Из истории торгово-экономических отношений Кокандского ханства с Бухарским эмиратом и Хивинским ханством

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

90

ÒÀÐÈÕØÓÍÎÑËÈÊ // ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÈß //

historiography

ШАМСИЕВ

МУХТОР

Таянч

докторант

,

ЎзР

ФА

Тарих

институти

Қўқон

хонлигининг

Бухоро

амирлиги

ва

Хива

хонлиги

билан

савдо

-

иқтисодий

алоқалари

тарихидан

Аннотация

.

Ушбу

мақолада

Қўқон

хонлигининг

қўшни

Бухоро

амирлиги

ва

Хива

хонликлари

билан

ўзаро

олиб

борган

савдо

алоқалари

хусусида

сўз

боради

.

Ҳар

бир

хонлик

ҳудудида

савдогарларга

яратиб

берилган

шарт

-

шароитлар

ва

харидоргир

маҳсулот

турлари

тўлиқ

таҳлил

қилинган

.

Россия

,

Хитой

ва

Эрон

каби

мамлакат

бозорларидан

келадиган

товарлар

ҳамда

унга

хонликлардаги

ички

эҳтиёж

мисол

-

лар

асосида

аниқ

фактлар

билан

берилган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

бозор

,

карвонсарой

,

савдогар

,

товар

,

ҳунармандчилик

,

маҳсулот

,

солиқ

.

Аннотация

.

Данная

статья

посвящена

некоторым

особенностям

торговых

взаимоотношений

Кокандского

ханства

с

соседними

странами

,

в

частности

Бухарским

эмиратом

и

Хивинским

ханством

.

В

ней

представлен

анализ

созданных

купцам

условий

и

сведения

о

продаваемых

товарах

.

Проаналирован

спрос

на

това

-

ры

из

России

,

Китая

и

Ирана

на

внутреннем

рынке

и

приведен

их

общий

перечень

на

основе

точных

фактов

.

Опорные

слова

и

выражения

:

базар

,

каравансарай

,

купец

,

ремесло

,

товар

,

продукт

,

налог

.

Abstract.

The article is devoted to some features of the trade relations of the Kokand

Khanate with neighboring countries, particularly with the emirate of Bukhara and the

khanate of Khiva. Analysis of merchants’ conditions, demand for goods from Russia, China

and Iran in domestic market and information about selling goods is been given in it.

Keywords and expressions:

market, caravanserai, merchant, trade, goods, product, tax.

Ўрта

Осиё

минтақаси

аҳолисининг

ижтимоий

-

иқтисодий

ҳаётида

савдо

-

сотиқ

алоқалари

катта

аҳамият

касб

этган

.

Муайян

даражада

ташқи

савдо

алоқаларини

олиб

борган

Қўқон

хонлиги

,

Бухоро

амирлиги

ва

Хива

хонлиги

ўртасида

ҳам

иқтисодий

муносабатлар

қизғин

олиб

борилган

ва

ўзаро

савдода

нафақат

маҳаллий

,

балки

хориждан

келтирилган

моллар

ҳам

муҳим

ўрин

тутган

.

Қўқон

хонлиги

Бухоро

амирлиги

билан

икки

томон

учун

ҳам

фойдали

бўлган

савдо

алоқаларини

ўрнатган

.

Бухоро

амирлигидан

Қўқон

хонлигига

бўёқ

,

ип

газлама

,

шу

жумладан

,

Машҳаддан

олиб

келинадиган

инглиз

матолари

келтирилган

ва

бу

маҳсулотлар

маҳаллий

савдогарларга

12–13

ой

муддатга

қарзга

ҳам

берилган

1

.

Бухоро

амирлигидан

,

оз

миқдорда

бўлса

-

да

,

ҳинд

атторлик

маҳсулотлари

ҳамда

Кобулнинг

тўн

ва

саллалари

йил

давомида

Қўқон

хонлиги

бозорларига

келтирилган

.

1

Бобобеков

Ҳ

.

Қўқон

тарихи

. –

Т

.:

Фан

, 1996. –

Б

. 119.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

91

Бухоро

бозорларига

қўқонликлар

рус

темири

,

чўян

ва

пўлатдан

ясалган

буюмлар

,

шунингдек

,

гуруч

,

тамаки

,

рўмол

,

баъзи

хитой

ва

маҳаллий

ипак

газламалари

,

чой

,

чинни

идишлар

олиб

келганлар

.

Қўқон

хонлиги

Эрон

би

-

лан

Бухоро

амирлиги

орқали

савдо

қилган

.

Қўқонлик

савдогарлар

Бухоро

бозорларидан

Эроннинг

ипак

матоларини

,

афғон

савдогарларидан

эса

чой

,

чинни

буюмлар

,

қилич

,

ханжар

ва

афғон

милтиқларини

сотиб

олганлар

1

.

Қўқон

хонлигига

Россиядан

келтирилаётган

моллар

салмоғи

Бухоро

амир

-

лигига

келтирилаётган

моллардан

анча

кам

бўлган

.

Масалан

, 1835

йилда

Россия

империясидан

Бухоро

амирлигига

1 081 360

рубл

қийматга

эга

,

Қўқон

хонлигига

327 962

рубл

миқдоридаги

маҳсулотлар

келтирилган

.

Қўқон

ва

Бухоро

амирликлари

ўртасидаги

савдо

алоқалари

мунтазам

бўл

-

май

,

баъзан

ўзаро

урушлар

туфайли

узилиб

қолган

,

айрим

ҳолларда

эса

,

бутунлай

тўхтатилган

.

Аммо

,

шунга

қарамай

,

Қўқон

-

Бухоро

савдо

алоқала

-

рининг

ўзига

хос

афзалликлари

ва

қулайликлари

ҳам

бор

эди

.

Масалан

,

юк

-

ни

ташишда

Қўқон

-

Бухоро

йўлида

аравалардан

фойдаланилган

,

чунки

савдогарлар

учун

бу

усулда

юк

ташиш

қулай

бўлган

.

Аммо

,

асосий

юклар

туя

карвонлари

воситасида

ташилган

.

Карвонлар

Қўқондан

Бухорогача

20-

22

кун

йўл

босган

.

Бу

йўлда

ҳар

бир

юк

ташувчи

туя

учун

2,5–3

тилло

миқдорида

ҳақ

тўланган

2

.

Қўқон

хонлигининг

қўшни

давлатлар

билан

,

шу

жумладан

,

Бухоро

амир

-

лиги

билан

савдо

алоқаларида

Тошкент

шаҳри

муҳим

роль

ўйнаган

.

Тош

-

кентга

Қўқон

савдогарлари

асосан

,

мевалар

,

Бухоро

савдогарлари

эса

бўз

,

гулли

чит

,

шойи

ва

нимшойи

буюмлар

,

тулки

мўйнаси

,

инглиз

ва

Машҳад

маҳсулотлари

,

кўрпалар

,

гилам

,

пахта

ва

бошқа

моллар

келтирганлар

.

Маъ

-

лумотларга

қараганда

,

Тошкентнинг

теварак

-

атрофларидан

ҳар

йили

300

минг

бош

қўй

бозорларга

олиб

келинган

ва

булардан

тахминан

200

мингтаси

Бухоро

ва

Қўқон

хонликларига

олиб

кетилган

3

.

Қўқонликлар

пахтадан

газлама

тўқиб

,

уни

бухороликлар

сотадиган

рус

моллари

билан

айирбошлаганлар

4

.

Қўқондан

Бухоро

бозорларига

ипак

,

шойи

кийимликлар

,

айниқса

Марғи

-

лон

атласлари

,

чой

,

ҳар

хил

чинни

идишлар

,

турли

қуруқ

мевалар

келтирил

-

ган

.

Қўқон

хонлигидан

,

хусусан

,

Тошкентдан

Бухорога

темир

,

пўлат

ва

чўяндан

ясалган

асбоблар

сингари

Россиядан

келтирилган

моллар

олиб

борилган

.

Тошкент

савдогарлари

Бухоро

бозорларига

олиб

борган

бу

мол

-

ларни

кўпроқ

Ҳисор

,

Бадахшон

,

Хулим

,

Маймана

ва

бошқа

жойлардан

келган

савдогарларга

сотар

эдилар

.

Бухородан

қоракўл

тери

,

қанд

,

баққоллик

маҳсулотлари

,

темир

ва

чўян

асбоблари

ва

шунга

ўхшаш

нарсалар

келтирилган

.

1

Бобобеков

Ҳ

.

Қўқон

тарихи

. –

Т

.:

Фан

, 1996. –

Б

. 120.

2

Небольсин

П

.

Н

.

Очерки

торговли

России

со

странами

Средней

Азии

,

Хивой

,

Бухарай

и

Кокандом

. –

СПб

., 1856. –

Б

. 6.

3

Озадаев

Ф

.

Тошкент

тарихидан

очерклар

. –

Т

., 1960. –

Б

. 38.

4

Зиёев

Ҳ

.

Ўрта

Осиё

ва

Сибирь

(XVI–XIX

асрлар

). –

Т

., 1962. –

Б

. 162.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

92

Қўқон

хонлигининг

ички

савдо

алоқаларида

Бухоро

ва

Хива

хонлиги

алоҳида

аҳамиятга

эга

бўлиб

,

бу

хонликлар

ўзаро

чегарадош

бўлиши

билан

бирга

,

уларда

яшаётган

халқлар

тили

,

дини

,

маданияти

ва

тарихининг

муштараклиги

ўзаро

муносабатларнинг

муҳим

омили

бўлиб

хизмат

қилган

.

Хонликнинг

ички

савдосида

Бухоро

амирлиги

асосий

ўринда

турган

.

Хонлик

савдогарлари

Бухоро

бозорларида

савдо

-

тижорат

иши

билан

шуғул

-

ланиб

,

унинг

ҳудудидан

ўтган

карвон

йўллари

орқали

Афғонистон

,

Ҳиндис

-

тон

,

Эрон

,

араб

давлатлари

,

Туркия

ва

бошқа

мамлакатлар

билан

савдо

олиб

бориш

имкониятига

эга

бўлганлар

.

Ўрта

Осиёнинг

қадимий

шаҳарларидан

бўлган

Бухоро

XVIII–XIX

аср

-

ларда

ҳам

минтақанинг

йирик

иқтисодий

марказларидан

бири

эди

.

Бу

даврда

Бухорода

Ўрта

Осиёдаги

энг

йирик

бозор

жойлашган

бўлиб

,

унда

Эрон

,

Афғонистон

,

Ҳиндистон

,

Қашқар

,

Россия

,

Қўқон

ва

Хива

хонликларидан

келган

савдогарлар

ўзаро

яқин

савдо

муносабатларига

киришганлар

. XIX

аср

бошларига

оид

маълумотларга

кўра

,

Бухорода

ҳафтанинг

душанба

,

сешанба

,

шанба

кунлари

улгуржи

бозор

ва

шаҳар

девори

ортидаги

Хўжа

Баҳовуддин

Нақшбанд

мозори

яқинида

чоршанба

куни

от

бозори

бўлган

.

XIX

асрнинг

60-

йилларида

Бухорода

60

га

яқин

карвонсарой

, 20

дан

ортиқ

кичик

бозорлар

,

шунингдек

,

ғиштдан

қурилган

5

та

йирик

бозор

фао

-

лият

кўрсатган

1

.

Бу

бозорларнинг

энг

йириги

Регистон

яқинидаги

майдонда

жойлашган

бўлиб

,

бозор

бу

ерда

сотиладиган

маҳсулотлар

номи

билан

аталадиган

бир

неча

ўнлаб

майда

расталарга

бўлинган

.

Манбада

келтирилишича

, XIX

асрнинг

70-

йилларида

Бухоро

шаҳри

бозорларининг

бир

йиллик

савдо

айланмаси

40

млн

.

рублга

тенг

бўлган

.

Қўқон

хонлигидан

Бухоро

бозорларига

хонликда

тайёрланган

хом

ипак

,

ипак

газлама

ва

ярим

ипак

матолар

,

калава

ип

ва

мевалар

,

рус

темири

ва

чўяни

ҳамда

рус

пўлатидан

ясалган

буюмлар

,

ипак

матолари

,

Хитой

мол

-

лари

–

чой

,

чинни

буюмлар

,

атторлик

моллари

олиб

келинган

.

XIX

аср

бошларида

Қўқон

хонлигида

бўлган

Ф

.

Назаров

хонликда

ипак

ва

пахтадан

турли

газламалар

тайёрланиши

ва

улар

бухоролик

савдогарлар

келтирган

рус

молларига

алмаштирилиши

ҳақида

маълумот

берган

2

.

Шунингдек

,

Ф

.

Назаровнинг

эсдаликларида

,

хонликдаги

ипакчилик

маркази

Марғилонда

турли

фабрикалар

мавжудлиги

,

уларда

тайёрланган

форс

парчалари

,

бахмал

ва

турли

газламаларга

Бухоро

ва

Қашқар

бозорларида

талаб

ортиб

бораётганлигини

баён

этган

3

.

Марғилон

ипак

газламалари

,

Наманганда

тайёрланган

шойи

, “

парипошша

”,

беқасам

матолари

хонлик

шаҳарларидан

Самарқанд

ва

Бухорога

қадар

олиб

кетилган

4

.

XIX

асрнинг

60-

йилларида

Қўқон

хонлигидан

Бухорога

ҳар

йили

ўртача

1000

туяда

ипак

жўнатилган

ҳамда

унинг

миқдори

12

минг

пуд

атрофида

1

Махкамов

А

.

Торговля

Коканда

со

среднеазиатскими

владениями

и

сопредельными

странами

в

первой

половине

XIX

в

//

Поздне

-

феодальный

город

Средней

Азии

. –

Т

., 1990. –

С

. 143.

2

Назаров

Ф

.

Записки

о

некоторых

народах

и

землях

средней

части

Азии

. –

СПб

., 1821. –

С

. 74.

3

Назаров

Ф

.

Записки

о

некоторых

народах

и

землях

средней

части

Азии

. –

Москва

, 1968. –

С

. 49.

4

Фармонова

Б

.

Ремесленное

производства

в

Ферганской

долине

во

второй

половине

XIX –

начале

XX

в

.:

Дисс

...

канд

.

ист

.

наук

. –

Т

., 1995. –

С

. 101.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

93

бўлган

. 1871

йил

август

ойига

оид

маълумотларга

кўра

,

ипакнинг

энг

сифатли

тури

– “

чилла

”

нинг

бир

пуди

Қўқон

бозорларида

52

тилло

(197

руб

.

60

коп

.)

бўлса

,

Бухоро

бозорларида

1 110

танга

(222

руб

.)

нархда

сотиб

олинган

.

Қўқон

ипаги

ва

ундан

ишлаб

чиқарилган

матолар

турли

-

туман

бўлиб

,

Бухоро

бозори

расталаридан

бири

Қўқон

хонлигидан

келтириладиган

Ахси

ипаги

номи

билан

“

Шойи

Ахси

Гузари

”

деб

аталган

.

Шунингдек

,

Бухоро

бозорларида

Қўқон

хонлигида

ишлаб

чиқарилган

калаваларга

талаб

катта

эди

. 1871

йил

август

ойида

Қўқон

бозорида

биринчи

нав

-

ли

Наманган

калавасининг

бир

пуди

32

тилло

(121

руб

. 60

коп

.)

дан

сотилган

бўлса

,

Бухоро

бозорида

30

Бухоро

тиллосига

(138

руб

.)

сотилган

.

Шунингдек

,

Қўқон

хонлигида

ишлов

берилган

калавалар

ҳам

Бухоро

бозорларида

харидор

-

гир

бўлган

.

Пойтахт

бозорида

биринчи

навли

калаванинг

бир

тўпи

27

тилло

(102

руб

. 60

коп

.),

Бухоро

бозорида

эса

25

Бухоро

тиллосига

(115

руб

.)

сотилган

1

.

Бухоро

ҳунармандлари

орасида

матоларни

турли

рангларга

бўяш

касби

ҳам

бўлиб

,

бу

ерга

қўшни

хонликлардан

матолар

бўятиш

мақсадида

йил

давомида

кўплаб

газламалар

олиб

келинган

.

Хусусан

, XIX

асрнинг

20-

йилларида

Ўрта

Осиёда

бўлган

Е

.

К

.

Мейендорфнинг

маълумотларига

кўра

,

қўқонлик

савдогар

-

лар

Бухорога

бўяш

учун

мато

келтирганлар

”

2

. XIX

асрнинг

30-

йилларига

оид

манбаларда

Бухоро

хонлигига

Қўқондан

гуруч

ҳам

олиб

борилганлиги

ва

унинг

ҳар

ботмони

42–44

тангадан

сотилганлиги

қайд

этилган

3

.

Бухорога

Қўқон

қоғозининг

“

иштархони

”

тури

Қўқондан

, “

абрешим

4

”

номли

қоғоз

тури

эса

Қўқон

орқали

Хитойдан

кўп

миқдорда

келтирилган

5

.

Сифатли

Қўқон

қоғозига

талабнинг

ортганлиги

сабабли

бухоролик

ижодкор

-

лар

асосан

ушбу

қоғоздан

фойдаланганлар

,

шунингдек

,

ҳукмдорлар

ҳам

мактубларини

Қўқон

қоғозига

битганлар

.

Амир

Ҳайдар

(1800-1825)

нинг

139,

279

хатдан

иборат

Қўқон

қоғозига

битилган

мактублар

тўплами

бизнинг

давримизгача

сақланиб

қолган

6

.

Шунингдек

,

Бухоро

амири

Музаффарнинг

1868

йил

7

февралда

турк

султони

Абдулазизга

ёзган

мактуби

ҳам

ҳаттот

Мулла

Саид

томонидан

Қўқон

қоғозига

битилган

эди

7

.

Қўқон

хонлигидан

Бухоро

бозорларига

юк

ташувчи

ва

зотли

отлар

ҳам

олиб

борилган

. XIX

асрнинг

60-

йилларида

35

пуд

юк

ташувчи

,

шунингдек

,

13-14

пуд

юкни

кўтара

оладиган

Қўқон

отлари

Бухоро

бозорларида

5

тил

-

лодан

15

тиллогача

сотилган

8

.

1

Петровский

Н

.

О

.

О

шелководстве

и

шелкоматании

Средней

Азии

. –

Т

., 1873. –

С

. 43.

2

Мейендорф

Е

.

К

.

Путешествие

из

Оренбурга

в

Бухару

. –

Москва

, 1975. –

С

. 130.

3

Записки

о

Бухарском

ханстве

.... –

С

. 76.

4

Силлиқ

қоғоз

тури

бўлиб

,

Хитойда

ишлаб

чиқарилган

.

5

Ремпель

Л

.

И

.

Страницы

жизни

,

быта

,

строильного

дела

,

ремесла

и

искусства

Старой

Бухары

. –

Т

., 1982. –

С

. 250.

6

Тилавов

Ш

.

Амир

Хайдар

мактублари

тарихий

манба

сифатида

//

Шарқшунослик

. –

Тошкент

, 1997. –

№

8. –

Б

. 12.

7

Раҳмонқулова

З

.

Б

. XVI–XX

аср

бошларида

Ўрта

Осиё

ва

Усмонийлар

давлати

ўртасида

ижтимоий

-

сиёсий

ва

маданий

муносабатлар

тарихи

:

Тарих

фан

.

номз

..

дисс

. –

Т

., 2002. –

Б

. 78.

8

Бухара

//

Туркестанский

сборник

.

Том

30. 1870. –

С

. 111.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

94

Қўқонлик

савдогарлар

одатда

Бухородаги

Барра

(

Саройи

Барра

)

карвон

-

саройида

тўхтаганлар

ва

шу

ернинг

ўзида

савдо

билан

шуғулланиш

имко

-

ниятига

эга

бўлганлар

.

Қўқоннинг

Бухоро

хонлиги

билан

савдо

алоқаларида

Самарқанд

шаҳри

ҳам

катта

аҳамиятга

эга

бўлган

.

Ҳиндистон

,

Эрон

,

Афғонистон

ва

бошқа

ҳудудлардан

келаётган

карвонлар

Бухоро

хонлигининг

Қарши

ва

Самарқанд

шаҳарлари

орқали

Қўқон

хонлиги

ҳудудларигача

бора

олган

.

Қўқон

ва

Тошкент

шаҳарларидан

Бухорога

кетаётган

савдо

карвонлари

доимий

ра

-

вишда

Самарқандда

тўхтаб

ўтганлар

.

Самарқандга

Қўқон

хонлигидан

пилла

,

хом

ипак

,

ипак

мато

,

қуритилган

мева

ва

бошқалар

олиб

келинган

. XIX

аср

ўрталарида

Самарқандда

пилла

бозори

мавжуд

бўлиб

,

Қўқон

пилласига

Бухоро

ва

Самарқанд

ҳунармандлари

орасида

талаб

катта

бўлган

.

Самарқанд

пилла

бозори

ҳафтада

икки

марта

–

чоршанба

ва

якшанба

кунлари

фаолият

кўрсатиб

,

унда

кунига

700

тиллолик

,

ойига

эса

5000

тилло

қийматидаги

пилла

сотилган

1

.

Шунингдек

,

Самарқанд

бозорига

сифатли

жун

рўмол

ва

чопон

Ўратепадан

,

кигиз

Тошкент

ва

Хўжанддан

келтирилган

2

.

Самарқанд

яқинидаги

Қўқон

бозорига

қўқонлик

савдогарлар

томонидан

ипак

ва

ярим

ипак

мато

ҳамда

Қашқар

ва

Хитой

моллари

олиб

келинган

.

XIX

асрнинг

70-

йилларида

Қўқон

бозорида

Қўқондан

келтирилган

дурия

ипак

матосининг

3, 75

аршини

1

тилло

(4

руб

.),

шойининг

8

аршини

5–6

руб

.

нархда

сотилган

.

Шунингдек

,

Қўқоннинг

ип

-

газламадан

тайёрланган

чопони

2–5

рубль

,

дуриядан

тайёрлангани

7–9

рубль

,

шойидан

тайёрлангани

эса

10–

14

рубль

нархда

сотилган

3

.

XIX

асрнинг

60-

йилларида

Тошкентдан

Бухорога

ҳар

йили

57

минг

туяда

асосан

рус

моллари

ва

чорва

маҳсулотлари

келтирилган

.

Ҳар

бир

туядаги

мол

ўртача

120

рублга

баҳоланган

ва

уларнинг

жами

қиймати

750

минг

рублга

тенг

бўлган

4

.

Шунингдек

,

маьлумотларга

қараганда

,

Тошкентдан

Бу

-

хорога

ҳар

йили

100

минг

бош

қўй

сотиш

учун

олиб

борилган

.

Қўқон

хонли

-

гига

қарашли

Туркистон

ва

Авлиёота

орқали

ҳам

Бухоро

бозорларига

ҳар

йили

катта

миқдорда

чорва

ҳайдаб

келинган

5

.

Бухоролик

савдогарлар

Тур

-

кистондан

ҳар

йили

50–100

минг

атрофида

, 1862

йилнинг

ўзида

240

минг

рублга

тенг

чорва

олиб

кетган

.

Шунингдек

, 1864

йил

1

майдан

4

июнга

қа

-

дар

Бухоро

хонлигидан

Фарғона

водийсига

Авлиёота

орқали

150

мингдан

ортиқ

чорва

ҳайдаб

кетилган

6

.

XIX

аср

бошларида

,

Қўқон

Ўрта

Осиё

хонликларида

муҳим

транзит

шаҳар

-

лардан

бирига

айланган

.

Натижада

,

унинг

ҳудуди

орқали

олиб

бориладиган

1

Петровский

Н

.

О

.

О

шелководстве

и

шелкоматании

Средней

Азии

//

Туркестанский

сборник

.

Том

81. 1873. –

С

. 33.

2

Саидкулов

Т

.

С

.

Самарканд

во

второй

половине

XIX–

начале

XX

в

. –

Самарканд

, 1970. –

С

. 31.

3

Радлов

В

.

Средняя

Зарафшанская

долина

//

Туркестанский

сборник

.

Том

281. 1880. –

С

. 48.

4

История

Ташкента

. –

Т

., 1988. –

Б

. 93.

5

Тетеревников

А

.

Н

.

Очерк

внутренной

торговли

Киргизиской

степи

... –

Б

. 28-

бет

.

6

ЎзР

МДА

.

И

-1-

фонд

, 27-

рўйхат

, 714-

иш

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

95

Россия

,

Хитой

,

Ҳиндистон

,

Бухоро

давлатларининг

ўзаро

савдо

алоқаларида

хонлик

савдогарлари

етакчи

ўринни

эгаллаганлар

.

Хитой

муаррихлари

таъкид

-

лаганидек

, “

қўқонликлар

савдо

ишларига

жуда

журъатли

”

эдилар

1

.

Қашқардан

Бухоро

бозорларига

ипак

ва

ипакдан

тайёрланган

матолар

,

Хитой

чинниси

,

чойи

,

ипак

матолари

,

кумуш

ёмбилар

келтирилган

. 1825

йил

Бухорода

бўлган

Г

.

Спасскийнинг

маълумотлар

беришича

,

Бухородан

Қўқон

орқали

Қаш

-

қарга

қоракўл

териси

олиб

борилган

ва

у

ердан

хом

ипак

,

ипак

матолар

,

ип

-

газламалар

,

Хитой

чинниси

,

чой

,

равоч

ва

бошқалар

олиб

келинган

2

.

XIX

асрнинг

30-

йилларида

Хитойдан

от

терисидан

тайёрланган

хуржун

-

ларда

Ёркент

,

Қўқон

орқали

ғишт

,

чой

ва

олий

навли

чойлар

Бухоро

бозор

-

ларига

200

минг

фунт

миқдорида

келтирилган

3

.

Қўқон

хонлиги

орқали

ўтган

бундай

савдо

карвонларидан

бири

1829

йилнинг

январ

ва

ноябрида

Хитой

-

манчжур

императорининг

илтимосига

биноан

,

Бухородан

Ёркендга

етиб

кел

-

ган

4

.

А

.

Бёрнс

: “...900

та

туя

ва

55

та

от

-

араваларга

ортилган

ёки

200.000

фунт

атрофларидаги

чой

Ёркенддан

Бухорога

олиб

келинди

”, –

деб

ёзган

эди

5

.

1831-1832

йилларда

ҳам

Манчжур

ҳукумати

элчиси

Бухоро

амири

ҳузу

-

рида

бўлган

6

.

Ч

.

Валиханов

: “

Шарқий

Туркистон

савдоси

асосан

қўқонлик

ва

бухоролик

савдогарлар

қўлида

бўлиб

,

улар

асосан

чой

савдоси

билан

шуғулланганлар

”, –

деб

маълумот

берган

.

Ўрта

Осиё

шаҳарларига

,

жумладан

Бухорога

Қашқар

ва

Қўқон

орқали

Хитойдан

Тунтачой

(

ғишт

,

чой

),

оққуйруқ

,

чинни

идишлар

,

кумуш

ёмби

ва

бошқа

кўплаб

аҳоли

иҳтиёжига

қараб

маҳсулотлар

келтирилган

7

.

Бундан

ташқари

,

Хитой

ва

Шарқий

Туркистондан

Бухорога

Хитой

матолари

,

Хўтон

гиламлари

ва

кигизлари

,

шиша

тақинчоқлар

келтирилган

8

.

Шунингдек

,

олтин

ва

кумуш

ҳам

Хитойдан

бухоролик

савдогарлар

томонидан

олиб

келинган

.

Бухоро

азалдан

серҳашам

ва

безакли

матолари

билан

машҳур

бўлиб

,

улар

Хитой

ҳудудларига

қадар

тарқалган

.

А

.

Вамбери

: “

Бухоронинг

кўйлак

бозори

серҳашам

кийимлари

билан

Хитой

Татариясига

қадар

барча

мусулмонларни

таъминлаган

”, –

деб

маълумот

берган

9

.

Қўқонлик

савдогарлар

Шарқий

Туркис

-

тондан

Бухорога

бўяш

учун

оқ

мато

келтирганлар

10

.

1

Описание

Чжунгарии

и

Восточного

Туркестана

в

древнем

и

нынешнем

состоянии

. –

СПб

.,

1829. –

С

. 150.

2

Новейшем

описания

Великой

Бухарии

//

Составлено

Граф

Спасским

/

Азиатским

вестник

,

апрел

-

май

. 1825;

яна

қаранг

:

Бунаков

.

Е

.

В

.

Политические

и

экономические

связи

Восточного

Туркестана

и

Средней

Азии

с

правление

Якуб

-

бека

Кашгарского

(1865 – 1877):

–

рукопис

. –

Т

., 1944. –

С

. 21.

3

Записки

о

Бухарском

ханстве

... –

С

. 80-81.

4

Мирзо

Содиқ

Мунши

.

Муншиот

ва

Мунширот

.

ЎзР

ФА

ШИ

,

қўлёзма

,

№

397. 8

б

варақ

.

5

Бёрнс

А

.

Путешествие

в

Бухару

(1831-1834).

Ч

. III.

М

., 1849. –

С

. 432.

6

Ўша

китоб

. –

Б

. 432.

7

Вельяминов

-

Зернов

В

.

В

.

Торговое

значение

Коканского

ханства

для

русских

//

қўлёзма

,

1854, –

С

. 50. (

Алишер

Навоий

номидаги

Ўзбекистон

Миллий

кутубхонасининг

“

Нодир

нашрлар

”

бўлимида

ПУ

-3579

рақам

остида

сақланади

).

8

Харошхин

А

.

П

.

Заметки

о

Кокане

. – «

Русский

инвалид

», 1869,

№

75.

9

Қаранг

:

Агзамова

Г

.

А

. XVI–XIX

аср

бошларида

Ўзбекистон

шаҳарлари

ва

шаҳарлар

ҳаёти

–

Т

., 2000. 189-

бет

.

10

Агзамова

Г

.

А

. XVI–XIX

аср

бошларида

Ўзбекистон

шаҳарлари

ва

шаҳарлар

ҳаёти

... –

Б

. 139.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

96

Бухоролик

савдогарлар

Қашқарга

Европа

ва

Россия

фабрикаларида

ишлаб

чиқарилган

матоларни

ҳам

олиб

келиб

сотганлар

.

Жумладан

,

манбада

“

бухороликлар

қизил

швецария

чити

,

француз

ва

инглиз

читлари

,

Англия

ва

Американинг

қалин

сурплари

олиб

келиб

сотган

”

ликлари

баён

этилган

1

.

Рус

чити

эса

Оренбург

ёки

Петропавловск

ярмаркаларидан

олиб

келин

-

ган

2

. XIX

асрнинг

бошларида

Шарқий

Туркистон

,

Қўқон

хонлиги

ва

Бухоро

амирлиги

орқали

саёҳат

қилган

ҳинд

савдогари

Мир

Иззат

Улла

ўз

эсда

-

ликларида

: “

Ўзбек

ва

тожик

савдогарлари

Бухородан

Ёркендга

маржонлар

,

феруза

,

қоракўл

терилари

,

тулки

мўйнаси

олиб

борганлар

”, –

деган

маълу

-

мотларни

қайд

этган

3

.

Демак

,

Бухоро

хонлиги

савдогарлари

Ёркендга

қоракўл

ва

тулки

териси

,

феруза

тошлар

,

маржонлар

олиб

бориб

сотганлар

.

Феруза

тошлар

аввал

Ба

-

дахшондан

Бухорога

олиб

келиниб

,

кейин

Ёркендга

олиб

бориб

сотилган

.

Бундан

ташқари

,

бухоролик

савдогарлардан

шарқий

туркистонликлар

афюн

,

қўзи

териси

,

олтин

парчаси

,

индиго

ва

бошқа

молларни

сотиб

олганлар

4

.

От

терисидан

тайёрланган

хуржунларда

келтирилган

хитой

чойи

асл

таъ

-

мини

сақлаб

қолиши

ва

сифати

бўйича

денгиз

орқали

келтирилган

чойлар

-

дан

ажралиб

турган

5

. 1862

йил

Ғарбий

Хитойда

Шарқий

Туркистон

мусул

-

монлари

Хитой

ҳукуматига

қарши

қўзғолон

кўтаргунига

қадар

,

Хитой

чойи

Янцзи

дарёси

бўйидаги

плантациялардан

Ёркент

ва

Қашқарга

ва

у

ердан

Қўқон

орқали

Бухорога

келтирилган

.

Қашқар

ипаги

ҳам

Қўқон

орқали

Бухо

-

ро

бозорларига

олиб

келинган

бўлиб

, 1871

йил

август

ойида

биринчи

навли

Қашқар

ипагининг

бир

пуди

Қўқонда

22

тиллога

баҳоланган

бўлса

,

Бухоро

-

да

20

маҳаллий

тиллога

сотилган

6

.

Бухоро

хонлигига

Қашқардан

кумуш

ёмбилар

ҳам

келтирилган

ва

бир

кумуш

ёмби

32

Бухоро

тиллосидан

сотилган

7

.

Қўқон

хонлиги

чегаралари

кенгайиб

,

Сибирь

сарҳадларига

яқинлашгани

-

дан

сўнг

,

қўқонлик

савдогарлар

томонидан

рус

темир

ва

пўлат

буюмларини

Бухоро

хонлиги

бозорларига

келтириш

кучайган

.

Қўқон

хонлигининг

Мас

-

жид

қалъаси

бозорида

бухоролик

савдогарлар

Қўқон

савдогарларидан

рус

молларини

харид

қилганлар

.

Маълумотларга

кўра

, 1852

йил

Масжидда

Қўқон

аскарлари

билан

бирга

, 100

киши

атрофида

қўқонлик

ва

бухоролик

савдогарлар

бўлган

8

. XIX

асрнинг

60-

йилларида

қўқонлик

савдогар

Едигеров

Семипалатинскдан

рус

молларини

Хитой

,

Ҳиндистон

ва

Бухорога

келтириш

1

Валиханов

Ч

.

Ч

.

Соб

.

соч

.

в

пятих

томах

. –

Алма

-

Ата

, 1987. –

С

. 119.

2

Харошхин

А

.

П

.

Заметки

о

Кокане

. – «

Русский

инвалид

», 1869,

№

75.

3

Путешествие

Мир

Иззат

Улло

... –

С

. 72.

4

Ўша

китоб

. –

С

. 120.

5

Туркестанский

сборник

.

Том

26. –

С

. 101.

6

От

Ташкентского

ярмарочного

комитета

.

Торговое

обозрение

//

Туркестанские

ведомости

.

1871. –

№

31.

7

Валиханов

Ч

.

Ч

.

Описание

нескольких

монет

улуса

чагатая

,

Хивы

и

Коканда

... –

С

. 189.

8

ЎзР

МДА

.

И

-1

фонд

, 20-

рўйхат

, 2940-

иш

, 66-

варақнинг

иловаси

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

97

билан

шуғулланган

1

.

Бу

эса

қўқонлик

савдогарларнинг

Бухоро

хонлигининг

ташқи

савдо

алоқаларида

ҳам

фаол

иштирок

этганлигидан

далолат

беради

.

Бухоролик

савдогарлар

учун

Қўқон

бозорлари

жуда

даромадли

ҳисобланган

ва

уларни

йил

давомида

хонлик

бозорларида

учратиш

мумкин

бўлган

. XIX

аср

-

нинг

70-

йиллари

бошларига

тегишли

маълумотларга

кўра

,

Қўқон

Закотсаройига

энг

катта

даромад

Бухоро

хонлигининг

савдо

карвонларидан

тушган

2

.

Қўқон

хонлигида

юқори

баҳоланган

машҳур

туркман

гиламлари

Бухоро

хонлиги

орқали

келтирилган

.

Маьлумотларга

қараганда

,

Бухоро

яқинидаги

Ғиждувон

шаҳрида

Ўрта

Осиёдаги

энг

йирик

чорва

бозори

бўлиб

,

бу

бозорга

бутун

дунёга

машҳур

туркман

отлари

ҳам

олиб

келинган

ва

бу

отлар

қўқонлик

савдогарлар

томонидан

кўплаб

харид

қилинган

3

.

Бухородан

Тошкентга

40

кунда

бир

марта

катта

карвон

Чиноз

божхонаси

орқали

кириб

келган

4

. XIX

аср

ўрталарида

Бухоро

хонлигидан

Тошкент

бозорларига

йилига

ўртача

3

минг

туяда

пахта

, 10

минг

туяда

эса

бўз

,

гул

босилган

газлама

,

шойи

ва

ярим

шойи

газламалар

,

қоракўл

,

тулки

мўйнаси

,

чопон

,

кўрпа

,

ҳинд

,

форс

моллари

олиб

келинган

5

.

Ҳар

бир

туядаги

пахта

100-120

рубл

,

бошқа

турдаги

маҳсулотлар

бир

туясининг

нархи

400

рубл

атрофида

бўлиб

,

Бухородан

Тошкентга

келтирилган

жами

молларнинг

қий

-

мати

4

млн

345

минг

рубдан

иборат

бўлган

6

.

Шунингдек

,

Самарқанддан

Тошкентга

ҳар

йили

500

туяда

қуритилган

мевалар

келтирилган

.

Тошкент

бозорларида

гилам

ноёб

мол

ҳисобланган

ва

асосан

,

Бухоро

хонлигидан

олиб

келинган

.

Тошкент

бозорларига

Қаршидан

Самарқанд

орқали

олиб

келинган

ош

тузи

XVIII

асрдан

“

Самарқанд

тузи

”

номи

билан

танилган

7

. XVIII–XIX

асрларда

Қарши

тамакиси

ҳам

машҳур

бўлиб

,

у

Хива

,

Тошкент

ва

Қўқонгача

олиб

борилган

.

Тошкент

шаҳридаги

Исабек

,

Мулла

Омонбой

Раис

карвонсаройларида

Бухоро

хонлиги

савдогарлари

тўхтаганлар

ва

шу

ернинг

ўзида

савдо

билан

шуғулланганлар

8

.

Россия

империяси

томонидан

Қўқон

ва

Бухоро

хонлигининг

бир

қисми

босиб

олиниши

икки

давлатнинг

ўзаро

савдо

алоқаларига

сезиларли

даража

-

да

салбий

таъсир

қилган

.

Эндиликда

икки

мамлакат

савдогарлари

уч

мам

-

лакат

ҳудудида

бож

тўлашга

мажбур

бўлганлар

.

Қўқон

-

Бухоро

савдо

кар

-

вонлари

эндиликда

Россия

империясига

қарашли

бўлган

Хўжанд

орқали

ўтган

ва

божхона

савдо

карвонларидан

катта

даромад

олган

. XIX

асрнинг

1

Гейнс

А

.

К

.

Управление

Ташкентом

при

Кокандском

владычестве

... –

С

. 513, 524.

2

ЎзР

МДА

,

И

. 1-

фонд

, 34-

рўйхат

, 172-

иш

.

3

ЎзР

МДА

,

И

. 1-

фонд

, 34-

рўйхат

, 172-

ишнинг

иловаси

.

4

Тетеревников

А

.

Н

.

Очерк

внутренной

торговли

Киргизиской

степи

... –

С

. 44.

5

Гейнс

А

.

К

.

Управление

Ташкентом

при

Кокандском

владычестве

... –

С

. 532.

6

ЎзР

МДА

.

И

-1

фонд

, 20-

рўйхат

, 2640-

иш

, 64-

варақнинг

иловаси

.

7

Мирбабаев

А

.

К

.

Исторические

наследие

Худжанда

. –

Душанбе

, 1995. –

С

. 103.

8

ЎзР

МДА

,

И

. 336-

фонд

, 1-

рўйхат

, 104-

ишнинг

иловаси

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

98

60-

йиллари

иккинчи

ярмидан

Бухоро

хонлигидан

Қўқон

хонлигига

Хўжанд

орқали

йилига

7

минг

500

туяда

мол

келтирилган

1

.

Хўжанд

босиб

олингандан

сўнг

дастлабки

2,5

ой

ичида

Қўқон

-

Бухоро

савдо

карвонларидан

Хўжанд

божхонасида

13

минг

141

рубл

, 1866

йил

эса

22

минг

950

рубл

81

коп

., 1872

йил

22

минг

950

рубл

80

коп

.

бож

олинган

2

.

Шунингдек

,

Қўқон

-

Бухоро

савдо

карвонларидаги

Ўратепа

ва

Жиззах

орқали

ўтувчи

йўлдан

фойдаланган

савдогарларнинг

молларидан

ҳам

бож

ундирилган

.

Архив

ҳужжат

-

ларида

келтирилишича

, 1865

йил

1

июнда

Бухородан

Ўратепа

орқали

Қўқон

хонлигига

йўл

олган

Муҳаммад

исмли

савдогар

аравада

ипак

мато

,

қуритилган

ўрик

ва

бошқа

молларни

, 1866

йил

31

декабрда

Аминбой

исмли

савдогар

2

туяда

чой

ва

мурч

,

Самарқанддан

Саидбой

исмли

савдогар

50

туяда

чой

ва

ҳинд

молларини

,

Муҳаммад

Ризобой

исмли

савдогар

2

аравада

чой

ва

бошқа

ҳунармандчилик

маҳсулотларини

,

Муҳаммад

исмли

савдогар

бир

аравада

ип

-

газламани

олиб

ўтганлиги

учун

улардан

бож

ундирилган

.

Ўратепа

божхонасида

1868

йилда

Қўқон

-

Бухоро

карвонларидан

7

минг

309

рубл

70

коп

.

бож

унди

-

рилган

.

Бу

божхоналарда

икки

мамлакат

савдогарларидан

катта

миқдордаги

божлар

ва

турли

хил

сунъий

солиқлар

олинган

бўлса

-

да

,

бу

савдо

алоқалари

йил

бўйи

,

изчил

равишда

давом

этган

.

Бухородан

Қўқон

орқали

Қашқарга

ҳар

йили

май

ойи

охири

–

июнь

ойи

бошларида

700-800

туяда

карвонлар

борган

.

Бухоро

моллари

Қўқонгача

арава

ва

туяларда

,

Қўқондан

Қашқарга

отларда

олиб

борилган

.

Бухоролик

савдогарлар

бу

йўллар

орқали

Тибетгача

борганлар

3

.

XIX

аср

бошларида

Бухоро

хонлигидан

Қўқон

орқали

Қашқарга

рус

моллари

олиб

келиш

ҳам

кучайган

. 1825

йилдаги

маълумотларга

кўра

,

рус

моллари

бухороликлар

томонидан

Қўқон

орқали

Қашқарга

йилига

500–

600

туяда

олиб

борилган

.

Чунки

Хитой

ҳукумати

Ғулжа

орқали

рус

молла

-

рининг

Қашқарга

келишига

тўсқинлик

қилган

.

Қўқон

хонлиги

Хива

хонлиги

билан

ҳам

юқори

даражада

бўлмаса

-

да

,

муайян

савдо

алоқаларини

амалга

оширган

.

Хонликнинг

Хива

билан

савдо

ало

-

қалари

асосан

Бухоро

хонлиги

бозорлари

ва

бу

давлат

ҳудудидан

ўтган

карвон

йўллари

орқали

олиб

борилган

. XIX

аср

бошларида

Қўқон

хонлиги

ҳудудла

-

рининг

кенгайиб

бориши

натижасида

даштлар

орқали

икки

хонлик

чегаралари

туташиб

кетган

ва

савдо

алоқаларини

олиб

бориш

имконияти

янада

кенгайган

.

Бу

ҳудуддан

ўтган

карвон

йўлларининг

узоқлиги

,

ноқулай

шароити

ва

савдогарлар

ҳаёти

учун

хавфлилиги

савдо

муносабатларининг

ривожига

салбий

таъсир

кўрсатган

.

Натижада

Бухоро

хонлиги

орқали

ўтган

йўллар

Қўқон

-

Хива

савдосини

амалга

оширишда

анча

қулайликларга

эга

бўлган

.

Ўрта

Осиё

хонликларида

бўлиб

турган

ўзаро

урушлар

табиий

равишда

савдо

ва

маданий

алоқаларнинг

тараққий

этишига

салбий

таъсир

кўрсатган

.

Буни

1

ЎзР

МДА

,

И

. 336-

фонд

, 1-

рўйхат

, 75-

ишнинг

иловаси

.

2

Мухтаров

А

.

Очерк

истории

Ура

-

Тюбинского

владения

в

XIX

в

. –

Душанбе

, 1964. –

С

. 86.

3

Мамедова

Э

.

Из

истории

взаимоотношений

Туркестанскаго

края

и

Синьцзяна

:

Дисс

...

канд

.

ист

.

наук

. –

Т

., 1963. –

С

. 54-55.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

2

99

XIX

аср

20-

йилларида

Ўрта

Осиёда

бўлган

Е

.

К

.

Мейендорф

қуйидагича

хотир

-

лайди

: “

Қўқон

ва

Хива

хонликлари

яхши

муносабатда

,

улар

ўзаро

савдони

ри

-

вожлантиришни

таъминлайди

.

Албатта

,

бунга

Бухоро

бош

қўшиши

керак

.

Қўқон

хони

Бухоро

ҳукмдори

билан

эҳтиёт

бўлиб

ҳаракат

қилади

”

1

.

Шу

билан

бир

қаторда

икки

давлат

савдо

карвонларидан

Қўқон

,

Бухоро

ва

Хива

хонликларида

бож

олиниши

маҳсулотнинг

таннархининг

ортиб

кетишига

олиб

келган

.

Бу

эса

Қўқон

-

Хива

савдосига

салбий

таъсир

кўрсатган

.

Қўқон

-

Хива

савдосида

Оқмас

-

жид

қалъаси

муҳим

аҳамият

касб

этган

.

Бу

Қўқон

қалъаси

Хива

чегарасидан

45

кмда

жойлашган

,

унинг

бозорида

Хива

савдогарлари

Қўқон

савдогарлари

билан

олди

-

сотди

муносабатларини

амалга

оширган

.

Хусусан

,

А

.

К

.

Гейнс

1865

йил

16–20

август

кунларида

Оқмасжиддан

хивалик

ва

бухоролик

савдогарлар

рус

ва

маҳаллий

молларини

олиб

қайтаётганлиги

ҳақида

маълумот

берган

2

.

Бун

-

дан

ташқари

,

Қўқон

-

Хива

савдо

алоқалари

Қўқон

хонлигига

қарашли

Қўқон

,

Туркистон

қалъалари

орқали

ҳам

олиб

борилган

.

Хива

хонлигида

ҳам

Қўқон

ипаги

ва

ипак

газламаларига

талаб

катта

бўлган

.

Хивалик

савдогарлар

Бухоро

бозорла

-

ридан

ипакдан

тайёрланган

газламаларни

кўплаб

харид

қилганлар

.

Хусусан

,

Хива

бозорларида

Қўқон

ипак

матоси

–

шойи

юқори

баҳоланган

ва

хивалик

савдогарлар

томонидан

кўплаб

олиб

кетилган

.

Машҳур

Қўқон

қоғози

Ўрта

Осиёнинг

турли

ҳудудлари

каби

,

Хива

хонлигигача

олиб

борилган

ва

муомилада

бўлган

3

.

Хива

хонлигининг

Хитой

ва

Қашқар

билан

савдо

алоқаларида

Қўқон

транзит

вазифасини

бажарган

.

Қашқар

ва

Хитой

моллари

қўқонлик

ва

тош

-

кентлик

савдогарлар

томонидан

Бухоро

ва

Хива

бозорларига

етказилган

.

Ч

.

Ч

.

Валихонов

,

Хитойдан

Қўқонга

келтирилган

чой

,

чинни

буюмлар

,

кумуш

ёмби

Ўрта

Осиё

шаҳарларига

,

хусусан

,

Тошкент

,

Самарқанд

,

Бухоро

ва

Хивагача

олиб

борилган

, –

деб

ёзган

4

. XIX

асрнинг

30-

йилларида

Бухорода

бўлган

П

.

И

.

Демезон

ва

И

.

В

.

Виткевичларнинг

маълумотига

кўра

,

Бухородан

Хивага

келтирилган

моллар

орасида

Қўқон

орқали

Қашқардан

келтирилган

чой

– “

тахтачой

” (

ғишт

чой

)

муҳим

аҳамиятга

эга

бўлган

5

.

XIX

аср

60-

йилларига

қадар

Қашқардан

Қўқон

ва

Бухоро

орқали

Хивагача

карвонлар

борган

ҳамда

келтирилган

моллар

орасида

чой

асосий

ўринни

эгаллаган

6

.

Хитой

чиннисига

Ўрта

Осиёнинг

турли

ҳудудлари

каби

Хива

хонлигида

ҳам

талаб

катта

бўлган

ва

у

Қашқар

ва

Қўқон

хонлиги

орқали

Хивагача

олиб

борилган

бўлиб

,

бу

Хитойдан

Хивага

келадиган

энг

яқин

ва

қулай

йўл

бўлган

7

.

Хива

хонлиги

савдогарлари

ҳам

кам

бўлса

-

да

,

Қўқон

хонлиги

шаҳарларига

тижорат

мақсадида

бориб

турганлар

. XVIII

асрнинг

70-

йилларида

Қўқон

хон

-

1

Мейендорф

Е

.

К

.

Путешествие

из

Оренбурга

в

Бухару

... –

С

. 141.

2

Гейнс

А

.

К

.

Управление

Ташкентом

при

Кокандском

владычестве

... –

С

. 245.

3

Қосимов

Й

.

Қўқон

хонлиги

тарихи

очерклари

. –

Тошкент

–

Наманган

, 1994. –

Б

. 28.

4

Валиханов

Ч

.

Ч

.

Описание

нескольких

монет

улуса

чагатая

,

Хивы

и

Коканда

... –

С

. 189.

5

Записки

о

Бухарском

ханстве

... –

С

. 81.

6

Пещерова

Е

.

М

.

Гончарное

производства

Средней

Азии

. –

Москва

, 1959. –

С

. 287.

7

Из

истории

международных

отношений

в

Центральной

Азии

. –

Алма

-

Ата

, 1990. –

С

. 111.