни
пайтда
бундай
бирликлар
воситасида
инсонга
ўгит
,
насиҳат
берилган
.
Масалан
,
E
ş
e
ğ
in kula
ğ
ı
n
ı
kesmekle küheylân olmaz
(
ўзб
.
Эшакнинг
қулоғини
кесган
билан
чопқир
от
бўлмайди
.
Рус
.
Подрежь
ослу
уши
,
рысаком
он
все
равно
не
станет
)
деганда
“
инсоннинг
ташқи
кўринишини
ўзгартирган
билан
унинг
феъл
-
атворини
ўзгартириб
бўлмаслиги
”
тушуни
-
лади
.
Ёки
,
E
ş
e
ğ
in hesabi baska esekçinin ba
ş
ka
(
Эшакнинг
ҳисоби
бошқа
,
эшак
минганнинг
ҳисоби
бошқа
)
деганда
“
бир
ишдан
ҳар
ким
ўз
манфаатини
ҳисоб
-
китоб
қилиши
”
англашилади
.
Ушбу
мақол
қайсидир
маънода
туркча
Keçi can derdinde, kasap ya
ğ
derdinde
(
ўзбекча
аниқ
эквиваленти
“
Эчкига
жон
қайғуси
,
қассобга
ёғ
қайғуси
”)
мақолига
маънодош
ҳисобланади
.
1
Саломов
Ғ
.
Рус
тилидан
ўзбекчага
мақол
,
матал
ва
идиомаларни
таржима
қилиш
масаласига
доир
. –
Т
.:
ЎзФА
нашриёти
, 1961. –
Б
. 29.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 30.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
80
Ўзбек
,
турк
ва
рус
тилларида
фаол
қўлланилиб
келаётган
“
эшак
”
лексе
-
маси
асосида
юзага
келган
мақол
ва
идиомалар
кўриб
чиқилган
ушбу
мақолада
бирликларнинг
маъно
хусусиятлари
ҳақида
сўз
боради
.
Ўзбекча
луғат
1
ва
тўпламлар
2
,
турк
тилининг
машҳур
мақол
ва
ибора
луғатлари
3
,
Туркиянинг
вилоятларида
(
шеваларда
)
қўлланилиб
,
кўпчиликка
маълум
бўл
-
маган
мақол
ва
иборалар
луғати
4
,
шунингдек
,
русча
мақол
ва
фразеоло
-
гизмлар
луғатларидаги
5
“
эшак
” (e
ş
ek,
осёл
,
ишак
)
лексемасига
асосланган
мақол
ва
фразеологик
бирликлар
таҳлил
этилади
.
Айрим
фразеологик
бирликларнинг
ўзгачаликлари
ўзбекча
ва
туркча
бадиий
асарлардан
олинган
мисоллар
асосида
изоҳланади
.
Туркий
халқларда
мардлик
,
олийҳимматлик
,
олижаноблик
сифатлари
,
асосан
от
ёки
арслон
образи
тимсолида
берилади
. “
Демак
,
бирон
нарса
ёки
ҳодиса
учун
образли
асос
қилиб
биронта
ҳайвон
ёки
парранданинг
номини
қабул
қилишда
ҳар
бир
халқ
ўз
завқи
ва
дидига
эга
экан
.
Бу
ўша
халқнинг
тарихий
такомили
,
урф
-
одатлари
,
географик
ва
иқтисодий
шароитлари
,
ахлоқ
меъёрлари
,
фалсафий
ва
диний
қарашлари
билан
чамбарчас
боғлиқ
”
6
.
Чунончи
,
ўзбеклар
ўз
фарзандини
туянинг
боласи
(
бўта
,
бўтам
,
бўталоғим
);
отнинг
боласи
(
тойчоқ
,
тойчоғим
,
той
бола
),
қўйнинг
боласи
(
қўзичоқ
,
қўзичоғим
)
га
ўхшатади
,
аммо
,
масалан
,
сигирнинг
боласи
номига
нисбат
бериб
“
бузоқчам
”;
эшакнинг
боласига
нисбат
бериб
“
хўтикчам
”
демайди
.
Ёки
,
руслар
туркларга
ўхшаб
ўғлини
“koçum” (“
мой
баран
”)
деб
суймайди
.
Чунки
бир
миллат
кишиси
ўз
фарзанди
учун
бир
сўзни
эркалаш
воситаси
сифатида
қўлласа
,
бошқа
миллат
вакили
бу
сўзни
ҳақорат
деб
билиши
мумкин
.
Туркча
мақол
ва
ибораларнинг
бирида
эшакнинг
қайсар
,
бефаросат
ҳай
-
вонлиги
таъкидланса
(E
ş
e
ğ
e söz, kokmu
ş
a tuz hayretmez. –
Эшакка
сўз
,
айни
-
1
Содиқова
М
.
Қискача
ўзбекча
-
русча
мақол
-
маталлар
. –
Т
.:
Ўқитувчи
, 1993. –
Б
. 76.;
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. –
М
.:
Рус
тили
, 1981;
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдли
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
Давлат
илмий
нашриёти
, 2006.
2
Турк
тилидан
амалий
машғулотлар
учун
матнлар
(Türkçe Pratik Dersler
İ
çin Metinler).
Тузувчи
:
Х
.
Ҳамидов
. –
Т
., 2007.
3
Aksoy O. A. Atasözleri ve Deyimler Sözlü
ğ
ü I–III. TDK Yay
ı
nlar
ı
. – Ankara, 1984; Aksoy O. A.
Atasözleri ve Deyimler Sözlü
ğ
ü 1. Atasözleri Sözlü
ğ
ü. –
İ
stanbul:
İ
nkilap Yay
ı
nevi, 1994; Aksoy
O. A. Atasözleri ve Deyimler Sözlü
ğ
ü 2. Deyimler Sözlü
ğ
ü. TDK Yay
ı
nlar
ı
. – Ankara, 1994;
Ad
ı
güzel H. Deyim Hazinemiz. Aç
ı
klamal
ı
-Örnekli Türkçe Deyimler Sözlü
ğ
ü. –
İ
stanbul, 1990;
Pala
İ
skender.
İ
ki Dirhem Bir Çekirdek. Kap
ı
Yay
ı
nlar
ı
. Bütün Eserleri 21. –
İ
stanbul, 2010. – S.
212; Büyük Türkçe-Rusça Sözlük. – M.: Russkiy yazik, 1977; Multilingual. –
İ
stanbul, 1994.
4
Bölge A
ğ
ı
zlar
ı
nda Atasözleri ve Deyimler. Türk Dil Kurumu Yay
ı
nlar
ı
. Birle
ş
tirilmi
ş
Bask
ı
. –
Ankara, 2016.
5
Пермяков
Г
.
Л
.
Пословицы
и
поговорки
народов
Востока
. –
М
., 1979;
Фразеологический
словарь
русского
языка
.
Под
ред
.
А
.
И
.
Молотова
. –
М
.:
Энциклопедия
, 1968; Büyük Rusça-
Türkçe Sözlük. – M.: Russkiy yazik; Multilingual. –
İ
stanbul, 1995;
Баскаков
А
.
Н
.
Турецко
-
русский
словарь
. Türkçe-Rusça Sözlük. – M.: Russkiy yazik, 1977;
Большой
турецко
-
русский
словарь
. –
М
.:
ООО
«
Дом
славянской
книги
», 2009.
6
Саломов
Ғ
.
Рус
тилидан
ўзбекчага
мақол
,
матал
ва
идиомаларни
таржима
қилиш
масаласига
доир
. –
Т
.:
ЎзФА
нашриёти
, 1961. –
Б
. 31.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
81
ган
(
гўшт
)
га
туз
таъсир
қилмайди
),
бошқасида
бу
ҳайвоннинг
кундалик
турмушда
қанчалик
фойдали
,
ҳар
қандай
оғир
меҳнатга
бардошли
(E
ş
e
ğ
i
dü
ğ
üne ça
ğ
ı
rm
ı
ş
lar: ''Ya odun eksik, ya su'' – demi
ş
. –
Эшакни
тўйга
чақири
-
шибди
,
шунда
у
“
Ё
ўтин
кам
,
ё
-
сув
” –
деб
хаёлидан
ўтказибди
),
чорасиз
,
бир
умр
меҳнат
қилишга
маҳкум
жонивор
(Yük alt
ı
nda e
ş
ek an
ı
rmaz
–
Юк
остида
эшак
ҳанграмас
)
эканлигига
урғу
берилади
.
Бу
фикрни
туркларда
машҳур
E
ş
ek kurban olmaz, ama bedeli (pahas
ı
) olur –
Эшак
қурбонликка
ярамайди
,
лекин
баҳоси
(
қиммати
)
бўлади
матали
ва
ўзбек
халқида
ҳамма
биладиган
Эшакнинг
эти
ҳаром
,
меҳнати
ҳалол
мақоллари
ҳам
тасдиқлай
-
ди
1
.
Бу
бирликларда
эшакнинг
меҳнат
туфайли
қимматга
эга
эканлиги
таъкидланади
2
.
Тилларда
ушбу
маталларнинг
аниқ
эквивалентлари
бўлмаса
-
да
,
ўзбек
тилидан
турк
тилига
ёки
аксинча
таржима
қилинганда
,
китобхон
уларни
қийинчиликсиз
тушуна
олади
.
Бадиий
асарлардан
олинган
мисолларга
мурожаат
қиламиз
:
“
Ўзи
шунақа
бўлади
, –
деди
аммам
ердан
бош
кўтармай
. –
От
топади
,
эшак
ейди
!
[
ҲЎ
,130].
Ў
.
Ҳошимовнинг
машҳур
“
Дунёнинг
ишлари
”
қиссасидан
олинган
ушбу
гапдаги
машҳур
ўзбекча
“
От
топади
,
эшак
ейди
”
мақоли
туркчага
айнан
“At kazan
ı
r, e
ş
ek yer”
шаклида
ўгирилган
:
“Halam ba
ş
ı
n
ı
kald
ı
rmadan:
Bu i
ş
ler böyledir. At kazan
ı
r, e
ş
ek yer”
[HÖ, 140].
Ҳолбуки
,
турк
тилида
“
от
”
ва
“
эшак
”
сўзлари
ёнма
-
ён
келган
машҳур
ўзбекча
мақолнинг
муқобили
учрамайди
.
Шунга
қарамай
,
сўзма
-
сўз
таржима
турк
китобхонига
тўла
тушу
-
нарли
бўлади
.
Бундай
ҳолатни
мазкур
қиссадан
олинган
яна
бир
жумлада
ҳам
кузатиш
мумкин
:
“
Аммам
жаҳл
билан
ойимга
бурилди
. –
Нимага
мулла
минган
эшакдек
сўппайиб
турибсиз
,
келинпошша
!
Кийинмайсизми
?”
[
ҲЎ
,171].
Ўзбек
тилида
машҳур
ўхшатишли
иборалардан
бири
, “
илгари
анча
“
шўх
”, “
ўйноқи
”
бўлган
,
лекин
мулланинг
қўлига
тушгач
ювош
тортиб
,
босилиб
қолган
”
маъносидаги
“
мулла
минган
эшакдек
”
иборасининг
ҳам
турк
тилида
муқобили
мавжуд
эмас
.
Бу
ибора
иштирок
этган
жумла
ҳам
туркчага
сўзма
-
сўз
ўгирилганки
(mollan
ı
n e
ş
e
ğ
i gibi –
мулланинг
эшагидек
),
турк
китобхони
унинг
маъносини
бемалол
тушуна
олади
:
“Halam bu
sözlerden sonra anneme dondü: – Ne diye mollan
ı
n e
ş
e
ğ
i gibi çarp
ı
lm
ı
ş
duru-
yorsun gelin han
ı
m! Giyinmeyecek misin?”
[HÖ, 168].
“
Эшак
”
лексемаси
асос
олинган
туркча
мақол
ва
идиомаларни
қуйидаги
гуруҳларга
ажратиб
ўрганиш
ишни
янада
осонлаштиради
:
эшак
салбий
образ
сифатида
намоён
бўлган
ҳамда
эшак
–
ижобий
образ
бўлиб
келган
мақол
ва
идиомалар
.
Эшак
салбий
образ
сифатида
намоён
бўлган
,
аслида
инсонга
қарата
айтилиб
,
унга
хос
салбий
хусусиятлар
танқид
остига
олинган
мақол
ва
1
Ушбу
мақолнинг
русча
муқобили
киноя
шаклидаги
маталдир
(
погов
.),
сўзма
-
сўз
:
мясо
ишака
поганое
,
но
труд
его
–
честный
.
2
Ушбу
матални
русчада
“
Мясо
ишака
поганое
,
но
труд
его
–
честный
”
шаклида
бериш
мумкин
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
82
идиомаларда
бу
ҳайвонга
хос
бефаросатлик
,
бефаҳмлик
,
қўполлик
,
аҳмоқлик
таъкидланади
:
E
ş
e
ğ
e: “Cilve et” demi
ş
ler, tekme atm
ı
ş
(zart zart osurmu
ş
)
1
–
Эшакка
:
“
Жилва
қил
”
дебдилар
,
тепина
бошлабди
.
E
ş
e
ğ
e rak
ı
içirmi
ş
ler, çulunu bah
ş
i
ş
etmi
ş
–
Эшакка
ароқ
ичирибдилар
,
устидаги
жулини
“
чой
пули
”
деб
бериб
юборибди
.
E
ş
e
ğ
e binmek bir ay
ı
p, dü
ş
mek iki ay
ı
p –
Эшакка
миниш
бир
уят
,
йиқилиш
икки
уят
2
.
E
ğ
itim cehaleti al
ı
r, e
ş
eklik baki kal
ı
r. –
Таълим
жаҳолатни
йўқотади
,
аммо
эшаклик
боқий
қолади
.
Gittik kebep kokusuna, bakt
ı
k e
ş
ek da
ğ
lan
ı
yor
3
–
Бордик
кабоб
ҳидини
сезиб
,
қарасак
эшак
доғланаётган
экан
.
Bülbülü bir fiskeyle susturabilirsiniz, fakat sopaya davransan
ı
z bile e
ş
e
ğ
i
an
ı
rmaktan men edemezsiniz. –
Булбулни
бир
кесак
отиб
сайрашдан
тўхтатиш
мумкин
,
бироқ
таёқ
билан
эшакни
ҳанграшдан
тўхтатиб
бўлмайди
.
Мазкур
гуруҳга
кирувчи
мақоллардан
бири
Süzegen ine
ğ
e Tanr
ı
boynuz
vermez
(
Сузағон
сигирга
тангри
шох
бермас
)
бўлиб
,
унинг
ўзбек
тилидаги
муқобили
Эшакка
худо
шох
берса
,
ҳаммани
сузади
,
туяга
худо
қанот
берса
,
томингни
бузади
.
Ушбу
мақолнинг
русча
муқобили
–
Бодливой
корове
бог
рога
не
дает
4
бўлади
.
Эшак
–
ижобий
образ
сифатида
намоён
бўлган
мақол
ва
идиомаларда
бу
ҳайвоннинг
бечора
,
ҳимоясиз
эканлиги
ҳам
ҳисобга
олинади
.
Булар
жум
-
ласига
қуйидаги
мақол
ва
ибораларни
киритиш
мумкин
:
Alçak e
ş
ek binmeye
kolay, öksüz çocuk dövmeye kolay
(‘
Пакана
эшак
минишга
қулай
,
етим
бола
уришга
қулай
’).
Ушбу
маталда
асосий
эътибор
“
эшакнинг
паканалиги
”
га
эмас
,
етим
боланинг
ҳимоясиз
экани
,
ҳаётда
бундай
болаларнинг
айрим
диёнатсиз
кишилар
томонидан
бемалол
таҳқирланиши
,
ҳуқуқлари
поймол
қилинишига
қаратилади
.
E
ş
ekten dü
ş
enin hâlinden e
ş
ekten dü
ş
en anlar
мақолининг
ўзбекча
эквиваленти
бўлмаса
-
да
(
ўзбек
тилидаги
“
қуш
тилини
қуш
билади
”
матали
бунга
тўла
эквивалент
бўла
олмайди
),
унинг
сўзма
-
сўз
таржимаси
қийинчи
-
ликсиз
тушунилади
(
Эшакдан
йиқилганнинг
аҳволини
эшакдан
йиқилган
одам
тушунади
)
.
1
Bölge A
ğ
ı
zlar
ı
nda Atasözleri ve Deyimler. Türk Dil Kurumu Yay
ı
nlar
ı
. Birle
ş
tirilmi
ş
Bask
ı
. –
Ankara, 2016. – S. 113.
2
Туркий
халқларда
эшакдан
йиқилиш
шармандалик
белгиси
ҳисобланган
(
e
ş
ekten dü
ş
mü
ş
e
dönmek
–
эшакдан
йиқилган
одамга
айланмоқ
: 1.
Шарманда
бўлмоқ
; 2.
Оғир
аҳволга
тушмоқ
).
Иборанинг
русча
муқобили
:
сесть
в
калошу
.
3
Маъноси
:
яхши
нарсадан
умид
қилиб
бир
жойга
бориб
,
ёмон
нарсага
дуч
келмоқ
(
умидсизликка
дучор
бўлмоқ
).
4
Ушбу
мақолнинг
рус
тилида
Дай
ослу
только
рога
–
он
всех
забодает
(
или
Дай
верблюду
только
крылья
–
он
снесет
крышу
);
Негодяю
дай
волю
,
он
всем
шею
свернет
каби
вариантлари
ҳам
бор
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
83
Yük alt
ı
nda e
ş
ek an
ı
rmaz
(
Юк
остида
эшак
ҳанграмас
)
мақолининг
ўз
маъноси
“
устига
оғир
юк
ортилган
эшак
ҳанграмайди
”
бўлиб
,
кўчма
маъно
касб
этгандагина
мақол
қийматига
эга
бўлади
ва
“
Инсон
меҳнат
билан
қанча
банд
бўлса
,
шунча
кам
гапиради
,
кераксиз
фаолиятлар
билан
шуғулланишга
вақт
топа
олмайди
”
деган
маънони
англатади
.
Худди
шу
маънода
ўзбек
тилида
машҳур
мақол
бор
: “
Туянинг
юки
енгил
бўлса
,
ётағон
бўлади
” (
рус
.
Если
у
верблюда
легкая
поклажа
,
ему
захочется
лечь
;
Лень
приходит
от
безделья
)
1
.
Туркча
мақол
,
ибораларда
эшакнинг
секин
юрувчи
ҳайвон
эканлигига
алоҳида
урғу
берилади
.
Масалан
,
e
ş
ek sudan gelinceye kadar
(
сўзма
-
сўз
:
эшак
сувдан
қайтгунга
қадар
)
иборасининг
маъноси
‘
жуда
узоқ
вақт
’
демакдир
.
Ёки
,
Çocuklu avrat, s
ı
pal
ı
e
ş
ek ile yola gidilmez (‘
Болали
аёл
,
хўтикли
эшак
билан
узоқ
йўлга
бориб
бўлмайди
’)
мақоли
тўла
кўчма
маъно
касб
этади
.
Ҳайвоннинг
ёнида
боласи
бўлса
,
унинг
тез
ҳаракат
қилишига
халақит
бера
-
ди
.
Лекин
мазкур
мақолда
фарзанди
бор
аёлнинг
тўлақонли
фаолият
олиб
бора
олмаслигига
ишора
қилинади
.
Кўпчилик
мақол
ва
идиомаларда
асосан
меҳнат
учун
яратилган
бу
ҳай
-
воннинг
образли
шаклда
,
яъни
унинг
“
ўз
оғзидан
айтилган
”
сўзлар
восита
-
сида
ифода
этилади
.
Масалан
:
E
ş
e
ğ
e: “S
ı
pan oldu” demi
ş
ler, “S
ı
rt
ı
mdan
yükümü alacak de
ğ
il ya, önümden yemimi alacak”– demi
ş
(
Эшакка
“
болали
бўлдинг
”
дейишганда
,
эшак
: “
Устимдан
юкимни
олармиди
,
олдимдаги
емимга
шерик
бўлади
-
да
!” –
деб
жавоб
берибди
)
.
Бунинг
замирида
ҳам
инсонлараро
муносабат
ётади
,
яъни
айрим
ота
-
оналар
“
фарзанд
ўстирган
билан
улардан
ҳеч
қандай
наф
йўқ
”
деган
хулоса
билан
яшашига
эътибор
қаратилади
.
Буни
ўз
мақолида
образли
қилиб
ифода
этган
халқнинг
ўз
-
ўзига
нечоғли
танқидий
қараши
англашилади
.
Юқоридаги
мақол
ва
айтимлардан
маълум
бўладики
,
турк
тилида
кўп
ҳолларда
“
эшак
”
лексемаси
билан
бирга
“s
ı
pa” (
хўтик
)
лексемаси
ҳам
кела
-
ди
:
Ehli keyfe keyf verir kahvenin kaynamas
ı
, e
ş
e
ğ
i ba
ş
tan ç
ı
kar
ı
r s
ı
pan
ı
n
oynamas
ı
(
сўзма
-
сўз
:
Аҳли
кайфга
кайф
лаззат
берар
қаҳванинг
қайнаши
,
эшакни
ақлдан
оздирар
хўтикнинг
ўйнаши
)
.
Бунда
ҳам
фарзандларнинг
кў
-
пинча
ўз
шўхликлари
билан
ота
-
онанинг
жаҳлини
чиқариши
образли
ифода
этилади
.
Асосан
кўчма
маънода
қўлланилувчи
,
ота
-
она
ва
фарзанд
орасидаги
муносабатларга
ҳам
урғу
берилган
ҳамда
оҳанг
,
қофияга
солиниб
,
таъсир
кучи
оширилган
бундай
бирликлар
халқнинг
қанчалик
сўзга
чечанлигини
ва
тилнинг
кенг
имкониятларини
намойиш
қилади
.
Мақол
ва
иборалар
бадиийлик
касб
этиб
,
ҳар
доим
зулм
,
ёмонликни
қоралаш
,
эзгуликни
шарафлаш
ўгит
,
насиҳат
бериш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилган
.
Масалан
,
e
şек
сўзи
асосий
компонент
бўлиб
келган
мақол
ва
ибора
-
ларда
кишининг
бошқалар
учун
астойдил
жон
куйдирмаслиги
ёки
ёрдамни
қўл
учида
қилишига
ишора
қилинади
:
El elin e
ş
e
ğ
ini t
ű
rk
ű
ç
ı
ğ
ı
rarak arar
1
Содиқова
М
.
Қискача
ўзбекча
-
русча
мақол
-
маталлар
. –
Т
.:
Ўқитувчи
, 1993. –
Б
. 76.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
84
(‘
Биров
бировнинг
эшагини
ашула
айтиб
(
ҳуштак
чалиб
)
қидиради
1
.
Ёки
,
бировни
писанд
қилмаслик
,
уни
аҳмоқ
ўрнида
кўриш
e
ş
ek yerine koymak
(‘
эшак
ўрнида
кўрмоқ
’)
иборасида
ўз
ифодасини
топган
2
.
Ўзбек
тилида
аниқ
муқобили
бўлмаса
-
да
,
тушунарли
бўлган
ва
таржи
-
мада
қийинчилик
туғдирмайдиган
айтимлар
сирасига
яна
бир
қизиқарли
матални
киритиш
мумкин
:
E
ş
e
ğ
in yoksa eni
ş
ten de mi yok? (
Эшагинг
бўлмаса
куёвинг
(
поччанг
)
ҳам
йўқми
?).
Киноя
маъносида
айтилган
ушбу
мақолда
куёв
ёки
поччанинг
зарурат
туғилганда
аямасдан
(
эшак
ўрнида
)
ишлати
-
лиши
мумкинлиги
таъкидланган
.
Ўзбек
ва
турк
тилларида
бир
тушунча
турли
образлар
асосида
ифода
этилган
мақол
(
ва
ибора
)
воситасида
юзага
келади
.
Масалан
, “
керак
бўлган
-
да
инсоннинг
ярамас
бир
кишига
яхши
муомала
қилишга
мажбур
бўлиши
ўзбек
тилида
Ишинг
тушса
эшакни
ҳам
тоға
дейсан
3
мақоли
орқали
ифода
этилади
.
Бу
мақолнинг
туркча
муқобили
эса
иборага
тенг
:
ay
ı
y
ı
day
ı
demek
(
айиқни
тоға
демоқ
).
Ўзбекча
мақолда
мурожаат
объекти
“
эшак
”
бўлса
,
оҳанг
,
қофияга
асосланган
(ay
ı
– day
ı
)
туркча
иборада
– “
айиқ
”
дир
.
Бир
нарсага
кетган
вақт
,
сарфланган
маблағ
ундан
келадиган
фойдага
арзимаслиги
ўзбек
тилида
Эшагидан
тушови
қиммат
матали
орқали
ифода
этилса
,
турк
тилида
Astar
ı
yüzünü geçti
(
астари
аврасидан
ошиб
қимматга
тушди
)
ибораси
воситасида
ифодаланади
.
Маталнинг
русча
муқобили
игра
не
стоит
свеч
(
ўйин
ёқилган
шамга
арзимайди
)
ва
овчинка
выделки
не
стоит
(
териси
ошлаганга
арзимайди
)
дир
.
Яхши
нарсанинг
фарқига
бормаслик
,
дидсизлик
ҳам
“
эшак
”
лексемаси
асосида
юзага
келган
мақол
воситасида
ифода
этилади
:
E
ş
ek ne anlar ho
ş
aftan,
suyunu içer, denesini b
ı
rak
ı
r (
Эшак
компотнинг
нималигини
қаердан
билсин
,
сувини
ичади
,
донини
ташлаб
юборади
).
Ўзбек
тилида
муқобили
мавжуд
бўлган
ушбу
туркча
мақолни
сўзма
-
сўз
таржима
қилсак
ҳам
тушунарли
бўлади
.
Бундан
ташқари
уни
муқобил
шакл
воситасида
ҳам
бериш
мумкин
:
Эшакнинг
танлагани
шўра
4
.
Рус
тилида
дидсиз
киши
ҳақида
бу
маънода
айтилган
матал
(
поговорка
)
бор
:
Осел
предпочитает
лебеду
.
Туркча
E
ş
ek ne anlar ho
ş
aftan?
маталининг
туркча
-
русча
луғатда
берилган
муқобили
Что
понимает
свиня
в
апельсине
(
Тўнғиз
апельсин
нималигини
қаёқдан
билсин
)
дир
.
Баъзи
мақол
ва
ибораларда
“
эшак
”
лексемаси
“
инсон
”
сўзи
билан
ёнма
-
ён
келиб
,
уни
улуғлашга
хизмат
қилади
.
Туркчада
машҳур
Adam adamd
ı
r olmasa
da pulu, e
ş
ek e
ş
ektir atlas olsa çulu
(
Одам
одамдир
бўлмасада
пули
,
эшак
1
Ўзбекча
Эшакда
юким
йўқ
,
йиқилса
ишим
йўқ
мақоли
унинг
мазмунига
қисман
мос
келади
.
Рус
тилида
бу
маънода
киноя
маъносидаги
Дело
сделано
,
а
теперь
дружба
врозь
; ~
После
нас
хоть
потоп
,
хоть
трава
не
расти
маталлари
тўғри
келади
.
2
Бу
ибора
“
İ
nsan yerine koymak”
(
одам
ўрнига
қўймоқ
,
инсон
ҳисобламоқ
)
иборасига
қарама
-
қарши
туради
.
3
Содиқова
М
.
Қискача
ўзбекча
-
русча
мақол
-
маталлар
. –
Т
.:
Ўқитувчи
, 1993. –
Б
. 76.
4
Шўра
(
форс
.
шўр
ер
,
захоб
ер
)
–
Ўзбекистонда
ташландиқ
ерларда
,
экин
майдонларида
ғовлаб
ўсадиган
,
баргларининг
усти
ялтироқ
,
ости
кулранг
ёввойи
ўт
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
85
эшакдир
атласдан
бўлсада
жули
)
мақоли
ўзбекча
Одамга
либос
,
эшакка
тўқим
(
ёки
уйга
палос
,
одамга
либос
)
маталига
,
русча
“
Человеку
–
одежда
,
ослу
–
сбруя
”
(“
Человека
украшает
одежда
,
а
осла
–
сбруя
”)
маталига
тўла
мос
келади
ва
булар
нутқда
ўз
маъносида
қўлланилади
.
Бу
мақоллар
воситасида
яна
инсон
улуғланади
,
унинг
онгли
мавжудот
эканлигига
алоҳида
урғу
берилади
.
Тадқиқ
этилаётган
мавзу
доирасида
кўриб
чиқилаётган
мақол
,
матал
ва
ибораларнинг
кўпчилигида
образлар
турлича
,
ҳолат
,
вазиятлар
турлича
бўлсада
,
мазмун
ягона
бўлади
.
Масалан
,
ўзбек
халқи
орасида
машҳур
Эшак
минганнинг
оёғи
тинмас
,
икки
хотинликнинг
қулоғи
тинмас
мақолининг
русчада
муқобили
мавжуд
эмас
.
Уни
қуйидагича
,
матал
(
поговорка
)
шакли
-
да
таржима
қилиш
мумкин
:
У
сидящего
на
осле
нет
покоя
ногам
,
а
у
много
-
женца
нет
покоя
ушам
.
Турк
тилида
айни
мақолнинг
жуда
ўринли
муқобили
бор
:
İ
ki anal
ı
sütten ölür, iki kar
ı
l
ı
bitten
(
сўзма
-
сўз
:
Икки
онали
(
бола
)
сутдан
ўлади
,
икки
хотинли
(
эркак
)
битлаб
ўлади
).
Умуман
,
кўриб
чиқилган
мақол
ва
иборалар
ўзбек
ва
турк
халқларининг
ўта
зийраклиги
,
сўзга
усталиги
,
бадиий
тафаккурининг
қувватлилигини
намойиш
этади
.
Улар
қай
маънода
айтилган
бўлмасин
,
натижа
эътибори
ила
инсоннинг
ақли
,
тафаккури
,
эътиқоди
,
ҳис
-
туйғуси
,
ахлоқи
,
ташқи
кўрини
-
ши
,
хатти
-
ҳаракати
,
атрофдаги
инсонлар
билан
турли
муносабатларини
образли
ифода
этишга
хизмат
қилади
.
Халқларнинг
она
табиат
,
ундаги
жонзотлар
билан
дўст
,
иноқ
яшаганлиги
,
инсоннинг
худо
яратган
ҳар
қандай
хилқатга
бўлган
севгисини
ўзида
образли
акс
эттиради
.
Турк
ва
ўзбек
тиллари
орасида
бадиий
таржима
амалга
оширилаётганда
бундай
бирлик
-
ларга
эҳтиёткорлик
билан
ёндашиш
,
бу
борада
олиб
борилаётган
илмий
тадқиқотларни
янада
чуқурлаштириш
керак
бўлади
.
ЗИКРУЛЛАЕВА
ХУСНИЯ
Базовый
докторант
,
ТашГИВ
Особенности
перевода
научно
-
технических
терминов
на
примере
английского
,
узбекского
и
турецкого
языков
Аннотация
.
В
данной
статье
рассмотрены
некоторые
отличительные
и
схожие
черты
научно
-
технических
терминов
в
английском
,
узбекском
и
турецком
языках
.
В
статье
представлены
способы
заимствования
научно
-
технических
терминов
в
языки
,
приводятся
простые
,
сложные
и
термины
-
словосочетания
,
их
перевод
и
значение
.
Опорные
слова
и
выражения
:
научно
-
технические
термины
,
заимствование
,
простые
термины
,
сложные
термины
,
термины
-
словосочетания
.
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
инглиз
,
ўзбек
ва
турк
тилларида
учрайдиган
илмий
-
техникавий
атамаларнинг
баъзи
ажралиб
турувчи
ва
ўхшаш
хусусиятлари
кўриб
чиқилган
.
Мақолада
илмий
-
техникавий
атамаларнинг
тилларга
кириб
келиш
