SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
207
Буроқин тушуб пайкига топшуруб,
Қадамсиз юруб, пўясиз гом уруб
1
.
Мазмуни:
“Фалакда йўл бошловчи (фаришта) елишдан тўхтади. Осмонни
кезувчи от ҳам тўхтади. (Пайғамбар) отдан тушиб, уни фариштага топшир-
ди. (Ўзи эса) қадам босмай илгарилаб кетди
2
.
Ушбу қайд этилган парчадаги “қадам босмай илгарилаб кетди” сўзлари –
вазнсизлик ҳолатини ифода этади, деб тахмин қилиш мумкин. Чунки вазн-
сизлик ҳолатидагина киши қадам босмай силжий олади.
Илм-фанда вазнсизлик деганда жисмнинг муаллақ физик ҳолати, яъни бунда
жисмга таъсир этувчи ташқи кучлар шу жисм зарраларининг бир-бирига ўзаро
босимини вужудга келтирмаслиги тушунилади. Космосда вазнсизлик ҳолати
мавжуд. Алишер Навоий “Ҳайрат ул-аброр”, “Ситтаи зарурия”, “Лисон ут-тайр”
асарларида ҳам меърож тунини назм этган бўлса-да, бироқ “қадамсиз юруб”
ибораси фақат “Садди Искандарий” асаридаги меърож тавсифида бор, холос.
Фан тарихида илк бор вазнсизлик мавжудлиги Г. Галилейнинг “Олам тузи-
лишининг икки асосий системаси ҳақида диалог” (1632 й.) асарида қайд қилинди
ва у И. Ньютоннинг “Натурал философиянинг математик негизлари” (1687 й.)
асарида илмий исботланди
3
. Бизнингча, бу ерда Алишер Навоий маълумотига
ҳам эътибор қаратиш лозим бўлади.
АКБАРОВ АБРОР
ЎзМТРК “Маданий-маърифий ва бадиий эшиттиришлар”
муҳарририяти ходими
Навоий асарларини ўрганишда XVIII–XIX асрларда
яратилган луғатларнинг аҳамияти
Аннотация.
Мақолада XVIII–XIX асрларда яратилган луғатлар ва уларнинг Навоий
асарларини ўрганишдаги аҳамияти ўрганилган. Муҳаммад Ризобекнинг “Мунтаҳабул-
луғот” ва “Зубдатул-луғот” асарлари ҳақида маълумотлар келтирилган. Мазкур луғатлар-
нинг ТошДШИ қошидаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари марказида
сақланаётган нусхалари санаб ўтилган.
Таянч сўз ва иборалар
: Алишер Навоий, Муҳаммад Ризобек, “Мунтаҳабул-луғот”,
“Зубдатул-луғот”, “Канз”, “Хулоса”, “Сарварий”, қўлёзмалар, луғатшунослик.
Аннотация.
В статье изучаются словари, созданные в XVIII–XIX вв. и их важности в
изучении произведений Навои. Приводится информация о словарях Мухаммада Ризабека
«Мунтахабул-лугат» и «Зубдатул-лугат». Перечисляется рукописи данных словарей,
1
Алишер Навоий. Садди Искандарий (насрий баёни билан). Ғофур Ғулом номидаги
Нашриёт-матбаа бирлашмаси. – Т., 1991. 30-б.
2
Насрий баён муаллифи О. Бўриев.
3
Л. В. Лесков. Д.физ.мат.н. Как открыли невесомость /”Энергия” 1988 г. № 4 стр. 23–28.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
208
хранящихся в Центре восточных рукописей им. Абу Райхана Беруни при Ташкентском
государственном институте востоковедения.
Опорные слова и выражения:
Алишер Навои, Мухаммад Ризабек, «Мунтахабул-
лугат», «Зубдатул-лугат», «Канз», «Хулоса», «Сарварий», рукописи, лексикология.
Summary.
The article studies the dictionaries created in the 18
th
-19
th
centuries and their
importance in researching Navoi’s writings. It provides information about Muhammad Rizabek’s
work such as “Muntahabul-lug’ot” and “Zubdatul-lug’ot”. In this article it is proposed the
manuscripts of the above-mentioned dictionaries, being preserved at the Centre for Oriental
Manuscripts named after Abu Rayhan Beruni under Tashkent State Institute of Oriental Studies.
Keywords and expressions:
Alisher Navai, Muhammad Rizabek, “Muntahabul-lug’ot”,
“Zubdatul-lug’ot”, “Kanz”, “Hulasa”, “Sarvariy”, manuscripts, Lexicology.
Алишер Навоий ўз асарларида қадимги туркий, араб, форс тилларига оид
сўзлардан моҳирона фойдаланган. Бу сўзларни теран англаб етишда луғут-
ларнинг ўрни беқиёсдир. Навоий асарларини ўрганишда муҳим аҳамият касб
этувчи бир қатор луғатлар яратилган. Лекин қўлёзма фондларида ҳали
табдил қилиниб, илмий муомалага олиб кирилмаган луғатлар ҳам талайгина.
XVIII асрнинг иккинчи ярми ва XIX асрнинг бошларида яшаб ижод қилган
Муҳаммад Ризобекнинг “Мунтаҳабул-луғот” ва “Зубдатул-луғот” асарлари
ҳам шулар сирасидандир. Бу икки асар таркибида жамланган луғатларнинг
аксарият қисми Алишер Навоий ўз асарларида қўллаган сўзлардан тузилган
ва бевосита асарларидан мисоллар келтирилган. Қуйида “Мунтаҳабул-
луғот”дан келтирилган мисоллар бунинг яққол далилидир:
Ажниҳа – жамъи жаноҳки, қанот маъносидадур. Чунончи, Амир “Ҳайрат
ул-аброр”да малоика таърифида бу маъниға буюрурларки:
Байт. Ҳар бир ули-ажниҳа товус ўлуб,
Донаи тасбиҳ анга маънус ўлуб.
Рахбаҳ – “Канз” ва “Хулоса”да баён қилмайдур, лекин хужра ва манзар
ва дарича маъносиға келур. Чунончи, Амир “Фарҳод Ширин”да Фарҳоднинг
Ширин учун тоғдин қилғон боғ ва кўшки таърифида буюрурлар:
Байт. Ҳароди лутфи сафодин оят анда,
Равоқ ва раҳбалар бағоят анда.
Муҳаммад Ризобек “Мунтаҳабул-луғот” асарининг ёзилиш сабаби хусу-
сида асар муқаддимасида ўз-ўзига мурожаат қилиб: “Бу дунё ўткинчи, умр
ўтади. Бир нишона ёки афсона ёдгор қолдиргин. Токи яхши отинг ва хайрли
сифатинг ҳаётда боқий қолсин. Шу жиҳатдан хаёлга луғат жамлаш фикри келди.
Токи дўстларга ёдгорлик қолсин ва мақтовга сабаб бўлсин.
Луғат бобида китоблар битилган, том-том асарлар яратилган. Аммо фой-
даланувчилар учун манфаати оздир. Чунки кам қўлланилувчи ва эътибордан
четда қолувчи луғатлар билан китобларини тўлдирганлар. Мен эса “Канз” ва
“Хулоса” каби эл орасида кенг тарқалган мўътабар китоблардан луғатларни
танлаб олиб жамладим. Ҳар бир луғатга Мир Алишер Навоийнинг “Наводируш-
шабоб”, “Бадоеъул-васат” каби асарларидаги маснавийларидан, ғазалларидан
мисоллар, далиллар келтирдим. Токи ўқувчи кўнглида шубҳа қолмасин ва ишонч
ҳосил бўлсин. Агар форс тилига оид бўлса, форсий тўпламлардан танлаб олдим.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
209
Муаллиф бу рисолага “Канз”, “Хулоса” ва “Сарварий” каби асарлардан луғатлар
саралаб олган эди. Шу сабабли асарни “Мунтахабул-луғот” (“Танланган луғатлар”)
деб номлади. Бу тарих бир минг икки юз ўн учда эди”, деб батафсил баён қилади.
Бу асар 1213 ҳижрий – 1798 милодий йилда ёзилган. Унинг Шарқ қўлёз-
малари марказида ўн битта нусхаси мавжуд бўлиб, улар № 12257/ IV;
№ 9689/I I; № 9774/I; № 427/II; № 1681/ I; № 4367/II; № 275/I; № 4010/I;
№ 3852/VII; № 428/I; № 9721/I. рақамлари остида сақланмоқда.
Мазкур нусхалар орасида № 428/I рақамли қўлёзма текис, равон ёзил-
ганлиги ва яхши сақланганлиги билан бошқаларидан фарқ қилади. Бу нус-
ханинг таммат қисмида унинг кўчириб тугатилган санаси саккиз мисрадан
иборат шеър, Расулуллоҳ (с.а.в.)га дуруд ва дуо билан баён қилинган. Котиб
ўз байтларида ўқувчидан дуо тилаб ва узр сўраб шундай дейди:
“Тамматул китоб баъавни маликул ваҳҳоб.
Шуд ба тавфиқи Худойи ло яном.
Ин китобат рузи жумъа шуд тамом.
Ҳарки хонад дуо тамаъ дорам,
Зонки ман бандаи гунаҳкорам.
Хатим йўқтур хатимни айб қилманг,
Уқуғонда дуонгиздин унунтманг.
Хат дар варақи даҳр бимонад сад сол,
Бечора нависандаки дар хок равад...
Сана: 1254 – 1838”.
Яъни, “Бу китоб Маликул Ваҳҳоб – Аллоҳ таолонинг мадади билан охирига етди.
Худойи таоло берган муваффақият билан бу китоб жума куни ёзиб тугатилди.
Хатимни ўқиган ҳар кишидан умидим – хайрли дуо, негаки, мен бир гуноҳкор
бандаман. Хатим – ёзувим чиройли эмас, шунинг учун мени айбламанг. Агар
ўқисангиз дуода мени унутманг. Битик асрлар, замонлар cаҳифасида юз йиллаб
тураверади, бечора ёзувчи эса тупроққа кетади... Сана: 1254 – 1838”.
Мазкур қўлёзмадаги кўрсатилган ҳижрий ҳисобдаги 1254 йил милодий
тақвимга кўра 1838 йилга тўғри келади. Маълум бўладики, бу нусха
1254 ҳижрий – 1838 милодий йилда жума куни ёзиб тугатилган.
Асар таркибида 2550 дан ортиқ сўз жамланган. Ундаги сўзларнинг акса-
риятига Алишер Навоий, Мавлоно Фузулий, Абдураҳмон Жомий каби
ижодкорларнинг байтларидан мисоллар келтирилган.
Мазкур асар йигирма саккиз бобдан иборат. Ҳар бир боб ўз ичида яна
тўрт юз элликдан ортиқ бўлимга бўлинган. Бу бўлимлар сўзларнинг охирги
ҳарфига кўра қисмларга ажратилган. Масалан, боб “Китобул-алиф, бобул-
алиф”, ичидаги бўлимлар эса “Маъал-алиф”, “Маъал-бо” каби номланган.
Муҳаммад Ризобекнинг иккинчи асари “Зубдатул-луғот”дир. Асарнинг
ёзилиш тарихи хусусида муаллиф унинг муқаддимасида батафсил маълумот
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
210
беради. Жумладан, ҳижрий 1255, милодий 1839 йилда Муҳаммад Ризобек
Хоразм шоҳи Раҳимқули Тўранинг мажлисларидан бирида иштирок этади.
Шоҳ унга луғат илмига оид бир асар ёзишини тайинлаб, шундай дейди: “Сен
замон афозилининг саромади ва ангуштнамосисен, луғат илмиға ўзгалардин
вуқувфинг ва маҳоратинг ортуқроқдур. Бу бобда рисолаи тартиб берсанг.
Замон толибларининг сабаби фараҳу нашоти ва мувжиби инбисоти бўлғай.
Ва доғи боиси дуо ва некномлиқ бўлғой”. Яъни, “Сен замонамиз фозил-
ларининг пешвоси, табарруки ва таниқлисисан. Луғат илмида сен бош-
қалардан кўра хабардорроқ ва моҳирроқсан. Бу мавзуда бир рисола тузсанг.
Замонамиз илм толибларининг шоду хуррамлигига, хурсандчилигига сабаб
ҳамда дуо ва яхши ном қозонишга боис бўлар эди”.
Муҳаммад Ризобек шоҳнинг таклифини қабул қилганлигини шундай
баён қилади: “Ул важҳдин самъан ва тоъатан жонимға миннат қўйуб,
ер
ўфуб, хизматларидин мурожаат ва муъовадат кўргузуб ўз кулбамда мақом
тутдим. Ва рисолаи мазкура талифиға шуруъ қилдим ва бу рисола “Зубадул
луғот”ға мавсум бўлди ва иншааллоҳ таоло бир муқаддима ва ҳуруфи ҳижо
ва манозили қамар ададинча йигирма саккиз боб ва бир хотима била
мураттаб бўлғусидур”. Яъни: “Шу сабабли самъан ва итоат юзидан ўз жо-
нимга машаққат юкини ортиб, ер ўпиб ҳузурларидан чиқдим ва уйимга
келиб, мазкур рисолани ёзишга киришдим. Бу рисола “Зубдатул-луғот” деб
аталди. Бу рисола иншааллоҳ таоло бир муқаддима, (араб алифбосидаги)
ҳарфлар ва ойнинг айланиши миқдорича йигирма саккиз боб ҳамда бир
хотима билан тартиб қилинди”.
Муаллиф асарни йигирма саккиз бобдан иборат деб таъкидлаган. Аммо
изланишлар шуни кўрсатадики, у йигирма уч бобдан иборат бўлиб, араб
алифбоси таркибидаги се –
ث
, зол –
ذ
, сод –
ص
, зод –
ض
ва зо –
ظ
ҳарфлари
билан бошланувчи сўзлар боби рисолага киритилмаган. Асар таркибида
1060 дан ортиқ сўз жамланган ва бу сўзларнинг аксариятига мумтоз адабиёт
вакилларининг ижод намуналаридан мисоллар келтирилган. Рисола тар-
кибида 550 га яқин байт киритилган. Уларнинг тўрт юздан ортиқроғи
Алишер Навоийнинг “Хамса”, “Хазойинул-маъоний”, “Бадоеъул-бидоя”,
“Лисонут-тайр”, “Тарихи мулки Ажам”, “Мажолисун-нафоис”, “Муншаот”,
“Вақфия” ва “Девони Фоний” асарларидан олинган байтларни ўз ичига ола-
ди. Шунингдек, Мавлоно Фузулийнинг девони ва “Банг ва бода” асаридан,
Абдураҳмон Жомийнинг ғазалиёти ва “Юсуф ва Зулайхо” асаридан, Саъдий
Шерозийнинг ғазалиёти ва “Бўстон” асаридан, Фирдавсийнинг ғазалиёти ва
“Шоҳнома” асаридан, Низомий, Рудакий, Ҳофиз Шерозий, Хисрав
Деҳлавий, Дақиқий, Хожа Салмон, Саноий, Анварий каби шоирларнинг
асарларидан ҳам мисоллар келтирилган.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, асардаги луғатлар йигирма уч бобга жам-
ланган. Ҳар бир боб ўз ичида яна бўлимларга бўлинган. Бу бўлимлар сўз-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
211
ларнинг охирги ҳарфига кўра қисмларга ажратилган. Масалан, боб “Бобул-
алиф”, ичидаги бўлимлар эса “Маъал-алиф”, “Маъал-бо” каби номланган.
Мазкур асарни ўрганиш давомида ТошДШИ қошидаги Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқ қўлёзмалари марказида унинг учта нусхаси борлиги аниқланди.
Бу нусхалардан биринчиси № 8553/III рақами остида сақланмоқда. Қўлёз-
манинг кўчирилиш санаси ҳақида унинг таммат қисмида шундай келтирилади:
“Тамматил китоб биъавнил Маликул Ваҳҳоб, сана 1289”. Яъни, бу китоб
Маликул Ваҳҳоб – Аллоҳ таолонинг мадади билан 1289 санада охирига етди.
Бу ерда кўрсатилган сана ҳижрий йил ҳисоби билан бўлиб, у милодий йил
ҳисобида 1872 йилга тўғри келади. Демак, бу нусха 1289 ҳижрий – 1872
милодий йилда кўчирилган.
Иккинчиси № 7569/IV рақами остида сақланмоқда. Бу нусханинг охи-
рида ҳам кўчирилиш санаси батафсил айтиб ўтилган ва икки мисра назм ҳам
келтирилган. Жумладан, унда шундай дейилади:
“Шуд ба тавфиқи Худои ло яном.
Ин китобат рўзи сешанба тамом.
1257 сана”.
Яъни: “Худойи таоло берган муваффақият билан бу китоб сешанба куни
тамом бўлди. 1257 сана”.
Мазкур қўлёзмадаги кўрсатилган ҳижрий ҳисобдаги 1257 йил милодий
тақвимга кўра, 1841 йилга тўғри келади. Маълум бўладики, бу нусха 1257
ҳижрий – 1841 милодий йилда сеншанба куни ёзиб тугатилган.
Учинчиси эса № 1203/I рақами остида сақланмоқда. Бу қўлёзманинг
таммат қисмида унинг ёзиб тугатилиш санаси қуйидагича баён қилинган:
“Таммат ҳазиҳи ан-нусха аш-шариф биъавнил Маликил Латиф тамма. Сана
1256”. Яъни: “Бу шарафли, даражаси юқори бўлган нусха Маликил Латиф –
Аллоҳ таолонинг ёрдами билан ёзиб тугатилди. Сана 1256”.
Бу ўринда келтирилган ҳижрий сана ҳисобидаги 1256 йил милодий 1840
йилга тўғри келади. Шундай экан, ушбу қўлёзма нусха 1256 ҳижрий – 1840
милодий йилда кўчириб тугатилган.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Муҳаммад Ризобекнинг илмий меросини
тадқиқ қилиш нафақат мумтоз адабиёт вакилларининг асарларини ўрганиш,
балки қадимги туркий тил, унга бошқа тиллардан ўзлашган сўзларни ҳам
фарқлай билиш имконини беради. Шундай экан, бу каби асарларни илмий муо-
малага киритиш адабиёт, тилшунослик, тарих, география, этнография каби
фанларнинг ривожланишида ҳамда Низомиддин Мир Алишер Навоий асар-
ларининг туб моҳиятини англаб етишда ҳам беназир манба бўлиши шубҳасиз.
