SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
64
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
шеърлар
мавзу
кўлами
жиҳатидан
ранг
-
барангдир
.
Шу
йўсин
жанг
шеърлари
алоҳида
ўринга
эга
.
Уларнинг
мавзу
қамрови
ва
бадиий
ўзгачаликлари
эътиборли
.
Юқоридагиларни
инобатга
олиб
,
қуйидаги
хулосаларга
келиш
мумкин
:
1.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
жангнома
шеърлар
мавзу
қамровига
кўра
,
тасвирнинг
берилиши
ва
жонли
келтирилиши
билан
эътиборлидир
.
Чунки
бундай
бадиий
-
шеърий
усуллар
илк
бор
асарда
бериб
ўтилган
.
2.
Асардаги
жанг
шеърлари
ўзининг
пафоси
,
тасвирнинг
жонли
берили
-
ши
билан
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Жангнома
шеърларда
асосий
эътибор
мамлакатни
душманлар
қўлига
ўтиб
кетишидан
авайлаб
-
асраш
,
юрт
тинчли
-
ги
учун
паҳлавонларни
хушёрликка
чорловчи
шеърий
парчалар
бериладики
,
бу
мавзу
ҳозирда
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқотган
эмас
.
3.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
жанг
шеърларида
биз
қадимги
туркийлар
-
нинг
жангаворлик
машғулотлари
,
жангчининг
интизоми
,
қатъияти
каби
фазилатларини
кўрамиз
.
Жангнома
руҳидаги
шеърлар
жангчиларга
руҳ
ба
-
ғишлаб
турган
бўлса
ҳам
ажаб
эмас
.
4.
Жангнома
шеърларда
ватан
сарҳадларини
қўриқлаш
,
юрт
мустақилли
-
ги
учун
курашиш
,
ташқи
хатарларга
доимо
сергак
туриш
каби
масалалар
тилга
олинади
.
Бу
эса
ҳозирги
куннинг
асосий
масалаларидан
биридир
.
Шундан
келиб
чиқиб
,
қадимги
туркийлар
бадиий
тафаккурининг
юқорили
-
ги
,
узоқни
кўра
билишини
қай
этиш
жоиз
.
Ҳамма
давр
учун
долзарб
мавзуларни
танлай
олиш
туркийларга
хос
бўлган
хусусиятдир
.
ТЎЛАГОНОВА
ШАҲНОЗА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Қадимги
туркий
битигларда
қўлланган
стереотип
бирликларнинг
кейинги
давр
асарларидаги
вариацияси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
қадимги
туркий
битиглардаги
стереотип
бирлик
-
лар
ҳақида
сўз
боради
.
Хусусан
,
стереотип
бирликларнинг
кейинги
даврга
транс
-
формацияси
мазкур
мақолада
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
.
Қадимги
туркий
тил
,
туркий
битиглар
,
Кул
тигин
,
стереотип
бирликлар
,
адабий
анъана
.
Аннотация
.
Эта
статья
посвящена
стереотипным
единицам
древнетюркских
надпи
-
сей
.
В
частности
,
освещена
трансформация
единиц
стереотипа
в
последующий
период
.
Опорные
слова
и
выражения
:
древнетюркский
язык
,
древнетюркские
надписы
,
Кул
тигин
,
стереотипные
единицы
,
литературые
традиции
.
Abstract.
This article is devoted to the stereotypical units of Old Turkic texts. The
transformation of the stereotypical units to the next period is particularly illuminated in the article.
Keywords and expressions:
Old Turkic language, Old Turkic texts, Kul tigin,
stereotypical units, literary tradition.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
65
Стереотип
бирликлар
қадимги
туркий
битиглар
услубидаги
ўзига
хос
жиҳатлардан
бири
ҳисобланади
.
Стереотип
бирликлар
матнларда
тез
-
тез
такрорланувчи
,
услубий
жиҳатдан
ихчам
сўз
бирикмалари
ва
жумлалардир
1
.
Стереотипликнинг
асосий
шарти
матнларда
муайян
бирикма
ёки
жумла
-
нинг
такрорланишидир
.
Биз
чиройли
сўзларни
,
пурҳикмат
мақол
-
у
матал
-
ларни
,
қайроқи
ибораларни
матнда
қайта
-
қайта
қўллашга
уринамиз
.
Битиг
-
ларда
айни
шу
мақсад
учун
ҳам
стереотип
бирликлардан
фойдаланилган
.
Чунки
,
маълум
воқеликни
ифодалашнинг
энг
мақбул
йўли
мазкур
бирликлар
ёрдамида
амалга
ошади
.
Улар
хоҳ
жумла
,
хоҳ
сўз
бирикмаси
шаклида
бўл
-
син
,
юклатилган
поэтик
-
семантик
вазифани
бажарган
.
Қадимги
туркий
битигларнинг
тилидаёқ
мавжуд
бўлган
мазкур
ифодаларнинг
қолипли
бир
-
ликларга
айланганлиги
ва
уларнинг
кейинги
давр
адабий
тилида
намоён
бўлиши
–
қадимги
туркий
тилнинг
мустаҳкам
асос
бўла
олишини
англатади
.
Қуйида
ёзма
манбалар
услубига
хос
бўлган
бир
қатор
стереотип
бир
-
ликларни
кўриб
чиқамиз
:
tün udïmadïm, küntüz olurmadïm –
тун
ухламадим
,
кундуз
ўтирмадим
Мазкур
жумла
Урхун
битигларида
Тўнюқуқ
ва
Билга
хоқон
тилидан
айтилган
.
Фикрни
антитезали
ифодалаш
услубида
тузилган
ушбу
жумлада
tün
ва
küntüz
сўзлари
вақтни
узлуксиз
давом
этишини
ифодалашга
хизмат
қилган
.
udïmadïm, olurmadïm
сўзлари
эса
қаҳрамонларнинг
мана
шу
узлуксиз
вақт
давомидаги
машғулотини
англатган
.
Бу
стереотип
жумланинг
талабига
кўра
,
асар
қаҳрамони
нима
учун
тиниб
-
тинчимаганлигининг
сабабини
ҳам
кўрсатиши
лозим
.
Бунинг
сабаби
турлича
бўлганидан
стереотип
бирлик
таркибига
киритилмайди
.
Масалан
,
Билга
хоқон
ўзи
ёздирган
битигда
бу
жонкуярлигининг
сабабини
қуйидагича
изоҳлайди
:
…Türük bodun ü
č
ün tün udïmadïm, küntüz olurmadïm
–
Турк
халқи
учун
тун
ухламадим
,
кундуз
ўтирмадим
2
.
Тўнюқуқ
эса
қуйидагича
:
Ol sabïn äsidip, tün yämä udusïqïm kälmäz ärti, (küntüz yämä) olursïqïm
kälmäz ärti
3
.
Демак
,
битигларда
қаҳрамонларнинг
маълум
сабабларга
кўра
ҳузур
-
ҳало
-
ватдан
кечганлигининг
умумий
ифодаси
сифатида
tün udïmadïm, küntüz
olurmadïm
стереотип
бирлиги
қўлланган
.
Энди
эса
мазкур
бирликнинг
кейинги
давр
адабиётида
қандай
ишлатил
-
ганига
эътибор
қаратамиз
.
Бу
стереотип
жумла
“
Қутадғу
билиг
”
асарида
ҳам
кўзга
ташланади
:
1
Содиқов
Қ
.
Уйғур
ёзувида
битилган
қадимги
туркий
ҳужжатлар
:
матн
ва
унинг
интерпретацияси
.
Туркий
ҳужжатчиликнинг
тарихий
илдизлари
. –
Тошкент
, 2012. –
Б
. 119
.
2
Содиқов
Қ
.
Эски
туркий
битиглар
. –
Тошкент
:
ТошДШИ
нашри
, 2009. –
Б
. 35.
3
Ўша
асар
. –
Б
. 27.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
66
Künün yemädi kör, tünün yatmadï,
Seni quldï rabbda adïn qulmadï
1
.
Ушбу
мисол
асарнинг
пайғамбар
мадҳига
бағишланган
қисмидан
олин
-
ган
.
Бу
байтда
пайғамбар
умматлари
учун
ҳаловатларидан
кечиб
,
туну
кун
заҳмат
чекканлиги
баён
қилинган
.
Проф
.
Б
.
Тўхлиев
таъкидлаганидек
, “
Қу
-
тадғу
билиг
”
туркий
тилдаги
поэтик
жанрларнинг
шаклланиши
ва
эволю
-
циясини
кузатиш
учун
муҳим
манбадир
”
2
.
Шунингдек
, “
Қутадғу
билиг
”
да
туркий
тил
ҳодисалари
ва
адабий
анъаналарининг
тадрижий
такомили
ҳам
акс
этган
.
Юқоридаги
стереотип
жумла
иштирок
этган
парча
фикримизнинг
далилидир
.
Битигларда
бирон
мақсад
йўлидаги
ҳаловатсизликнинг
умумий
ифодаси
тунда
ухламаслик
,
кундузи
ўтирмаслик
деб
берилган
бўлса
,
дос
-
тонда
эса
бу
ифодага
бироз
ўзгариш
киритилган
ва
таъсирчанлик
янада
оширилган
.
Яъни
,
ҳаловатсизликни
умумий
ифодалаш
достонда
кундузлари
емаслик
,
тунлари
ётмаслик
тарзида
берилади
.
Мазкур
стереотип
бирлик
ҳузур
-
ҳаловатсизликни
умумий
ифодалаш
йўлидаги
энг
мақбул
усул
бўла
олиши
–
Навоий
асарларида
акс
этиши
ор
-
қали
ҳам
аён
бўлади
.
Алишер
Навоий
ўзининг
асарлари
билан
туркий
тил
мавқеини
юксак
даражаларга
кўтара
олган
шахсдир
.
У
туркий
тилнинг
қа
-
дим
анъаналаридан
фойдаланиб
,
уларга
ижодий
ёндашади
.
Ўрганилаётган
ҳузур
-
ҳаловатсизликнинг
умумий
ифодаси
бўлган
стеротип
бирлик
орқали
Навоий
ижодида
туркий
адабиёт
анъаналарининг
сақлануви
ва
ижодий
ёнда
-
шувининг
гувоҳи
бўламиз
:
Кеча
-
кундуз
на
тинмоқ
,
на
таянмоқ
,
Не
бир
дам
қон
ютардин
кўнгли
қонмоқ
3
.
Қадимги
туркий
битигларда
кечган
tün udïmadïm, küntüz olurmadïm
сте
-
реотип
бирлигининг
мазкур
байт
билан
ўхшашлиги
сезилиб
туради
ва
фарқли
жиҳатлар
ҳам
кўзга
ташланади
.
Назм
қонуниятларига
мослашиш
бирлик
компонентларининг
ўрин
алмашинувини
келтириб
чиқаради
.
Вақт
-
нинг
узлуксизлигини
кеча
ва
кундуз
,
қаҳрамоннинг
ҳолатини
беришда
эса
на
тинмоқ
ва
на
таянмоқ
сўзларидан
фойдаланилган
.
Қуйидаги
мисолда
ҳам
ушбу
умумий
ифода
фасоҳатли
баён
этилган
:
Йўқ
кун
-
у
кеча
хўрд
-
у
хоб
манга
,
Кеча
ғам
,
кундуз
изтироб
манга
4
.
Бу
давр
сўз
санъатида
араб
ва
форс
тилларидан
ўзлашган
сўзларнинг
ҳам
услубий
вазифалари
ошди
.
Хусусан
,
биз
ўрганаётган
бирлик
ҳам
вариацияга
1
Юсуф
Хос
Ҳожиб
.
Қутадғу
билиг
.
Нашрга
тайёрловчи
:
Қ
.
Каримов
. –
Тошкент
:
Фан
, 1971. –
Б
. 37.
2
Тўхлиев
Б
.
Юсуф
Хос
Ҳожибнинг
“
Қутадғу
билиг
”
и
ва
айрим
жанрлар
такомили
. –
Тошкент
:
Янги
аср
, 2004. –
Б
. 8.
3
Алишер
Навоий
.
Фарҳод
ва
Ширин
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 8
том
. –
Тошкент
:
Фан
,
1991. –
Б
. 272.
4
Алишер
Навоий
.
Сабъаи
сайёр
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 10
том
. –
Тошкент
:
Фан
, 1993. –
Б
. 447.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
67
учраб
маълум
сўзлар
ўзининг
эквивалентлари
билан
алмаштирилган
.
Хусусан
,
бирлик
таркибидаги
ухламоқ
–
хоб
,
кундузги
машғулотдаги
емоқ
–
хўрд
сўзлари
билан
ифодаланган
.
Навоий
асарларида
бу
стереотип
бирликнинг
мазмуний
ва
бадиий
бўёқ
-
дорлигини
янада
ошади
:
Кеча
тинмоқу
кундуз
ором
йўқ
,
Емакдин
наво
,
уйқудин
ком
йўқ
1
.
Қадимги
битигларда
кечган
стереотип
бирлик
компонентлари
байтда
қуйидагича
ифодаланади
:
tün –
кеча
;
udïmadïm –
тинмоқ
йўқ
;
küntüz –
кундуз
;
olurmadïm –
ором
йўқ
.
Навоий
ушбу
бирликнинг
таъсирчанлиги
байтнинг
иккинчи
мисрасида
“
Емакдин
наво
,
уйқудин
ком
йўқ
”
тарзида
ошириб
кўрсатади
.
Мазкур
бирлик
Навоийдан
кейинги
ижодкорлар
асарларида
ҳам
кўзга
ташланади
.
Хусусан
,
Бобур
асарларида
бу
бирлик
акс
этган
мисоллар
учрайди
.
Бобур
ғазаллари
семантикасини
ўрганган
турколог
олима
И
.
В
.
Стеблева
унинг
“
Кеча
менга
не
уйқу
,
кундуз
менга
не
ором
”
мисраси
орқали
Бобур
ўз
асарларида
қадимги
туркий
анъаналарни
сақлаган
ва
давом
эттирганлигини
баён
этади
2
.
Дарҳақиқат
,
Бобур
ўзининг
“
Бобурнома
”
асарида
ҳам
биз
ўрганаётган
ҳаловатсизликни
ифодаловчи
бирликни
қўллайди
:
Нақб
солмоқ
ва
қўрғон
олмоқ
ва
тош
урмоқ
ва
қозон
қурмоқнинг
иш
-
кучида
кеча
ва
кундуз
ором
ва
қарори
йўқ
эди
3
.
Ушбу
жумлада
келган
“
ва
”
боғловчиси
ўқувчига
ёқинқирамайди
.
Уни
қуйидаги
шаклда
берилгани
маъқул
:
Нақб
солмоқ
-
у
қўрғон
олмоқ
ва
тош
урмоқ
-
у
қозон
қурмоқнинг
иш
-
кучида
кеча
-
ву
кундуз
ором
-
у
қарори
йўқ
эди
.
Ана
шунда
Бобур
услубини
сақлаган
бўламиз
.
Ёки
:
Кеча
ва
кундуз
тинмай
,
таваққуф
қилмай
йигирма
тўрт
,
йигирма
беш
йиғоч
йўлни
келдук
4
.
1
Алишер
Навоий
.
Садди
Искандарий
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 11
том
. –
Тошкент
:
Фан
,
1993. –
Б
. 570.
2
Бу
ҳақда
қаранг
:
Стеблева
, 1982 –
Стеблева
И
.
Семантика
газелей
Бабура
. –
Москва
:
Наука
, 1982.
3
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
.
Нашрга
тайёрловчи
:
П
.
Шамсиев
. –
Тошкент
:
Юлдузча
, 1989. –
Б
. 34.
4
Ўша
асар
. –
Б
. 58.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
68
Бу
мисолларнинг
ҳам
қадимги
туркий
битигларда
кечган
стереотип
бирлик
билан
ўхшаш
ва
фарқли
жиҳатларини
кўриб
чиқамиз
:
tün –
кеча
;
udïmadïm –
ороми
йўқ
,
тинмай
küntüz –
кундуз
;
olurmadïm –
қарори
йўқ
,
таваққуф
филмай
.
Мисолларда
кўриб
ўтилганидек
,
қадимги
туркий
битигларда
кечган
tün
udïmadïm, küntüz olurmadïm
жумласи
битиглар
давригача
ҳаловатсизликни
англатишнинг
умумий
ифодаси
–
стереотип
бирлигига
айланган
эди
.
Мазкур
бирлик
оҳанг
ва
мазмун
жиҳатидан
фикрни
ифодалашнинг
ихчам
,
бадиий
ва
мақбул
усули
бўлганлиги
учун
кейинги
давр
адабий
тилида
ҳам
қўлланди
,
бадиий
сайқал
берилди
.
yada
ğ
ïn-yala
ŋ
ïn käl –
яёв
-
яланғоч
келмоқ
Қадимги
туркий
битигларда
бу
сўз
бирикмаси
уруш
билан
боғлиқ
ҳоди
-
салар
баёнида
учрайди
.
Масалан
:
Barmïš bodun ölü-yitü, yada
ğ
ïn-yala
ŋ
ïn yana kälti –
Кетган
халқ
ўла
-
йита
,
яёв
-
ялонғоч
қайтиб
келди
1
.
Ушбу
мисолда
жуфт
сўз
компонентли
бирикма
–
yada
ğ
ïn-yala
ŋ
ïn käl-
сте
-
реотип
бирикма
сифатида
қабул
қилишимиз
мумкин
.
Чунки
,
бу
бирликда
стереотип
бирликнинг
мазмунни
қисқа
ва
лўнда
ифодалай
олиш
имконияти
мавжуд
.
Хусусан
,
бу
бирикма
урушда
мағлуб
бўлган
томоннинг
ночор
аҳво
-
лини
умумий
ифодалай
олади
.
Фикрни
бадиий
-
образли
тарзида
етказа
олиш
ҳам
мана
шу
кичик
бирлик
зиммасига
юклатилади
.
Бунда
албатта
мазкур
бирикманинг
жуфт
сўзлардан
ташкил
қилингани
ҳам
аҳамиятлидир
.
Чунки
,
“
матн
бадиийлигини
таъминлаш
,
асарни
ўқишли
қилиш
,
таъсир
кучини
ошириш
мақсадида
ёзма
адабий
тилнинг
чексиз
имкониятларидан
фойда
-
ланилган
.
Бири
–
сўзларни
жуфт
ҳолда
қўллаш
усулидир
.
Бу
нарса
сўз
маъ
-
носини
кучайтириш
,
янги
сўз
ясашгагина
эмас
,
матн
бадиийлигини
оши
-
ришга
ҳам
хизмат
қилади
”
2
.
Дарҳақиқат
,
жуфт
сўзларнинг
маънони
умумлаштириш
,
жамлашдан
таш
-
қари
бадиий
ифодалаш
имкониятлари
ҳам
мавжуд
.
Бунда
жуфт
сўзларнинг
ритмикликка
эгалиги
ҳам
аҳамиятлидир
.
yada
ğ
ïn-yala
ŋ
ïn käl-
бирикмасида
аллитерация
,
қофия
ва
монорим
каби
ритмни
таъминловчи
унсурлардан
ташқари
унинг
туркий
сингармонизм
қоидаси
бўйича
ҳосил
қилинганлиги
ҳам
бирикманинг
оҳангига
хизмат
қилган
.
Мазкур
жуфт
сўз
таркибидаги
-
ïn
қўшимчаси
кадимги
туркий
тилда
восита
келишиги
қўшимчаси
бўлиб
,
ҳозирда
“
қишин
-
ёзин
”
каби
сўзлар
таркибида
учрайди
.
1
Содиқов
, 2009 –
Содиқов
Қ
.
Эски
туркий
битиглар
. –
Тошкент
:
ТошДШИ
нашри
, 2009. –
Б
. 36.
2
Содиқов
, 2015 –
Содиқов
Қ
. “
Хуастуанивт
”
нинг
қадимги
туркий
версияси
//
Жаҳон
адабиёти
.
№
7. –
Тошкент
, 2015. –
Б
. 145.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
69
Бадиий
-
семантик
жиҳатдан
пухта
ишланган
ва
бадиий
бўёқдорлик
хусу
-
сиятига
эга
бўлган
бу
бирлик
кейинги
давр
адабий
тилида
ҳам
кўзга
ташланади
:
Юз
туман
машаққат
ва
азоблар
билан
икки
-
уч
кундин
сўнг
яёқ
-
яланғоч
келди
1
.
Иккала
мисолда
ҳам
бу
бирикма
урушда
енгилган
қўшиннинг
ҳолатини
,
сарсон
-
саргардонлигини
ифолайди
.
Фақат
қадимги
туркий
тилда
мавжуд
бўлган
восита
келишиги
қўшимчаси
“
Бобурнома
”
даги
сўзга
қўшилмайди
.
Бу
келишик
мазкур
даврда
истеъмолдан
чиққан
.
Стереотип
бирликлар
орасида
томон
билан
боғлиқ
бўлганлари
ҳам
бор
.
Шулардан
бири
tört bylu
ŋ
(
яъни
тўрт
тараф
)
дир
.
Қадимги
туркий
битигларда
ер
қутбларини
англатувчи
сўзлар
анча
фаол
қўлланган
.
Чунки
,
муаллиф
баъзан
ўз
давлатининг
чегаралари
,
баъзан
уруш
билан
боғлиқ
воқеалар
баёнида
ер
қутблари
номларини
бирма
-
бир
санайди
.
Ёдгорликлар
поэтикасини
тадқиқ
қилган
олим
Н
.
Раҳмонов
битигтош
-
ларда
учрайдиган
ер
қутблари
билан
боғлиқ
ифодалар
ҳақида
қуйидаги
фикрни
билдиради
: “
Ёдномадаги
ҳар
бир
предмет
ёки
воқеа
ҳақида
сўз
юритилганда
,
у
ўз
формуласига
эга
бўлади
.
Уруш
ҳақида
сўз
юритилганда
албатта
тўрт
томон
(
Ilgärü, birgärü, qurï
ğ
aru, yïr
ğ
aru
)
билан
боғлиқ
бўлади
”
2
.
Албатта
,
асарларда
бирор
бир
сўзнинг
такрор
ишлатилиши
услубда
ға
-
лизликни
юзага
келтиради
ва
ўқувчини
зериктиради
.
Аммо
ёдномаларда
бундай
хатоларни
учратмаймиз
.
Чунки
,
муаллиф
ўрни
келганда
доим
ҳам
ер
қутблари
отларини
нома
-
ном
келтирмайди
.
Уларни
умумлаштириб
tört bylu
ŋ
(
тўрт
тараф
=
тўрт
томон
)
бирикмасидан
ҳам
фойдаланади
.
Ёдномаларда
мазкур
бирикма
ҳам
стереотип
тарзида
қўлланилган
.
Tört bylu
ŋ
qop ya
ğ
ï ärmis, sü süläpän tört bulu
ŋ
daqï bodunu
ğ
qop almïs…
. –
Тўрт
тараф
бутунлай
ёв
эди
,
қўшин
тортиб
тўрт
тарафдаги
халқни
бутунлай
олганлар
3
.
Томонлар
номи
умумлаштириб
айтилганда
ҳам
матннинг
бадиий
қийма
-
тига
зарар
етмайди
.
Бу
мисолда
келган
тўрт
тараф
бирикмаси
матн
бадиийлигини
таьминлаш
учун
қандай
хизмат
қила
олган
деган
савол
туғилади
.
Муаллиф
мазкур
бирикма
ёрдамида
кескин
вазиятни
тасвирлайди
.
Лекин
унинг
қаҳрамони
бу
вазиятдан
чиқиб
кета
олади
.
У
ўзинининг
куч
-
қудрати
,
жасурлиги
(
шу
ўринда
тангрисининг
марҳамати
)
билан
тўртала
томондаги
ёвни
маҳв
этди
.
Мазкур
бирикма
бошқа
вазиятларда
ҳам
ишла
-
тилган
.
Масалан
,
асар
қаҳрамонлари
ҳукмронлик
қилган
даврларда
тўрт
тарафдаги
халқлар
уларга
қарам
бўлганлиги
назарда
тутилган
.
Умуман
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
.
Нашрга
тайёрловчи
:
П
.
Шамсиев
. –
Тошкент
:
Юлдузча
, 1989. –
Б
. 33.
2
Раҳмонов
Н
.
Кул
тигин
поэтикаси
. -
Ўлмас
обидалар
. –
Тошкент
:
Фан
, 1989. –
Б
. 225.
3
Содиқов
Қ
.
Эски
туркий
битиглар
. –
Тошкент
:
ТошДШИ
нашри
, 2009. –
Б
. 41.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
70
олганда
, “
тўрт
томон
”
тушунчаси
матнда
муболағали
вазиятларни
ифодалай
-
ди
ва
бадиий
бўёқдорликни
оширишга
хизмат
қилади
.
Бу
бирикма
мазмунан
айнан
тўрт
тараф
(
шарқ
,
ғарб
,
шимол
,
жануб
)
ни
эмас
,
одамлар
атрофидаги
чексиз
ҳудудни
назарда
тутади
.
Мазкур
бирлик
ҳам
бадиий
тафаккур
маҳсу
-
ли
ҳисобланиб
,
кейинги
давр
асарларида
ҳам
фаол
қўлланган
.
Масалан
:
...
ҳар
тарафда
кучлук
ғанимлар
Андижонға
эврушуб
,
толе
ҳеч
мадад
қилмади
1
.
Tört bylu
ŋ
бирикмаси
кейинги
даврларда
тўрт
тараф
,
тўрт
томон
,
ҳар
тараф
,
ҳар
томон
,
тўрт
ёқ
,
ҳар
ёқ
тарзида
учрайди
.
Ушбу
бирлик
“
Шажараи
турк
”
асарида
ҳам
қуйидаги
намуналар
учрайди
:
…
агар
элга
барали
тесак
тўрт
тарафдақи
элларнинг
барчаси
бизга
яв
,
агар
бармай
юртда
ўлтурсақ
бир
юруган
ва
турғанға
учрамай
бўлмасмиз
2
.
Ёки
:
Бир
,
икки
йил
анда
ўлтурғандин
сўнг
ати
ва
овозаси
тўрт
яқға
тушди
3
.
Стереотип
бирликлар
акс
этган
матнлар
ҳеч
бир
қийинчиликсиз
ўқувчида
образли
тасаввур
уйғота
олади
.
Ушбу
мақолада
келтирилган
фикр
-
мулоҳазалар
асосида
қуйидаги
хулосаларга
келинди
:
1.
Қадимги
туркий
битигларнинг
услубига
хос
стереотип
бирликлар
вақт
ўтиши
билан
унутилиб
кетмади
.
Улар
ўтмиш
адабиётнинг
ютуғи
сифатида
ўзбек
мумтоз
адабиётининг
ёрқин
сиймолари
ижодида
сақланди
,
сайқаллан
-
тирилди
.
Кейинги
даврларда
мазкур
бирликларга
ижодий
ёндашув
мавжуд
бўлсада
,
улар
муайян
ҳолатни
англатувчи
умумий
ифода
бўлиб
қолаверди
.
2.
Стереотип
бирликларнинг
тарихий
тараққиёт
босқичларидан
ўтиб
ке
-
лишига
албатта
халқ
оғзаки
ижодининг
аҳамияти
катта
.
Қадимги
туркий
битигларда
қолипга
тушган
стереотип
бирликлар
туркий
халқлар
тили
,
адабиётининг
нақадар
бой
ва
қадимийлигидан
далолат
беради
.
1
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
.
Нашрга
тайёрловчи
:
П
.
Шамсиев
. –
Тошкент
:
Юлдузча
, 1989. –
Б
. 57.
2
Абулғозий
.
Шажараи
турк
.
Нашрга
тайёрловчилар
:
Қ
.
Муниров
,
Қ
.
Маҳмудов
. –
Тошкент
:
Фан
, 1992. –
Б
. 28.
3
Ўша
асар
. –
Б
. 37.
