SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
113
ОДИЛОВ
БОБУР
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Фарғона
водийси
аҳолиси
хўжалик
-
маданий
анъаналарининг
этнологик
тадқиқотларда
ёритилиши
(XX
аср
охири
– XXI
аср
бошлари
)
Аннотация
.
Мақолада
Фарғона
водийси
халқларининг
иқтисодий
-
хўжалик
фао
-
лияти
ва
хўжалик
-
маданий
анъаналари
:
деҳқончилик
,
чорвачилик
ва
ҳунармандчилик
масалаларига
оид
тарихий
-
этнографик
,
этнологик
,
этносоциологик
аспектда
тадқиқ
этилган
асарлар
хронологик
кетма
кетликда
ёш
тарихшунос
нуқтаи
назари
билан
таҳлил
этилган
.
Шунингдек
,
таҳлил
натижасида
шаклланган
хулосалар
баён
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
анъанавий
хўжалик
,
деҳқончилик
,
чорвачилик
,
ҳунар
-
мандчилик
,
тоғолди
,
суғорма
деҳқончилик
,
лалми
,
қўйчилик
,
хўжалик
маданий
тип
-
лар
,
этнос
,
маҳсулот
.
Аннотация
.
В
статье
анализируется
хозяйственно
-
экономическая
деятель
-
ность
и
хозяйственно
-
культурные
традиции
народов
Ферганской
долины
.
Опорные
слова
и
выражения
:
традиционное
хозяйство
,
земледелие
,
ското
-
водство
,
ремесленничество
,
предгорья
,
поливное
земледелие
,
неполивные
земли
,
овцеводство
,
х
озяйственно
-
культурные
типы
,
этнос
,
продукция
.
Abstract.
The article analyzes the economic activity, economic and cultural traditions
of people of Fergana Valley.
Keywords and expressions
:
traditional farming, agriculture, cattle-breeding,
workmanship, foothills, irrigated agriculture, “lyalmi”, sheep breeding, economic-
cultural groups, ethnos, products.
Ўзбекистон
мустақиллигининг
дастлабки
йилларидан
этнологик
изла
-
нишлар
янгича
илмий
қарашлар
,
назарий
-
методологик
ёндашувлар
асосида
ривожланиб
,
тадқиқотчилар
фаннинг
кам
ўрганилган
ёки
умуман
ўрганил
-
маган
муаммолари
билан
шуғуллана
бошладилар
.
Тадқиқотлар
бевосита
мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
иқтисодий
ислоҳотлар
ва
демократик
ўзгаришлар
билан
уйғун
ҳолда
давом
этди
.
Ўзбекистон
этнологиясининг
кам
ўрганилган
муаммоларидан
бири
–
аҳолининг
иқтисодий
-
хўжалик
фаолияти
ва
хўжалик
-
маданий
анъаналарини
тарихий
-
этнографик
,
этнологик
,
этносоциологик
аспектда
тадқиқ
қилиш
бўлиб
,
бу
борада
айниқса
,
Фарғона
водийси
бўйича
амалга
оширилган
тадқиқотлар
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Албатта
,
тадқиқотларда
эътироф
этилганидек
, “
Фарғона
водийси
–
Ўрта
Осиёнинг
энг
қадимий
ва
қизиқарли
тарихий
-
маданий
вилоятларидан
бири
...”
1
бўлган
.
Ҳақиқатдан
ҳам
турли
ижтимоий
-
иқтисодий
,
сиёсий
воқеалар
таъсирида
нафақат
ёндош
минтақалар
,
балки
қуйи
Амударё
,
Зарафшон
,
Тошкент
ва
шу
1
Губаева
С
.
С
.
Население
Ферганской
долины
в
конце
XIX –
начале
ХХ
в
. (
этнокультурные
процессы
). –
Т
., 1991. –
С
. 1.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
114
каби
тарихий
-
маданий
минтақалардан
ҳам
одамларнинг
яшаш
учун
қулай
жойларга
келиб
ўрнашганлиги
сабабли
Фарғона
водийси
Ўрта
Осиёнинг
аҳолиси
энг
зич
ва
кўп
миллатли
ҳудудига
айланди
1
.
Қолаверса
,
водийнинг
ранг
-
баранг
табиий
шароити
у
ердаги
аҳолининг
кўпқиррали
машғулотлари
шаклланишига
олиб
келди
.
Баланд
тоғликлар
ёзги
яйловлар
сифатида
хизмат
қилган
бўлса
,
яримдашт
ҳамда
тоғолди
адирлари
эрта
баҳор
яйловлари
ва
лалми
деҳқончилиги
ривожи
учун
катта
аҳамиятга
эга
бўлди
.
Ўлканинг
табиий
изоляцияланганлиги
унинг
бир
қадар
осойишта
бўлишига
ва
ҳатто
баъзида
сиёсий
воқеалар
таъсиридан
ташқарида
қолишига
ҳам
имкон
берарди
2
.
Фарғона
водийсининг
юқорида
таъкидланган
ўзига
хос
хусусиятлари
кўп
-
лаб
тадқиқотчиларни
қизиқтирган
бўлиб
,
улар
орасида
С
.
С
.
Губаева
3
,
У
.
С
.
Абдуллаев
4
,
В
.
Б
.
Ҳақлиев
5
,
А
.
А
.
Аширов
6
,
А
.
Саримсоқов
7
,
З
.
Исоқов
8
,
А
.
Р
.
Қаюмов
9
,
С
.
Т
.
Давлатова
1
ларнинг
ишлари
водий
аҳолисининг
хўжалик
-
1
Миндон
ва
миндонликлар
. –
Т
.:
Янги
нашр
, 2015. –
Б
. 252.
2
Қаранг
:
Губаева
С
.
С
.
Население
Ферганской
долины
..... –
С
. 4.;
Миндон
ва
миндонликлар
... –
Б
. 39.
3
Губаева
С
.
С
.
Население
Ферганской
долины
в
конце
XIX –
начале
ХХ
в
. (
этнокультурные
процессы
). –
Ташкент
, 1991.:
Основные
направления
этнических
процессов
в
Ферганской
долине
в
конце
XIX –
начале
ХХ
в
. (
К
проблеме
поздних
этапов
этнической
истории
Средней
Азии
). –
Тарих
фан
.
докт
…
дисс
.
автореферати
. –
М
., 1992.
4
Абдуллаев
У
.
С
.
К
вопросу
хозяйственно
-
культурных
связей
народов
Ферганской
долины
в
конце
XIX –
начале
ХХ
века
//
Республика
ижтимоий
-
иқтисодий
тараққиётининг
истиқболлари
ва
долзарб
муаммолари
. –
Андижон
:
Ҳаёт
, 2001. –
Б
. 100-104.
Ўша
муаллиф
.
Фарғона
водийси
халқларининг
хўжалик
фаолияти
соҳасидаги
ўзаро
муносабатлар
тарихидан
// O’zbekiston tarixi. –
Т
., 2002. –
№
4. –
Б
. 48–54.
Ўша
муаллиф
.
Фарғона
водийсида
этнослараро
жараёнлар
. –
Т
., 2005.
Ўша
муаллиф
.
Фарғона
водийси
чорвадор
халқларида
деҳқончилик
хўжалигини
шаклланиш
тарихидан
(XIX –
Х
X
аср
бошлари
) //
Ўзбекистон
ҳудудида
деҳқончилик
маданиятининг
тарихий
илдизлари
ва
замонавий
жараёнлар
. –
Т
., 2006. –
Б
. 106–113.
5
Хақлиев
В
.
Б
.
Х
I
Х
аср
охири
–
ХХ
аср
биринчи
чоракларида
Фарғона
водийсида
қишлоқ
жамоаси
//
Ўзбекистонда
ижтимоий
фанлар
. 1997.
№
3–2. –
Б
. 85–91.
Ўша
муаллиф
.
Сельская
община
Северной
Ферганы
в
конце
Х
I
Х
–
начале
ХХ
в
. (
Историко
-
этнографическое
исследование
). –
Автореф
.
дисс
...
канд
.
ист
.
наук
. –
Т
., 1998.
6
Аширов
А
. “
Авесто
”
ва
деҳқончилик
анъаналари
хусусида
айрим
мулоҳазалар
//
Ўзбекистонда
ижтимоий
фанлар
. 2005.
№
1–2. –
Б
. 212–217.
7
Қаранг
:
Саримсақов
А
.
Шимолий
Фарғона
қипчоқларининги
чорвачилик
билан
боғлиқ
маросим
ва
урф
-
одатлари
//
Марказий
Осиёда
анъанавий
ва
замонавий
этномаданий
жараёнлар
. 2-
қисм
. –
Т
., 2005. –
Б
. 136–141.
8
Исоков
З
.
С
.
Характерные
особенности
традиционного
земледельческого
хозяйства
Ферганской
долины
в
конец
XIX –
начало
XX
века
(
характеристика
и
анализ
хозяйственно
-
культурнқх
традициий
)
Автореф
.
на
соискание
ученой
стетени
канд
.
ист
.
наук
. –
Т
., 2011;
Фарғона
водийси
анъанавий
деҳқончилик
маданияти
(
хўжалик
маданий
анъаналари
:
тавсифи
ва
таҳлили
). –
Т
.:
Янги
нашр
, 2011. –
Б
. 144.
9
Қаюмов
А
.
Ўзбекистон
халқлари
хўжалик
анъаналарида
этник
ва
локал
хусусиятлар
//
Ўзбекистон
ҳудудида
деҳқончилик
маданиятининг
тарихий
илдизлари
ва
замонавий
жараёнлар
. –
Тошкент
, 2006. –
Б
. 176-183.;
Фарғона
водийси
халқлари
хўжалик
хусусиятларининг
қиёсий
таҳлилига
доир
//
Марғилон
шаҳрининг
2000
йиллигига
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
115
маданий
анъаналарини
ёритишда
тарихий
-
этнографик
,
этносоциологик
жи
-
ҳатдан
ёндошилганлиги
билан
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Шунинг
билан
бирга
90-
йилларнинг
бошларида
ўтказилган
“
Миндон
этнографик
экспедицияси
”
материаллари
асосида
нуфузли
илмий
журналларда
,
конференция
материал
-
ларида
хўжалик
масалалари
бўйича
кўплаб
мақолалар
нашр
этилган
2
.
Фарғона
водийсини
этнологик
жиҳатдан
тадқиқ
этишда
ЎзРФА
Тарих
институти
“
Этнология
ва
антропология
”
бўлими
олимлари
томонидан
қатор
этнографик
экспедициялар
ташкил
этилган
ва
муҳим
илмий
натижаларга
эришилган
3
.
Тарихшунослик
таҳлили
кўрсатишича
,
муаммога
оид
амалга
оширилган
тарихий
-
этнографик
тадқиқотларнинг
аксарияти
хронологик
жиҳатдан
XIX
асрнинг
охири
ва
XX
аср
бошларини
қамраб
олган
.
Ушбу
тадқиқот
-
ларда
аҳолининг
хўжалик
хусусиятлари
минтақавий
доирада
ёндош
мавзу
-
лар
негизида
ҳамда
мавзунинг
барча
жиҳатларини
қамраб
олишга
қаратил
-
ган
махсус
тадқиқотлар
сифатида
амалга
оширилган
.
Фарғона
водийси
аҳолисининг
хўжалик
хусусиятлари
С
.
С
.
Губаеванинг
ёндош
мавзулар
негизида
амалга
оширган
тадқиқоти
доирасида
ёритиб
берилган
.
Унинг
ишида
аҳолининг
этник
тарихини
XIX
аср
охири
– XX
аср
бағишланган
халқаро
илмий
конференция
материаллари
. 7-8
сентябрь
, 2007
йил
. –
Тошкент
,
2007. –
Б
. 35-38.;
Аҳолининг
хўжалик
алоқаларида
этник
ва
локал
хусусиятлар
//
Ўзбекистон
ҳудудида
анъанавий
этнослараро
жараёнлар
(XIX
аср
охири
– XX
аср
бошлари
).
Тошкент
,
2011. –
Б
. 29-48.;
Замонавий
қишлоқда
хўжалик
муносабатлари
ўзгаришлар
ва
инновациялар
(
Миндон
қишлоғи
мисолида
) //
Фарғона
водийси
тарихи
муаммолари
.
Республика
илмий
анжуман
материаллари
. –
Наманган
, 2012. –
Б
. 53–55;
Замонавий
хўжалик
муносабатларини
ўрганиш
методологияси
ва
янгича
ёндашувлар
//
Ўзбекистон
этнологиясининг
назарий
-
методологик
муаммолари
.
Илмий
тўплам
. –
Т
., 2014.
1
Давлатова
С
.
Т
.
Анъанавий
кийимлар
:
умумийлик
ва
ўзаро
тафовутлар
//
Ўзбекистон
ҳудудида
анъанавий
этнослараро
жараёнлар
(
Х
I
Х
аср
охири
–
ХХ
аср
бошлари
). –
Т
.:
Янги
нашр
, 2011. –
Б
. 87–101;
Анъанавий
кийимларнинг
этносоциологик
таҳлили
//
Миндон
ва
миндонликлар
(
этносоциологик
тадқиқот
). –
Т
.:
Янги
нашр
, 2015;
Х
I
Х
аср
иккинчи
ярми
ХХ
асрда
Фарғона
водийси
ҳунармандчилиги
ҳолати
//
Фарғона
водийси
тарихи
янги
тадқиқотларда
.
Республика
илмий
конференция
материаллари
. –
Фарғона
, 2012. –
Б
. 223–
229;
Дафн
маросимлари
кийимларининг
ўзига
хос
хусусиятлари
(
Фарғона
тумани
Миндон
қишлоғи
материаллари
асосида
) //
Фарғона
водийси
тарихи
муаммолари
.
Республика
илмий
анжуман
материаллари
. –
Наманган
, 2012. –
Б
. 62–65;
Фарғона
водийси
анъанавий
кийимлари
:
трансформацион
жараёнларнинг
этносоциологик
таҳлили
(
Фарғона
тумани
Миндон
қишлоғи
материаллари
асосида
) // “
Фарғона
водийси
тарихи
янги
тадқиқотларда
”
мавзуидаги
III
республика
илмий
-
амалий
анжумани
материаллари
. –
Фарғона
, 2014.
2
Ушбу
этнографик
экспедиция
таркибида
таниқли
этнограф
олимлар
В
.
Н
.
Басилов
,
З
.
Х
.
Арифанова
,
С
.
Н
.
Абашин
ҳамда
Н
.
Ҳ
.
Азимова
,
Г
.
Ш
.
Зунунова
,
Г
.
А
.
Осипова
,
И
.
М
.
Садгян
,
У
.
С
.
Абдуллаевлар
фаолият
юритганлар
.
Экспедиция
даврида
қўлга
киритилган
материалларнинг
бир
қисми
қатор
илмий
журналларда
нашр
этилган
.
Аммо
илмий
муомалага
киритилмаган
кўплаб
қимматли
материаллар
ЎзРФА
Тарих
институти
“
Этнология
ва
антропология
”
бўлимининг
архив
фондида
сақланади
.
3
Ушбу
дала
-
этнографик
экспедиция
натижаси
сифатида
2015
йилда
“
Миндон
ва
миндонликлар
”
номли
китоб
нашр
этилган
.
Миндон
ва
миндонликлар
. –
Тошкент
: “Yangi
nashr”, 2015. –
Б
. 252.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
116
бошлари
оралиғидаги
даври
тадқиқ
этилиб
,
водийдаги
турли
этнографик
ва
миллий
гуруҳларнинг
моддий
маданияти
,
турмуш
тарзи
,
анъаналари
доира
-
сидаги
ўзаро
алоқалари
ва
этник
ҳамда
маданий
жиҳатдан
ассимиляция
-
лашуви
масалаларига
тўхталиб
ўтилган
1
.
С
.
Губаева
тадқиқотида
Фарғона
водийсидаги
этник
жараёнларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
омилларига
бағишланган
қисми
алоҳида
диққатга
сазовордир
.
Унда
муаллиф
,
Фарғона
водийсига
“
асрлар
давомида
Ўрта
Осиёнинг
бошқа
барча
ҳудудларида
бўлганидек
,
муайян
хўжалик
алоқалари
вужудга
келган
...
чорвадорлар
ва
деҳқонлар
ҳамда
айрим
деҳқончилик
туманлари
ўртасидаги
алоқалар
ўлкада
ишлаб
чиқариш
кучларининг
тараққий
этганлигидан
далолат
беради
...”
2
,
деб
тўғри
таърифлайди
.
Ушбу
тадқиқотда
муаллиф
Фарғона
водийси
туманларида
хўжаликнинг
тараққий
этган
тармоқлари
деҳқончилик
,
чорвачилик
ва
ҳунармандчилик
анъаналари
-
га
тўхталиб
,
уларнинг
ривожланишига
сабаб
бўлган
омилларни
тушунти
-
ришга
ҳаракат
қилади
.
Бунда
табиий
географик
шароит
ва
ижтимоий
сиёсий
омилларни
муҳим
аҳамият
касб
этганлигини
кузатиш
мумкин
.
Хусусан
,
деҳқончиликни
сунъий
суғоришга
ихтисослашган
ҳудудларида
сув
ресурс
-
ларининг
мавжудлиги
ва
марказлашган
давлатнинг
қарор
топиши
билан
сунъий
суғориш
иншоотларининг
бунёд
этилиши
соҳанинг
ривожланишига
катта
таъсир
кўрсатганлиги
эътироф
этилади
.
Шунингдек
,
водий
ҳудуди
-
нинг
табиий
-
географик
жойлашуви
ҳудудда
чорвачилик
тармоқларини
ривожланишига
муҳим
омил
бўлиб
хизмат
қилган
.
Яъни
кўп
сонли
чорва
хайвонларини
тўрт
фасл
оралиғида
боқиш
катта
миқдор
ва
турли
иқлимдаги
яйловларни
талаб
қилади
.
Марказий
Фарғонада
жойлашган
чўл
ҳудудлари
чорвадорларга
қиш
фаслида
яйлов
вазифасини
ўтаса
,
эрта
баҳордан
то
кеч
кузгача
тоғ
олди
ва
тоғ
ҳудудлари
кўп
сонли
чорва
боқиш
учун
замин
бўлган
.
Қолаверса
,
минтақада
ҳунармандчилик
тармоқлари
ҳам
ўзига
хос
тарзда
шаклланган
бўлиб
,
асосан
шаҳар
ахолиси
хўжаликнинг
ушбу
тармо
-
ғини
ривожлантиришда
муҳим
ўрин
эгаллаган
.
С
.
Губаеванинг
маълумотла
-
рига
кўра
, 1907
йилда
Фарғона
водийсида
ҳунармандчилик
ва
савдо
билан
шуғулланган
20,95 %
аҳолининг
87,65 %
яъни
,
уларнинг
асосий
қисмини
шаҳар
ахолиси
ташкил
этган
3
.
Айтиш
жоизки
,
водийнинг
бошқа
ҳудудлари
-
га
нисбатан
шаҳарларда
аҳолининг
зич
жойлашганлиги
деҳқончилик
ва
чорвачилик
тармоқларини
баравар
ривожланиш
имконини
чеклайди
.
Шу
сабабли
шаҳар
аҳолисининг
аксарияти
катта
миқдордаги
ер
жой
талаб
қилмайдиган
ҳунармандчилик
ва
савдо
тармоқлари
билан
шуғулланганлар
.
Шу
ўринда
проф
.
А
.
Х
.
Дониёров
ушбу
тадқиқотнинг
тарихшунослик
1
Олима
С
.
С
.
Губаеванинг
монографияси
(1991)
ва
докторлик
диссертациясида
(1992)
ҳам
Фарғона
водийси
халқларининг
хўжалик
фаолияти
доирасидаги
ўзаро
муносабатлари
масалалари
алоҳида
бобда
ёритиб
берилган
.
2
Губаева
С
.
Основные
направления
этнических
процессов
.... –
С
. 36.
3
Ўша
асар
–
С
. 17.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
117
таҳлилига
тўхталиб
,
ўзининг
эътирозли
фикр
-
мулоҳазаларини
билдиради
.
Чунончи
: “
чорвадорлар
ва
деҳқонлар
ўртасидаги
“
ўзаро
муайян
алоқалар
”
ҳақида
гапирилган
,
бинобарин
,
ушбу
алоқалар
ким
томонидан
ва
қандай
қилиб
тартибга
солинган
ҳамда
“
муайян
алоқалар
”,
деганда
тадқиқотчи
нимани
назарда
тутади
ва
ниҳоят
,
нима
учун
“
муайян
хўжалик
алоқаларининг
шаклла
-
ниши
”
охир
-
оқибатда
“
ўлкада
ишлаб
чиқариш
кучларининг
тараққий
этишига
олиб
келади
”,
каби
саволларни
қўяди
ва
ўзининг
қатор
таклиф
ва
мулоҳазала
-
рини
билдиради
1
.
А
.
Дониёровнинг
ушбу
фикрлари
ҳақли
равишда
Фарғона
водийси
аҳолиси
хўжалик
фаолияти
ривожи
биргина
этник
-
маданий
алоқа
-
ларнинг
ўрни
билан
боғлиқ
эмаслигини
кўрсатади
.
Фарғона
водийси
мавзуси
бўйича
тарих
фанлари
доктори
У
.
С
.
Абдулла
-
евнинг
қатор
илмий
мақолалари
2
,
монография
ва
докторлик
диссертацияси
-
да
аҳолининг
хўжалик
фаолияти
хусусиятларига
доир
муҳим
илмий
хулоса
-
ларини
баён
қилган
3
.
Муаллиф
ўзининг
асарларида
Фарғона
водийсининг
турли
халқлари
(
ўзбек
,
қирғиз
,
тожик
,
уйғур
,
Фарғона
қорақалпоқлари
ва
бошқалар
)
ва
этнографик
гуруҳларнинг
(
қипчоқ
,
қурама
,
турк
каби
)
хўжалик
фаолиятидаги
ўзига
хос
хусусиятларга
эътибор
қаратиб
,
асрлар
давомида
бу
халқларнинг
хўжалик
фаолияти
доирасидаги
ўзаро
алоқаларига
доир
қим
-
матли
фикр
-
мулоҳазаларини
билдирган
.
Муаллиф
хўжаликнинг
турли
типлари
билан
машғул
бўлган
аҳолининг
ўзаро
алоқаларига
тўхталиб
, “
тарихий
тараққиётнинг
илк
босқичларидан
бошлабоқ
чорвадор
кўчманчи
аҳоли
билан
ўтроқ
аҳоли
ўртасидаги
муноса
-
батлар
хўжалик
алоқалари
асосида
қарор
топиб
борган
”
4
–
деган
фикр
бил
-
дирди
.
Муаллиф
фикрини
давом
эттириб
, “
шундай
бўлиши
табиий
ҳам
,
зеро
,
чорвадор
билан
деҳқон
ва
ҳунарманд
хўжалиги
ўзаро
боғланмасдан
,
алоҳида
-
алоҳида
тарзда
мавжуд
бўлолмасди
.
Ўтроқ
аҳоли
томонидан
ишлаб
чиқилган
деҳқончилик
ва
ҳунармандчилик
маҳсулотларига
чорвадор
аҳоли
доимо
эҳтиёжманд
бўлган
.
Айни
вақтда
,
чорвадор
аҳолининг
ўзи
ҳам
ўтроқ
аҳоли
яшайдиган
воҳаларни
гўшт
,
тери
ва
жун
сингари
чорвачилик
маҳсулотлари
билан
таъминлаб
турган
.
Бир
сўз
билан
айтганда
,
ўтроқ
деҳқон
,
ҳунарманд
аҳоли
ва
кўчманчи
чорвадор
қабилалар
ўртасида
маҳсулот
айирбошлаш
1
Қаранг
:
Дониёров
А
.
Х
.
Этнографические
исследования
в
Узбекистане
в
ХХ
веке
:
основные
этапы
,
проблемы
,
перспективы
развития
.
Рукопись
дисс
.
док
.
ист
.
наук
. –
Т
., 2003. –
Б
. 170–172.
2
Абдуллаев
У
.
С
.
К
вопросу
хозяйственно
-
культурных
связей
народов
Ферганской
долины
в
конце
XIX –
начале
XX
века
//
Республика
ижтимоий
-
иқтисодий
тараққиётининг
истиқболлари
ва
долзарб
муаммолари
. –
Андижан
, 2001. –
С
. 100–104;
Фарғона
водийси
халқларининг
хўжалик
хўжалик
фаолияти
соҳасидаги
ўзаро
муносабатлар
тарихидан
/
Ўзбекистон
тарихи
. –
Т
., 2002. –
№
4. –
Б
. 48–54;
Фарғона
водийси
чорвадор
халқларида
деҳқончилик
хўжалигини
шаклланиш
тарихидан
//
Ўзбекистон
ҳудудида
деҳқончилик
маданиятининг
тарихий
илдизлари
ва
замонавий
жараёнлар
. –
Т
., 2006. –
Б
. 106–113.
3
Қаранг
:
Абдуллаев
У
.
С
.
Фарғона
водийсида
этнослараро
жараёнлар
. –
Т
.:
Янги
аср
авлоди
,
2005. –
Б
. 215;
Межэтнические
процессы
в
Ферганской
долине
(XIX –
начало
XX
в
.).
Автореф
.
док
.
ист
.
наук
. –
Т
., 2006. –
С
. 49.
4
Абдуллаев
У
.
С
.
Фарғона
водийсида
этнослараро
жараёнлар
... –
Б
. 41-42.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
118
қадимданоқ
яхши
йўлга
қўйилган
,
савдо
муносабатлари
ривожланиб
борган
.
Бундай
шароитда
икки
хил
хўжалик
типига
мансуб
этнослар
орасидаги
ўзаро
муносабатлар
,
асосан
,
ижобий
характер
касб
этганлиги
шубҳасиз
”
1
.
Деҳқончилик
хўжалигини
юритиш
бўйича
азалий
тажрибага
эга
бўлган
ўтроқ
ўзбек
,
тожик
ва
уйғурлар
фарғоналик
қирғиз
,
қипчоқ
,
қурама
,
турк
,
юз
,
қорақал
-
поқ
каби
ярим
ўтроқ
ва
ярим
кўчманчи
ўтмишда
чорвачилик
билан
шуғулланиб
келган
халқларга
деҳқончилик
соҳасида
ўз
таъсирларини
доимо
ўтказиб
келган
-
ликлари
ва
бу
ҳол
деҳқончилик
хўжалигини
юритишнинг
барча
босқичларида
намоён
бўлганлигини
муаллиф
ишонарли
далиллар
билан
очиб
берган
.
У
.
Абдуллаев
ўзининг
тадқиқотларида
Фарғона
водийси
халқларининг
деҳқончилик
қуроллари
хусусиятларига
эътибор
қаратиб
,
уларнинг
хўжали
-
гида
чорвачилик
устун
бўлган
халқларнинг
хўжалик
ҳаётига
кириб
бориши
-
га
ўтроқ
деҳқончилик
билан
шуғулланувчи
халқларнинг
таъсири
кучли
бўлганлигини
қатор
этнографик
материаллар
асосида
исботлаб
берган
.
У
.
Абдуллаевнинг
ишлари
кейинги
тадқиқотлар
учун
илмий
йўналишни
белгилаб
берди
.
Тадқиқотчи
З
.
Исоқов
2
бевосита
унинг
раҳбарлигида
Фарғо
-
на
водийсида
анъанавий
деҳқончилик
хўжалигининг
характерли
хусусият
-
ларини
ёритиб
беришга
бағишланган
номзодлик
диссертацияси
ва
шу
асосда
яратилган
монографияси
аҳолининг
хўжалик
хусусиятларини
ёритиб
бериш
-
да
катта
аҳамиятга
эга
бўлди
.
Тадқиқотчи
Фарғона
водийсида
деҳқончиликнинг
тарихий
илдизлари
,
ривожланиш
омиллари
ва
босқичларни
археологик
,
этнографик
материаллар
асосида
кўрсатиб
беришга
ҳаракат
қилган
.
Унинг
асосий
тезиси
XIX
асрнинг
охири
– XX
асрнинг
бошларида
Фарғона
водийси
аҳолисига
хос
бўлган
деҳқончилик
хўжалигининг
характерли
хусусиятлари
қадимги
даврлардан
шаклланган
ва
бу
анъаналар
аждодлардан
-
авлодларга
ўтиб
келганлигини
характерли
хусусият
деб
баҳолаган
.
Шунингдек
,
З
.
Исоқов
археологик
тадқиқотларда
илгари
сурилган
водий
-
да
деҳқончилик
қадимги
давларда
йирик
дарёлар
бўйида
эмас
,
балки
унинг
ирмоқлари
ҳавзасида
микровоҳалар
тарзида
шаклланган
деган
ғояни
қизи
-
қарли
ва
ишонарли
этнографик
материаллар
билан
тўлдирди
3
.
Тадқиқотда
XIX
аср
охири
–
ХХ
аср
бошларида
Фарғона
водийсида
деҳ
-
қончилик
ҳолатини
,
ерга
ишлов
бериш
,
суғориш
ва
экин
турларини
маҳаллий
жиҳатларини
ҳамда
янги
агротехник
тадбирларнинг
кириб
келиши
борасида
илмий
адабиётлар
ҳамда
дала
материалларини
таҳлил
этиб
муҳим
хулосаларга
келган
.
Бу
даврда
водийнинг
текислик
ҳудудида
қадимдан
ўтроқ
турмуш
тарзида
яшовчи
ўзбеклар
ва
тожикларда
унинг
қолган
ҳудудларига
қараганда
1
Абдуллаев
У
.
С
.
Фарғона
водийсида
этнослараро
жараёнлар
... –
Б
. 41–42.
2
Исоков
З
.
С
.
Характерные
особенности
традиционного
земледельческого
хозяйства
Ферганской
долины
в
конец
XIX –
начало
XX
века
(
характеристика
и
анализ
хозяйственно
-
культурнқх
традициий
)
Автореф
.
на
соискание
ученой
стетени
канд
.
ист
.
наук
. –
Т
., 2011;
Фарғона
водийси
анъанавий
деҳқончилик
маданияти
. –
Т
.:
Янги
нашр
, 2011. –
Б
. 144.
3
Исоқов
З
.
Фарғона
водийсидеҳқончилик
маданияти
... –
Б
. 17.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
119
деҳқончилик
анча
яхши
ривожланган
эди
.
Ушбу
ҳудудларда
аҳоли
томонидан
ерларга
ишлов
бериш
,
ўғитлаш
экиннинг
ҳосилдор
навларини
етиштириш
ва
парвариш
қилишга
катта
эътибор
берилган
.
Бундай
ҳудудларда
экин
майдонлари
танқис
бўлганлиги
боис
маҳаллий
аҳоли
ҳосилдорликни
ошириш
мақсадида
янги
агротехник
тадбирлардан
ҳам
самарали
фойдалана
бошлаганлар
.
Улар
айниқса
ерларга
ишлов
бериш
ва
ўғитлашга
катта
эътибор
беришган
1
.
Шунингдек
,
тадқиқотда
суғориш
анъаналари
,
аҳолининг
мироблик
тажрибалари
борасида
қизиқарли
этнографик
материаллар
баён
қилинган
.
Албатта
,
тадқиқотчининг
яна
бир
ютуғи
деҳқончилик
борасидаги
урф
-
одат
ва
маросимларни
таҳлил
қилганлигидир
.
Аммо
тадқиқотчи
деҳқончилик
борасидаги
бой
анъаналар
ҳақида
фикр
юритар
экан
,
этнографик
материаллар
тавсифига
кўпроқ
эътибор
қаратган
.
Шунингдек
,
муаллиф
,
аҳолининг
деҳқончилик
борасидаги
бой
анъаналари
,
у
билан
боғлиқ
урф
-
одатларни
таҳлил
этар
экан
,
бугунги
кунда
кишиларнинг
турмуш
тарзида
бу
урф
-
одатлар
,
анъаналар
қандай
амалий
аҳамият
касб
этиши
,
деҳқончилик
тажрибаларидан
нечоғлик
фойдаланилаётгани
каби
амалий
жиҳатларини
ёритиб
берганда
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
ЎзР
ФА
Тарих
институти
олимлари
томонидан
2011
йилда
нашр
этилган
“
Ўзбекистон
ҳудудида
анъанавий
этнослараро
жараёнлар
(XIX
аср
охири
–
XX
аср
бошлари
)”
номли
жамоавий
монографиясида
2
XIX
аср
охири
ва
ХХ
аср
бошларида
Ўзбекистоннинг
турли
тарихий
-
этнографик
минтақала
-
рида
кечган
этномаданий
алоқалар
таҳлил
қилинган
.
Унда
Ўзбекистоннинг
жанубий
минтақалари
ва
Фарғона
водийсида
яшаган
ўзбеклар
ва
бошқа
қатор
этнографик
гуруҳларнинг
этник
тарихи
ҳамда
этнослараро
жараён
-
ларида
анъанавий
хўжалик
,
савдо
-
сотиқ
алоқалари
муҳим
ўрин
тутганлиги
қиёсий
этнографик
материалар
асосида
ёритилган
.
Ушбу
тадқиқотда
хўжалик
-
маданий
типларнинг
турли
шаклларига
эга
бўлган
ўзига
хос
тарихий
-
этнографик
минтақа
ҳисобланган
,
аҳолисининг
хўжа
-
лик
фаолиятида
деҳқончилик
қадимги
даврлардан
устун
турган
Ўзбе
-
кистоннинг
шимоли
-
шарқий
ҳудуди
–
Фарғона
водийси
ҳамда
ХХ
аср
бош
-
ларигача
хўжалигида
чорвачилик
устун
турган
Жанубий
Ўзбекистон
минтақаси
(
Қашқадарё
ва
Сурхандарё
вилоятлари
)
аҳолиси
хўжалик
анъаналарининг
қиё
-
сий
таҳлили
асосидаги
илмий
материаллар
баён
этилган
.
Шунингдек
,
деҳқон
-
чилик
ёки
чорвачилик
устун
турган
шароитда
этник
жараёнларнинг
ўзига
хос
тарзда
кечишини
,
ярим
ўтроқ
аҳолининг
ўтроқ
турмуш
тарзига
ўтиш
омилла
-
рини
этнографик
материаллар
,
кўплаб
илмий
маълумотлар
асосида
ёритиб
берилган
.
Тадқиқотда
Фарғона
водийси
ва
Жанубий
Ўзбекистон
минтақалари
аҳолисининг
хўжалик
хусусиятлари
қиёсий
таҳлил
этилар
экан
,
турли
халқларнинг
турмуш
тарзи
ва
маданияти
характери
,
миллий
ҳис
-
туйғулари
ҳам
маҳаллий
тупроқ
ва
сув
ресурсларига
,
табиий
ўсимликлар
,
бошқа
ер
усти
ҳамда
ер
ости
бойликларига
қараб
шаклланади
,
деб
хулоса
чиқарилади
.
1
Исоқов
З
.
Фарғона
водийсидеҳқончилик
маданияти
... –
Б
. 17.
2
Ўзбекистон
ҳудудида
анъанавий
этнослараро
жараёнлар
(XIX
аср
охири
– XX
аср
бошлари
)
Масъул
муҳар
.
Д
.
А
.
Алимова
,
А
.
А
.
Аширов
. –
Т
, 2011. –
Б
. 164.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
120
Ўзбекистон
мустақиллиги
йилларида
аграр
соҳадаги
ислоҳотлар
,
асрий
хўжалик
анъаналарининг
тикланиши
,
қишлоқда
мулк
эгалигининг
шаклла
-
ниши
,
кишиларнинг
ерга
ва
ишлаб
чиқариш
воситаларига
бўлган
муносаба
-
тининг
ўзгариши
каби
масалаларни
этнологик
,
этносоциологик
жиҳатдан
таҳ
-
лил
этилиши
масалалари
ЎзР
ФА
Тарих
институти
“
Этнология
ва
антрополо
-
гия
”
бўлими
тадқиқотчилари
томонидан
самарали
амалга
оширилган
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
қишлоқ
аҳолисининг
хўжалик
муносабатларига
бағиш
-
ланган
этнологик
,
этносоциологик
аспектдаги
тадқиқотлар
натижасида
т
.
ф
.
н
.
А
.
Қаюмов
2014
йилда
“
Замонавий
хўжалик
муносабатларини
ўрганиш
методо
-
логияси
ва
янгича
ёндашувлар
” (2014),
Замонавий
қишлоқда
хўжалик
муноса
-
батлари
:
ўзгаришлар
ва
инновациялар
(
Миндон
қишлоғи
мисолида
). (2013)
каби
мақолалар
ҳамда
2015
йилда
муаллифлар
жамоаси
томонидан
ёзилган
“
Миндон
ва
миндонликлар
”
номли
китобдан
ўрин
олган
“
Хўжалик
муносабат
-
лари
:
деҳқончилик
ва
чорвачиликдаги
ўзгаришлар
”
номли
параграфда
хўжалик
муносабатларини
янгича
ёндашувлар
асосида
таҳлил
қилган
.
Муаллиф
замонавий
қишлоқларда
хўжалик
муносабатларини
таҳлил
этар
экан
,
қишлоқда
янги
аграр
муносабатлар
шароитида
мулкий
муносабат
-
ларнинг
шаклланиши
,
кишиларнинг
ерга
,
ишлаб
чиқариш
воситаларига
бўлган
муносабатларининг
ўзгариш
динамикасини
этносоциологик
тадқи
-
қотлар
асосида
таҳлил
этади
.
Албатта
,
замонавий
шароитда
хўжалик
муносабатларини
бир
қишлоқ
мисолида
тадқиқ
этилиши
қўйилган
муаммони
бор
бўйича
очиб
беришга
имкон
бермайди
.
Қолаверса
,
аждодларимизнинг
деҳқончилик
,
чорвачилик
ва
ҳунармандчилик
хўжалигини
юритиш
борасидаги
тажрибалари
,
хўжалик
-
маданий
анъаналарини
этнологик
жиҳатдан
тадқиқ
этилиши
аграр
соҳанинг
ривожланишида
долзарб
аҳамият
касб
этади
.
Шунингдек
,
Миндон
қишлоғи
анъанавий
ҳунармандчилигидаги
иннова
-
циялар
борасида
тадқиқот
ишларини
олиб
борган
т
.
ф
.
н
.
С
.
Т
.
Давлатова
бозор
муносабатлари
шароитида
соҳада
юзага
келган
ўзгаришлар
,
ҳунар
-
мандчилик
маҳсулотларининг
бадиий
-
эстетик
жиҳатлари
билан
биргаликда
уларнинг
товарлилик
қиймати
ҳам
шаклланганлиги
масалаларини
бой
дала
-
этнографик
материаллар
асосида
ёритиб
берган
.
Муаллиф
“
ҳозир
Миндон
қишлоғида
тикувчилик
,
қандолатчилик
,
тўқувчилик
,
мебелсозлик
,
попопчи
-
лик
,
бисер
тикиш
,
атласга
кашта
тикиш
,
темирчилик
ҳунарлари
кенг
омма
-
лашган
.
Тикувчилик
ҳунари
билан
асосан
,
аёллар
шуғулланиб
,
қишлоқ
аҳолисининг
эҳтиёжига
қараб
буюртма
асосида
костюм
-
шим
,
пальто
,
кўйлак
-
лозимлар
тикишади
” –
деб
маълумот
беради
1
.
Тадқиқотчи
“
қишлоқнинг
барча
маҳаллаларида
чорси
тикиш
,
кўйлак
тикиш
,
бисер
тикиш
,
атласга
кашта
тикиш
,
пишириқчилик
,
тикувчилик
,
қандолатчилик
ҳунарлари
оммалашган
бўлиб
,
кўпроқ
оила
бюджетини
қоплашга
ҳаракат
қилинади
”
деб
маҳсулотларнинг
товарлилик
даражаси
ўсганлигига
эътибор
қаратади
.
Албатта
,
бу
омил
кишиларнинг
моддий
манфаатдорлиги
билан
1
Қаранг
:
Миндон
ва
миндонликлар
... –
Б
. 58–63.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
121
биргаликда
моддий
-
маънаваий
эҳтиёждан
ҳам
келиб
чиққан
.
Шу
ўринда
таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
Фарғона
водийсида
ҳунармандчилик
қадимдан
ривож
-
ланган
Қўқон
,
Марғилон
,
Риштон
,
Чуст
,
Наманган
,
Шаҳрихон
,
Андижон
ша
-
ҳарларида
мустақиллик
йилларида
бу
соҳада
катта
ўзгаришлар
рўй
берди
.
Ушбу
ҳудудларнинг
ҳам
тадқиқот
доирасига
тортилиши
замонавий
хўжалик
муносабатларини
комплекс
тадқиқ
этишда
,
янада
самарали
натижаларга
эришишда
муҳим
аҳамият
касб
этиши
шубҳасиз
эди
.
Фарғона
водийси
халқларининг
хўжалик
муносабатлари
масаласи
хорижий
тадқиқотчилар
эътиборидан
ҳам
четда
қолмаган
.
Хусусан
,
Япониянинг
Токио
университети
тадқиқотчиси
Акира
Уэдо
1
Фарғона
водийсида
қирғиз
,
қипчоқ
чорвадор
аҳолининг
ўтроқ
деҳқончилик
минтақаларига
миграцияси
ва
улар
-
нинг
ўтроқлашув
омилларини
аҳоли
рўйхати
материаллари
,
статистик
,
архив
материаллари
асосида
ёритиб
берган
.
Тадқиқотчининг
ютуғи
водийнинг
тари
-
хий
-
географик
хариталаридан
самарали
фойдаланиб
,
кўчманчи
чорвадор
аҳолининг
жойлашув
омилларини
,
этник
таркиби
ва
миқдорини
кўрсатиб
беришга
ҳаракат
қилган
.
Аммо
тадқиқотчи
XIX
асрнинг
охирларида
ўтказилган
аҳоли
рўйхати
ва
статистик
материалларда
кўпгина
чалкашликлар
ва
ноаниқ
-
ликлар
борлигини
ҳисобга
олмаган
.
Бу
борада
Фарғона
водийси
бўйича
махсус
этнодемографик
тадқиқот
олиб
борган
олим
Х
.
Рахматуллаевнинг
2
ишларида
эътироф
этилган
.
Хорижлик
тадқиқотчи
ушбу
асардан
ҳам
фойдаланганда
янада
ишончли
натижаларга
эришган
бўлар
эди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
мустақиллик
йилларида
Фарғона
водийси
аҳоли
-
сининг
хўжалик
хусусиятларига
доир
тадқиқотлар
тарихий
-
этнографик
аспектда
,
этнологик
ва
этносоциологик
тадқиқотлар
асосида
олиб
борилган
.
Албатта
тарих
ва
тарихшунослик
фанида
,
ўзбек
халқининг
асрий
хўжалик
анъаналарининг
тадқиқ
этилиши
масалаларини
ўрганилиши
илмий
ҳамда
амалий
аҳамият
касб
этади
.
Шунингдек
,
бундан
кейинги
тадқиқотлар
кўла
-
ми
ва
миқёсини
белгилаб
олиш
,
аҳолининг
хўжалик
фаолияти
борасида
илмий
жиҳатдан
кўпгина
муҳим
хулосалар
чиқариш
имконини
беради
.
Шу
ўринда
айтиш
мумкинки
,
бугунги
кунда
аграр
соҳадаги
кенг
кўламли
ислоҳотлар
ва
қўшни
давлатлар
билан
яҳши
қўшничилик
муносабатла
-
рининг
ижобий
томонга
ўзгариши
халқлар
ўртасида
ўзаро
иқтисодий
-
хўжа
-
лик
,
савдо
-
маданий
алоқаларнинг
ривожланишига
кенг
йўл
очди
.
Албатта
,
бу
жараёнлар
трансчегаравий
ҳудудларда
хўжалик
алоқалари
,
деҳқончилик
,
чорвачилик
,
ҳунармандчилик
борасидаги
азалий
анъаналар
,
этник
-
маданий
муносабатлар
масалаларини
янада
кенгроқ
ўрганишни
тақозо
қилади
.
1
Akira Ueda. How did the Nomads Act during the 1916 Revoltin Russian Turkistan? // Journal of
Asian Network for GIS-based Historical Studies Vol.1 (Nov. 2013) –
Р
.
33-44.
2
Қаранг
:
Рахматуллаев
Х
.
Фарғона
водийи
аҳолисининг
этнодемографияси
.–
Тошкент
,
“Yangi nashr”, 2013. –
Б
. 115.