Анализ хорезмских рукописей «Мукаддамату-л-адаб» Махмуда Замахшари

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

140

МАНБАШУНОСЛИК // ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ

//

SOURCE STUDY

ИСЛОМОВ ЗАҲИД

филология фанлари доктори, профессор, ЎХИА

Маҳмуд Замахшарий “Муқаддамату-л-адаб” асарининг

Хоразм қўлёзмалари таҳлили

Аннотация. Мовароуннаҳр маънавий муҳитига ўзининг илмий мероси билан катта

таъсир кўрсатган Маҳмуд Замахшарийнинг тилшунослик, луғатшунослик, адабиё-
тшунослик, диний илмлар, дидактика, география каби фан соҳаларига оид 70 дан ортиқ
асарлари аниқланган. Олим илмий меросида тилшунослик ва луғатшунослик алоҳида
ўрин тутади. Маҳмуд Замахшарий барча фан соҳаларини тилшунослик ва луғат-
шунослик билан боғлиқ ҳолда ёритади. Олимнинг машҳур “Муқаддамату-л-адаб” асари
мана шундай услубдаги манбалар сирасига киради. Дастлабки кўптилли луғат
сифатида эьтироф этилган ушбу асарнинг арабча-форсча-туркий уч тилли, арабча-
форсча-туркий-мўғулча тўрт тилли қўлёзмалари мавжуд. Асар беш қисмдан иборат
бўлиб, унинг биринчи исм сўз туркумига оид сўзлар, иккинчи қисмига феъл ва ундан
ясалган сўзларга бағишланган. Унинг учинчи қисми ёрдамчи сўзларга, тўртинчи қисми
исмларнинг турланишига ва бешинчи қисми феълларнинг тусланишига оид грамматик
қоидалардан иборат. Дунё фондларида асарнинг беш қисми жамланган нусхалари,
шунингдек грамматик қисмлари алоҳида кўчирилган қўлёзмалари мавжуд. Асарнинг
луғат қисмлари ҳажман катта ва муҳим илмий аҳамият касб этади. Айниқса, асарнинг
туркий сўзлик киритилган қўлёзмаларидаги туркий сўзлик жаҳон тилшунослигида
ўрганилмаган ва долзарб мавзулар сирасига киради. “Муқаддамату-л-адаб” луғатининг
10 та нодир қўлёзмаси Тошкент фондларида, ҳозирча аниқланган 62 та нусхаси дунё
мамлакатлари фондларида сақланмоқда. Уларнинг асосий қисми XIII-XIV асрларда
кўчирилган ва мазкур давр туркий тил сўзлигининг бойлиги ва маъно хусусиятларини
тадқиқ этишда муҳим манба вазифасини ўтайди. Ҳозирга қадар дунё фондларида 6 та
Хоразмда кўчирилган қўлёзмалари аниқланган.Асарнинг энг қадимий қўлёзмаси 1257 йили
Хоразмда кўчирилган арабча-форсча-туркий сўзлик киритилган ва ҳозирда Туркиянинг
Сулаймония фондида сақланаётган нусха ҳисобланади. Асарнинг Хоразм қўлёзмалари
Туркия, Доғистон, Франция давлатлари фондларида сақланади.

Таянч сўз ва иборалар: Маҳмуд Замахшарий, Хоразм, “Муқаддамату-л-адаб”,

луғатшунослик, тилшунослик, исмлар, феъллар, ёрдамчи сўзлар, кўптилли луғат,
қўлёзма, фонд.

Аннотация. Более 70 трудов Махмуда Замахшари, оказавших большое влияние на

духовное наследие Мавераннахра, посвящены языкознанию, лексикографии, литера-
туроведению, религиозным наукам, дидактике, географии. В научном наследии ученого
особое место занимают языкознание и лексикогрофия. Все сферы науки Махмуд
Замахшари освещает в связи с лингвистикой и лексикографией. Знаменитое произве-
дение ученого “Мукаддамату-л-адаб”

– “Введение в изящную словесность” входит в

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

141

число источников такого типа. Это произведение, признанное в качестве первого
многоязычного словаря, содержит арабо-персо-тюркские трехъязычные, арабо-
персо-тюрко-монгольские четырехъязычные рукописи. Произведение состоит из пяти
частей, первая часть посвящена именам, вторая – глаголам и производным от них
словам. Третья его часть состоит из грамматических правил, касающихся вспомо-
гательных слов, четвертая часть посвящена склонению существительных, а пятая
часть – спряжение глаголов. В мировых фондах имеются списки, в которых собраны
пять частей произведения, а также рукописи, в которых грамматические части
переписаны отдельно. Объем словарных частей произведения большой и имеет
важное научное значение. В частности, тюркская лексика в рукописях, включенные в
тюркскую лексику произведения, входит в число тем, которые не изучаются и
актуальны в мировой лингвистике. 10 редких рукописей словаря “Мукаддамату-л-
адаб” хранятся в фондах Ташкента, 62 экземпляра – в фондах стран мира. Основная
их часть была перемещена в XIII – XIV веках, и этот период служит важным
источником для изучения богатств и смысловых особенностей тюркского языкового
словаря. До сих пор в фондах мира выявлено 6 рукописей, которые были переписаны в
Хорезме. Самая древняя рукопись включающая арабо-персо-тюркский словарь,
переписанная в Хорезме в 1257 году, ныне хранится в Фонде Сулеймана в Турции.
Хорезмские рукописи произведения хранятся в фондах Турции, Дагестана, Франции.

Опорные слова и выражения: Махмуд Замахшари, Хорезм, “Мукаддамату-л-

адаб”, лексикография, лингвистика, имена, глаголы, вспомогательные слова,
многоязычный словарь, рукопись, фонд.

Abstract. More than 70 works of Mahmud Zamakhshari, which had a great influence

on the spiritual heritage of Maverannahr, are devoted to linguistics, literature, religious
studies, didactics, geography. Linguistics and word science occupy a special place in the
scientific heritage of the scientist. Mahmud Zamakhshari covers all areas of science
related to linguistics and lexicography. The famous work of the scientist “Muqaddamatu-
l-adab” is one of the sources of this style. This work, recognized as the first multilingual
dictionary, contains аrabic-рersian-turkic trilingual, arabic-persian-turkic-mongolian
four-language manuscripts. The work consists of five parts, the first title of which belongs
to the category of words, and the second is dedicated to the verb and its derivatives. The
third part consists of grammatical rules concerning auxiliary words, the fourth part-
declension of nouns, and the fifth part-declension of verbs. There are copies in world
collections that contain five parts of the work, as well as manuscripts in which the
grammatical parts are translated separately. The volume of the dictionary parts of the
work is of great and important scientific significance. In particular, the turkic vocabulary
in the manuscripts included in the turkish vocabulary of the work is among the topics that
are not studied and are relevant in world linguistics. 10 rare manuscripts of the
dictionary “Muqaddamatu-l-adab” are stored in the funds of Tashkent, 62 copies-in the
funds of countries around the world. The main part of them was moved in the XIII-
XIVcenturies, and this period serves as an important source for studying the richness and
semantic features of the turkic language dictionary. So far, 6 manuscripts have been
found in the funds of the world, which were rewritten in Khorezm. The oldest manuscript
of the work is the arabic-persian dictionary, rewrittenin Khorezm in 1257 and now stored
in the Suleiman Foundation of Turkey. Khorezm manuscripts of the work are stored in the
funds of Turkey, Dagestan, and France.

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

142

Keywords and expressions: Mahmud Zamakhshari, Khorezm, “Muqaddamatu-l-

adab”, lexicography, linguistics, nouns, verbs, auxiliary words, multilingual dictionary,
manuscript, fund.

Хоразм илмий муҳитининг йирик вакили “араблар ва ажамлар устози”

Маҳмуд Замахшарийнинг илмий мероси жуда кенг қамровли соҳаларни
қамраб олади. Мустақиллик олим меросини ўрганиш учун том маънода кенг
имкониятларни яратди. Ўзбекистонда замахшарийшунослик илмий мактаби
шаклланди. Аллома илмий меросида унинг илк кўптилли луғат ва грамматик
рисолалар тўплами ҳисобланган “Муқаддамату-л-адаб” асарининг муҳим
ўрин тутади.Луғатшунослик соҳасида бу каби катта ҳажмли, кўптилли луғат
учрамайди. Шарқ манбашунослиги асарнинг арабча-форсча икки тилли,
арабча-форсча-туркий уч тилли, арабча-форсча-туркий-мўғулий тўрт тилли
қўлёзмалари давримизга қадар етиб келган. Асар қўлёзмалари Ўзбекистон,
Россия Федерацияси, Германия, Франция, Англия, Италия, Туркия, Саудия
Арабистони, Эрон, Ҳиндистон, Хитой, Туркманистон давлатларининг қўлёз-
малар фондларида сақланмоқда.

Маҳмуд Замахшарийнинг машҳур “Муқаддамату-л-адаб” асари Хоразм-

шоҳ Аловуддавла Абулмузаффар Отсизнинг илтимоси билан унинг маъмура
кутубхонаси учун махсус ёзилган. Хоразмшоҳ Отсизнинг аждодларидан
қолган бой кутубхонасини янги асарлар билан мунтазам бойитиб бориш
унинг энг севимли фаолияти эди. Шу боис Маҳмуд Замахшарий Арабис-
тондан қайтиши биланоқ ўз саройига таклиф этади ва асардан бир қўлёзма
кўчиришни топширади. Замахшарий илмий меросида унинг машҳур “дунё
хазинасига тенг” “Муқаддамату-л-адаб” асари алоҳида ўрин эгаллайди. Ман-
башунослик фанидан маълумки, асар беш қисмдан иборат бўлиб, дастлабки
икки исмлар ва феъллар қисмлари луғат сифатида, кейинги уч қисми
грамматик рисолалар сифатида машҳур бўлган. Асар луғат қисмларининг дунё
фондларида ҳозирча аниқланган 80 дан ортиқ икки, уч, тўрт тиллик қўлёз-
малари, грамматик қисмларининг мингга яқин қўлёзмалари мавжуд.

Демак, хоразмшоҳлар сулоласи олимнинг асарларига катта эътибор бер-

ганлар, котибларга унинг асарларидан нусхалар кўчирилишига ҳомийлик
қилганлар. Бу ҳақда Маҳмуд Замахшарий “Муқаддамату-л-адаб” асарининг
кириш шундай ёзади: Араб тилини қолган барча тиллардан, шунингдек,
нозил қилинган китоб (Қуръон) ни бошқа китоблардан фазилатли қилган
Тангрига шукрлар бўлсин. Арабча сўз ёзишни билмаган пайғамбар Муҳам-
мад (с.а.в.) ва ундан кейинги мўътабар зотларга ҳамда бу (араб) тилининг
улуғлигига салавотлар бўлсин. Тангри унга жуда шарафли ишни буюрди.
Дарҳақиқат, ислом миллати унинг турли илмларини, адабиётининг турли
соҳаларини яхши билувчиларга чуқур эҳтиёж сезмоқда. Бу илмларни пухта
эгаллаганлар мазкур миллат уламоларидан ҳисобланадилар. Улар имомлар-
нинг сафларида ёд этиладилар. Тангри бу табақага подшоҳлар булутлари-
нинг ёмғирларини тўкмайдиган қилди. Ҳеч бир кимсага уларнинг адиблари,

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

143

хатиблари, котиб-ёзувчилари, шоирларига берилганчалик совға-саломлар
берилмади. Араб давлати тугагандан сўнг ўтган асрлар ичида уларга меҳри-
бонлик қиладиган, уларни ихтиёр этадиган, уларга кафил бўладиган, ишла-
рини битказадиган, уларнинг ҳунарларини билиб, қадрига етадиган, ҳунар-
ларига кетадиган харажатларни қоплайдиган бирорта шижоатли подшоҳ
келмади. Аллоҳ таоло бизнинг замонамизда адаб илмининг ғалабаси учун
Отсиз ни танлади. Унинг қалбига адаб тилига нисбатан муҳаббат солди. У
улуғ амир, сипоҳсолор Алоуддавла Абулмузаффар Отсиз бин Хоразмшоҳ-
дир. Тангри уни юқори тутсин, тавфиқига рижо берсин. У фозиллар билан
қуриладиган давралардан беқиёс лаззатланади, билимдонлар билан бўла-
диган суҳбатлардан овунади. Кенг карамининг сояси уларнинг боши узра
тортилиб туради, уларнинг хонадонлари Отсиз берган беҳисоб инъомлар
билан ажралиб туради. У олимларга муттасил совғалар ва кийим-кечаклар
беради, инъомлар юборади.

Кундуз куни эди, менга ўзининг кутубхонаси учун “Муқаддамату-л-

адаб” китобидан бир нусха ёзиб бериш мазмунидаги муқаддас буйруғи етиб
келди. Унинг буйруғи доимо улуғ бўлсин. Мен унинг фармонини бажаришга
киришдим. Унинг номига бағишланган бу китобни унинг учун битказдим.
Ушбу китоб кўнгилларга мойил бўлди. Китоб эллар аро кун чиқар, жануб
шамолидек тарқалди. Мен асарнинг барча элларда ва ҳар доим ёдда тути-
лиши, унинг азиз номи барча тилларда достон бўлишини истадим. Тангри
таоло унинг гўзал отини юксакларга кўтаришга, улуғ савобларга сазовор
бўлишига ёрдам берсин

1

.

Маҳмуд Замахшарий “Муқаддамату-л-адаб” асарининг луғат қисмлари

киритилган дунё фондларидаги 100 яқин нодир қўлёзмаларини дастлабки
ўрганиш улар орасида Хоразмда кўчирилган ёки хоразмлик котиблар
китобат қилган қўлёзмалар кўплиги аниқланди. Мазкур қўлёзмаларнинг
асосий қисми хорижий мамлакатларда сақланмоқда. Эътиборли жиҳати
уларнинг китобат даврининг қадимийлиги ва сўзликка туркий муодил-
ларнинг киритилганлиги ҳисобланади.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг луғат қисмларидаги сўзлар Маҳмуд Замахша-

рий ишлаб чиққан ички мавзулар асосида тузилган. Мазкур қисмдаги сўз
мақолалари ўзига хос ички тартибда берилган. Асар қўлёзмаларининг бери-
лиш тартиби асосан бир-бирига ўхшаш. Луғат сўзлигининг берилиш тарти-
бини аниқроқ тасаввур қилиш учун асарнинг дунёдаги ягона арабча-форсча-
туркий-мўғулча тўрт тилли қўлёзмаси асосида кўриб чиқиш мақсадга
мувофиқ

2

.

Дастлаб сўзнинг бирликдаги кўриниши келтирилган бўлиб, ундан сўнг

лозим ўринлардагина унинг кўплик шакли кўрсатилган. Мазкур бирликдаги

1

The Muqaddimat al-Adab:A Facsimile Reprodution of the Quadrilingual Manuscript (Arabic,

Persian, Chagatay and Mongol). Tokyo.2008. p. 001b-005b.

2

Mahmud Zamaxshariy. Muqaddamatu-l-adab. O‘zFA Adabiyot muzeyi, qo‘lyozma № 202.

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

144

арабий сўзнинг форсий, туркий ва мўғулий сўзликлари унинг остига кетма-
кет ёзилган. Сўзнинг кўплик шакли арабий сўзликда айнан келтирилган
бўлса, форсий сўзликда عمج–

жамъ

– “кўплик” сўзи билан кўрсатилган.

Айнан шу кўпликдаги сўзларнинг туркий ва мўғулий шакллари

жамъ

сўзининг бош ҳарфи ج–

жим

билан белгиланган. Айрим ўринларда

бирликдаги сўзнинг икки ва ундан ортиқ кўплик шакли берилган.

Масалан: رحس–

саҳар

– كنات–

тонг

сўзининг راحسا–

асҳа:р

ва روحس–

суҳу:р

кўринишидаги кўплик шакллари берилган. Уларнинг ҳар иккаласи ج–

жим

ҳарфи билан кўрсатилган. Шунингдек, نمز–

заман

сўзининг نامزا–

азма:н

ва

ةنمزا– азмина каби رصع–

ъаср

сўзининг راصعا –

аъса:р

ва روصع–

усу:р

кўринишидаги кўплик шакллари ҳам форсий сўзликда عمج–

жамъ

сўзи ва

туркий ҳамда мўғулий сўзликда ج–

жим

ҳарфи билан кўрсатилган. Қўлёзма

матнини синчковлик билан ўрганиш матнда икки, уч ва тўрттадан кўплик
шаклларига эга бўлган ҳолатлар мавжудлигини кўрсатди.

Араб тилидаги сўзнинг ўзи айнан бошқа тилларда ҳам қўлланилган

бўлса, у ҳолда бу сўз форсий, туркий, мўғулий муодилда арабча فورعم–

маъру:ф

сўзи билан кўрсатилган. Форсий муодилда бу сўз тўлиғича ёзилган

бўлиб, туркий ва мўғулий сўзликда эса

маъру:ф

сўзининг охирги ҳарфи ف–

фа

билан белгиланган, масалан:

арабча جنران–

на:ринж

форсча فورعم–

маъру:ф

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча شرع–

ъарш

форсча فورعم–

маъру:ф

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча مغلب–

балғам

форсча فورعم –

маъру:ф

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча ىدص–

сада:

форсча فورعم–

маъру:ф

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

Демак, юқоридаги ران

جن – на:ринж, شرع–

ъарш

, مغلب–

балғам

, ىدص–

сада:

каби сўзлар форс, туркий, мўғул тилларида айнан арабий кўринишдагидек
қўлланилган.

Агар арабий сўзнинг форсий таржимаси туркий ҳамда мўғулий сўзликда

айнан форсчадагидек ўзгаришсиз қўлланилган бўлса, у ҳолда сўзликнинг
туркий, мўғулий шаклдошлари ف–

фа

ҳарфи билан кўрсатилган, масалан:

арабча جردا–

идриж

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

145

форсча ولا–

алу

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча نيت–

ти:н

форсча ولاتفش–

шафталу

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча لحز–

зуҳал

форсча نويك–

кайван

туркий ف

–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча ةفرش–

шурфа

форсча هركنك–

кунгра

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

арабча ىبرع–

арабий

форсча نافز ىزات–

тазий зафан

туркий ف–

фа

мўғулий ف–

фа

Сўзнинг туркий шакли мўғулий сўзликда қўлланилган бўлса, у ҳолда

мўғулий сўзликдаги сўз ўрнига ف–

фа

ҳарфи қўйилган. Бунда араб, форс, туркий

тиллардаги мазкур сўзнинг муодиллари ўз ўрнига тўлиғича ёзилган, масалан:

арабча شمشم–

мишмиш

форсча ولادرز–

зарда:лу

туркий كوريا–

эрук

мўғулий ف–

фа

арабча صاخا–

ихха:с

форсча هايس ىولا–

алуйи сиёҳ

туркий ولا هرق–

қара алу

мўғулий ف–

фа

арабча ديق–

қайд

форсча دنب–

банд

туркий واقب–

буқав

мўғулий ف–

фа

арабча ةملس–

суллама

форсча نابدرن–

нардбан

туркий وتاش–

шату

мўғулий ف–

фа

Қўлёзма матнида арабий сўзнинг кетма-кет икки маънодоши келган

бўлса, у ҳолда биринчи сўзга унинг таржимаси ёзилган ва ўзидан кейинги
маънодоши هلثم–

мислуҳу

– “унга ўхшаш” ибораси билан кўрсатилган. Сўз-

ларнинг маънодошлари уларнинг сонига қараб кетма-кет жойлаштирилган,
масалан: ةيحان–

на:ҳийа

сўзи туркийда ىراس–

сари

маъносида изоҳланган. Бу

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

146

сўздан кейин келган بناج–

жа:ниб

, هجو–

важҳ

, ةهج–

жиҳат

, رطق–

қутр,

ءاجر–

ража:,

ضرع–

ъурд

, ءافش–

шафа:

, فرط–

тараф

, ةفاح–

ҳа:ффат

сўзлари форсий,

туркий, мўғулий сўзликда мислуҳу ибораси билан берилган. Демак, юқоридаги
турли шаклдаги арабий сўзларнинг барчаси туркий тилда бир хил сўз билан
ифодаланган. Бундан ташқари қўлёзма матнида ушбу қўлланилган ҳолатдан
чекинишлар ҳам учрайди. Масалан, арабий لظ–

зилл

форсийда هياس–

са:йа

,

туркийда اكلاوك–

кўлага

тарзида кўрсатилган. Зилл сўзидан кейин унинг

синоними арабий ءىف–

фай

сўзининг остига “соя” мазмунидаги форсий, туркий,

мўғулий сўзлар олдинги қатордаги каби айнан тўлиқ кўрсатилган.

Арабий قرب–

барқ

сўзи форсийда شحرد–

дарахш,

туркийда نيشاي–

йашин

,

мўғулийда نيشاي–

йашин

тарзида изоҳланган.

Мазкур сўздан кейин келган арабий ةقعاص –

са:ъиқа

сўзи ҳам «яшин»

мазмунини англатади, лекин унинг остидаги форсий сўзликда هلثم– мислуҳу
белгиси, туркийда نيشي–

йашин

, қайта такрорланган ва мўғулий сўзликда م–

мим

ҳарфи билан кўрсатилган.

Қўлёзма матнида арабий, форсий, мўғулий сўзликдаги маънодошлар ўз

ўрнида берилиб, туркий сўзлик муодили فورعم –

маъру:ф

– ف ҳарфи билан

белгиланган ҳолатлар ҳам учрайди. Масалан:

арабча قرو–

варақ

форсча ذغاك–

ка:ғаз

туркий ف–

фа

мўғулий نوسلاج–

жалсун

арабча ةروص–

су:рат

форсча ركيب–

пайкар

туркий ف–

фа

мўғулий هموس–

сума

Юқоридаги мисолларда туркий сўзлик ўрнида ف–

фа

ҳарфининг кўрс-

атилиши айнан варақ ҳамда сурат сўзларининг ўзгаришсиз туркий сўзликда
ҳам қўлланилганига ишора қилади.

“Муқаддамату-л-адаб” нинг бу нусхасида юқоридаги ҳолатнинг бошқа

бир кўриниши ҳам учрайди. Бунга кўра арабий сўзликдаги сўз мақоласининг
форсий ҳамда туркий муодиллари

маъру:ф

сўзи билан кўрсатилган. Матн

таркибидаги мўғулий сўзликда эса унинг мўғулча муодили келтирилади.

арабча ناما

ة –

ама:нат

форсча فورعم–

маъру:ф

туркий ف–

фа

мўғулий كناد–

данг

арабча بدا–

адаб

форсча فورعم–

маъру:ф

туркий ف–

фа

мўғулий ىربا–

аброй

1

1

Qarang: Poppe N.N. Mongolskiy slovar “Muqaddamatu-l-adab” I. II., Moskva, 1938.

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

147

Бундан ташқари қўлёзма матнида юқоридаги ҳолатлардан ҳам фарқли

ўринларни учратиш мумкин. Масалан, арабий ةنحش–

шаҳна

мақоласи

форсийда маъру: ф, туркий сўзликда ةغوراد–

даруға

, мўғулийда ف–

фа

белгиси билан кўрсатилган. Демак, форсийда ةنحش–

шаҳна

сўзи араб

тилидаги каби ўзгаришсиз қўлланилган. Қўлёзмадаги мўғулий шакл
ўрнидаги ف–

фа

эса мазкур ўринда туркий даруға сўзининг келишини

кўрсатмоқда. Бу ҳолат қўлёзма матнида қуйидагича белгиланган:

арабча ةنحش–

шаҳна

форсча فورعم–

маъру:ф

туркий ةغوراد–

даруға

мўғулий ف–

фа

Қўлёзма матнида ўзига хос тузилиш жиҳатларига эга бўлган ҳоллар ҳам

учрайди. Масалан, арабий رصق–

қаср

сўзи форсий كشوك–

кўшк

тарзида

келтирилган. Туркий сўзликда бу сўз هلثم–

мислуҳу

ишораси билан

изоҳланиб, мўғулий кўринишда ف–

фа

ҳарфи билан кўрсатилган. Юқори-

даги туркий мақола сўзнинг берилиш қоидасига биноан ўзидан олдинги
сўзга ўхшаш бўлиши керак, яъни

қаср

сўзи

يلشيق

ويا ق

–

қишлиқ эв

тарзида

изоҳланмоғи лозим. Лекин қаср сўзидан кейинги мақолага мурожаат этсак.
Бу сўз сарҳ бўлиб, у форсий دنلب كشوك–

кўшки баланд

, туркий كشوك كودب–

будук

кўшк

, мўғулий كشوك نوردنا–

андурун кўшк

сўзлари ёрдамида ифодаланган.

Демак, арабий رصق–

қаср

сўзи туркий сўзликда форсий муодилга ўхшаш كشوك

–

кўшк

тарзида изоҳланади. Шу мақоланинг мўғулий муодилига келсак, у ف

ҳарфи билан белгиланган эди. Бу эса мўғулий сўзликда ҳам كشوك–

кўшк

сўзи

қўлланганлигига ишора қилади.

Асарнинг феъллар қисми тўлиқ бўлиб, жуда равон хат билан ёзилган.

Феъллар қисмида ҳам айрим шартли қисқартмалар қўлланилган. Кетма-кет
келган маънодош феъллар هلثم–

мислуҳу

қисқартмаси билан кўрсатилган.

Масалан, هيلا حنج–

жанаҳа илайҳи

феъли туркийча

لكنوك

ىدنس

هقنا

–

кўнгил синди анқа

тарзида изоҳланган. Мазкур феълдан кейин берилган арабий هل حنج–

жанаҳа лаҳу

феъли туркий сўзликда مбелгиси билан кўрсатилган. Демак, мазкур

жанаҳа лаҳу

феъли ҳам олдинги

кўнгил синди анқа

маъносини англатади.

Бундан ташқари феъллар қисмида кетма-кет иккидан ортиқ белгиси

билан кўрсатилган феълларни учратиш мумкин. Қўлёзманинг арабий
сўзлигидаги ءىشلا هبضغ–

ғадабаҳу аш-шай’а

туркийда ىن همين نيدنا ىدلا نلايب جوك–

куч биланалди андин нимани

тарзида изоҳланган. Ундан кейинги арабий

ءىشلا هنم بضغ–

ғадаба минҳу-ш-шай’а

ҳамда ءىشلا ىلع هبضغ–

ғадабаҳу ъала-

ш-шай’а

иборалари туркийда белгиси билан кўрсатилган.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг ушбу нусхаси таркибидаги арабий матнга

ҳаракатлар қўйилган. Лекин арабий матндаги ҳаракатларнинг тушиб қолиш
ҳоллари ҳам учрайди. Қўлёзмадаги форсий, туркий, мўғулий сўзлик матнида
эса ҳаракатлар берилмаган. Юқоридаги сўзликлар матнидаги айрим сўзларнинг
ўқилишини аниқлаштириш мақсадида ўрни билан ҳаракатлар киритилган

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

148

мисолларни ҳам учратиш мумкин. Масалан, форсий сўзликда كلم

–

малак

, نيجرخ

–

хуржин

, قيربا–

ибриқ

, رد–

дар

, مدرم–

мардум,

مشج كلم–

милки чашм

, мўғулий

сўзликда هكنم–

минка

, ىك–

ки

, قيلولج–

жалвалиқ,

هولج–

жалава

.

Маҳмуд Замахшарий “Муқаддамату-л-адаб” асарининг луғат қисмлари

киритилган дунё фондларидаги 100 яқин нодир қўлёзмаларини дастлабки
ўрганиш улар орасида Хоразмда кўчирилган ёки хоразмлик котиблар
китобат қилган қўлёзмалар кўплиги аниқланди. Мазкур қўлёзмаларнинг
асосий қисми хорижий мамлакатларда сақланмоқда. Эътиборли жиҳати
уларнинг китобат даврининг қадимийлиги ва сўзликка туркий муодил-
ларнинг киритилганлиги ҳисобланади.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг тарихи кўрсатилган энг қадимий қўлёзмаси-

нинг Хоразм нусхаси Туркиянинг Ёзгат шаҳрида Маориф кутубхонаси
фондида 396 ҳужжат рақами остида сақланган ҳозирда Истамбулдаги Сулай-
мония кутубхонаси хазинасига кўчирилган манба саналади. Ушбу манба шу
кунга қадар тадқиқотларда ўзи сақланган жой номи билан “Ёзгат” қўлёзмаси
сифатида зикр қилинган. Ундаги маълумотга кўра, бу қўлёзма 655 ҳижрий
йил, учинчи жумаду-л-аввал шанба, яъни 1257 йил 27 май куни Хоразмда
котиб Иброҳим бин Маҳмуд Суфи Муаззин томонидан кўчирилган. Шу
сабабли туркий сўзлик киритилган мазкур қўлёзмани “Ёзгат” деб эмас,
“Хоразм” нусхаси деб аташ илмий нуқтаи назардан тўғри бўлади.

Хоразм қўлёзмасининг дастлабки варақларига Қуръоннинг Нуҳ ва Жин

сураларидан парчалар ёзилган. Асарнинг муқаддима қисми тушиб қолган.
Асосий матн исмлар қисми ”тупроқ”бобининг “маъдан” фаслидаги حاشو –

виша:ҳун

, دنب نايم –

мийа:н банд

, ىغاب نيرق –

қарин бағи

сўзи билан бошланган.

Исмлар қисмининг матни тўлиқ, лекин махсус колофон кўринишида шакл-
лантирилмаган. Феъллар қисми тўртбурчак нақшли унвон билан бошланган,
унга لاعفلأا باتك –

кита:бу-л-афъа:л

мазмунидаги ёзув киритилган. Асарнинг

ҳарфлар, исмларнинг турланиши, феълларнинг тусланишига бағишланган
қисмлари тугал асардек бисмилло билан бошланиб, хотима билан тугаган.
Арабий матн йирик сулс-насх хатида, қора сиёҳда ҳаракатлар билан ёзилган.
Боб, фасл сўзлари сарлавҳа тарзида қизил сиёҳ билан ажратиб кўрсатилган.
Қўлёзма матнидаги сўзларда учраган

ظ

،

ط

،

ض

،

ذ ص

،

د

،

ز

،

ر

каби ҳарфлар

остига нуқта қўйилган. Туркий, форсий сўзлик матнида ҳам ҳаракатли
ўринлар учрайди. Асар матни 347 варақдан иборат бўлиб, ҳар саҳифага етти
қатордан матн битилган.

Хоразм қўлёзмасидаги туркий жумлаларнинг сўз тартиби асарнинг бошқа

қўлёзмаларидаги туркий сўзлик тартибидан фарқланади. Масалан, арабий هأنه
ماعطلا–

ҳана’аҳу-т-таъа:му

жумласи асарнинг “А”, “В”, “Г” нусхаларида ىدكنيس

شا اكنا–

сингди анга аш

, Хоразм нусхасида эса ىدكنس ماعط

اكنا

–

таъа:м сингди анга

шаклида берилган. Яна бир мисол, арабий ءاملاب هحضن–

надаҳаҳу би-л-ма:‘и

ибораси “А” нусхада لاريب وس ىنا ىدروا–

урди ани сув бирла

, “В”, “Г” нусха-

ларида ىن فس اكنا ىتبس–

сэпти анга

сувни тарзида изоҳланган. Бу жумла

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

149

тавсифланаётган Хоразм қўлёзмасида ىدروا لارب فس–

сув бирла урди

кўринишида

келтирилган. Мазкур қўлёзма ўзининг қадимийлиги, туркий сўзликнинг
нодирлиги жиҳатидан ҳам алоҳида тадқиқот объекти бўлиши зарур. Асар
матни катта ҳажмли хотима-колофон билан тугаган.

Китобат даврининг қадимийлиги нуқтаи назаридан навбатдаги қўлёзма

Доғистондаги Тарих, тил ва адабиёт институти фондида 117 сақланиш
рақами остида сақланаётган “Муқаддамату-л-адаб”нинг арабча-форсча-тур-
кийча сўзлик киритилган уч тилли қўлёзмаси ҳисобланади. Бу нодир
нусханинг хотимасидаги маълумотга кўра у 731 ҳижрий, 1330 милодий йили
Хоразмда котиб Маҳмуд бин Юсуф Саббоғий Саробий томонидан
кўчирилган. Унга муқаддима (1б-3б), исмлар (4а-64б) ва феъллар қисмлари
(65а-246б) киритилган

1

. Қўлёзманинг кириш қисмидаги маълумотга кўра

мазкур нодир нусха 1940 йил Габшимин масжидидаги қўлёзмалар орасидан
Р. Муҳамедов томонидан ажратиб олинган.

Асар матниниг арабча сўзлиги йирик насх хатида қора сиёҳда берилган.

Форсий сўзлик унинг остига турли йўналишларда майда насх хатида кири-
тилган. Котиб туркий сўзликнинг аҳамиятини таъкидлаш мақсадида уни
қизил сиёҳ билан ажратиб кўрсатган ва қадимий услубдаги майда насх
хатида кўчирган.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг яна бир нодир Хоразм нусхаси Туркиядаги

Дамад Иброҳим Пошша кутубхонасидаги 1149 рақамли қўлёзма ҳисобла-
нади. Қўлёзманинг дастлабки саҳифаларига Дамад Иброҳимнинг шахсий
муҳри, унинг вақфига тегишли муҳрлар урилган. У муқаддима билан бош-
ланган. Муқаддиманинг арабий матни остида сатрма-сатр форсий таржи-
маси ҳам берилган. Исмлар, феъллар, ҳарфлар, исмларнинг турланиши,
феълларнинг тусланишига бағишланган қисмлар тўлиқ, ўзига хос колофон
билан якунланган. Асосий арабий матн йирик насх хатида, форсий матн эса
настаълиқда қора сиёҳ билан берилган. Барча сарлавҳалар қизил сиёҳда
ёзилган. Ҳарфлар қисмининг бошланишидаги айрим сўзларнинг остига ара-
бий изоҳи берилган. Ҳар бир саҳифага 7 сатрдан матн жойлаштирилган.

Мазкур ноёб қўлёзма Хоразмда машҳур “Ал-Байда” мадрасасида Ибо-

дуллоҳ Муҳаммад бин Юсуф Саройи қўли билан битилган. Китобат тарихи
ҳижрий 738 йил шаъбон ойининг бошлари, яъни 1388 йил февраль ойининг
охири деб кўрсатилган. Ҳозирда бу қўлёзма Сулаймония кутубхонаси фон-
дида сақланади.

Истамбулдаги Археология музейи қўлёзма фондида 1619 сақланиш рақа-

мида рўйхатга олинган қўлёзма “Муқаддамату-л-адаб”нинг муҳим нусха-
ларидан бири ҳисобланади.

1

Katalog arabskix rukopisey institute istorii, yazika i literature Dagestanskogo filial AN SSSR

(Catalog of Arabic manuscripts at the Institute of History, Language and Literature of the
Dagestan Branch of the USSR Academy of Sciences), Мoskva, 1977, pp. 26-27.

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

150

Мазкур қўлёзмани Закий Валидий Тўғон “Олтин ўрда” нусхаси деб атайди

1

.

Бу қўлёзма асарнинг тўлиқ нусхаси бўлиб, унга мавжуд қисмларнинг барчаси
киритилган. Асарнинг бошланиши, исмлар билан феъллар қисмларининг ораси,
қўлёзманинг охирида араб ва форс тилларида ёзилган рисолалар бор. Улардан
бири “Хуросон устози” деб аталмиш Аҳмад бин Маҳмуд бин Муҳаммад
Нисопурийнинг мусиқа илмига оид рисоласидир. Қўлёзманинг ҳар бир қисми
бисмилло билан бошланиб, тамма билан тугаган. Сарлавҳа қизил сиёҳ билан
ажратиб кўрсатилган. Қўлёзма ҳошиясига кўплаб тўлдиришлар киритилган,
китоб соҳибларининг муҳрлари урилган. Ҳар бир саҳифага 15 қатордан матн
жойлаштирилган. Форсий матн қора, туркий матн қизил сиёҳда настаълиқ
хатида битилган. Қўлёзманинг ҳажми 201 варақдан иборат. Қўлёзма таркибидаги
биринчи – исмлар қисми Дамад Иброҳим Пошша кутубхонасидаги 1149 рақамли
юқоридаги қўлёзма котиби Ҳибатуллоҳ Саройи қўли билан Эски Сарой шаҳрида
10 муҳаррам 741 ҳижрий йил, милодий 1340 йил 6 июль куни ёзилган. Асарнинг
иккинчи – феъллар қисми ҳам айнан шу котиб томонидан 740 ҳижрий йил
шаввол ойининг бошларида, милодий 1340 йил апрель ойида тугатилган.
Ҳарфлар қисмининг китобат тарихи ҳам қўлёзма сўнгида кўрсатилган. У 26
муҳаррам 741 ҳижрий, яъни 1340 йил 12 июлда ёзилган. Қўлёзма таркибидаги
асар қисмларининг кўчирилиш тарихи феъллар қисмининг дастлаб кўчирилган-
лигини, сўнгра исмлар ҳамда ҳарфлар қисмлари ёзилганлигини кўрсатади. Асар
таркибига арабий, форсий, туркий сўзлик матни киритилган.

Туркиянинг Миллат кутубхонаси фондидаги 2009 сақланиш рақамли

қўлёзма 749 ҳижрий, 1348 милодий йили Хоразмга қарашли Сирдарё ҳавза-
сининг қуйи оқимидаги Хоразмшоҳларнинг ғарбий қалъаси Жанд шаҳрида
Мавлоно Ҳисомуддин Жандий томонидан кўчирилган. Арабий, форсий,
туркий сўзлик матнлари киритилган бу қўлёзмадаги туркий сўзлик ўзининг
қадимийлиги билан ажралиб туради.

Истанбулдаги Тўпқопи саройи қўлёзмалар фонди таркибига кирган Аҳмад

III кутубхонасидаги XIII–XIV асрларда кўчирилган 2243 рақамли қўлёзма,
мазкур кутубхонадаги Шамс Хивақий томонидан кўчирилган 2470 сақланиш
рақамли XIV аср нусхаси, шунингдек, 2741 рақамли арабча-форсча-туркий
сўзлик киритилган қўлёзма, буларнинг барчаси “Муқаддамату-л-адаб” матнини
илмий таҳлил қилиш учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Бу қўлёзмалар
ёзув хусусияти, китобат услубига кўра Ўрта Осиё ҳудудидаги минтақаларда
китобат қилинган, улар туркий тил трихини ўрганиш бўйича муҳим манбалар
сифатида илмий аҳамиятга ъга ҳисобланади.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг Хоразм билан боғлиқ яна бир муҳим қўлёз-

маси Сулаймония кутубхонасида сақланувчи 648 рақамли Ҳожи Башир Оға
нусхаси саналади.

1

Togan Z.V. Zimahseri’nin Dog‘u Turkcesi ile “Mukaddimatu’l-Edeb” I [“Mukaddimatu’l-Edeb”

– Zimahseri’s East turkic dictionary]. Turk Medeniyati – Turkish Civilization, 1965, no 14, p 84.

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

151

У муқаддима билан бошланган. Арабий матн остида муқаддиманинг

форсий таржимаси ҳам берилган. Қўлёзманинг дастлабки саҳифаларига
турли шаклдаги муҳрлар урилган. Улар орасида Ҳожи Башир Оғанинг
шахсий ва вақфига тегишли муҳрлари ҳам бор. Асосий матндан олдинги
варақларда бошқа асарлардан бўлаклар келтирилган ва мазкур қўлёзма
Ҳожи Башир Оға қўлига ўтганлиги ҳақида ёзув ҳам битилган.

Исмлар қисми матни муқаддимага уланиб кетган. Унда Хадича Турхон

қўлёзмаси матнидаги каби шартли қисқартмалар берилган. Исмлар қисми
мукаммал колофон билан тугатилган. Қўлёзмадаги феъллар қисми тўлиқ
берилган. Унинг колофонида асар Аҳмад бин Муҳаммад Шамсу-л-Хивақий
Кубравий томонидан 8-сафар 797 ҳижрий йил (милодий 2-декабрь 1394
йили) Мисрда ёзилганлиги кўрсатилган. Колофон ёнида эса бу қўлёзма
асарнинг Хоразм олимлари томонидан кўриб чиқилган нусхалар билан
Мисрда 797 йил 9 рабиу-л-аввал (милодий 1395 йил 3 январь) куни
қиёсланганлиги ҳақида ёзув бор. Қўлёзманинг ҳар бир саҳифасига 13
қатордан матн жойлаштирилган.

Феъллар қисми тугагандан сўнг асарнинг муқаддимаси қайтадан кўчи-

рилган. Сўнгра исмлар қисмининг матни тўлиқ қайта келтирилган. Унинг
таркибига туркий сўзлик ҳам киритилган. Исмлар қисмининг ҳошиясига
кўплаб тўлдиришлар, грамматик қоидалар, ҳадислардан намуналар, шеърий
парчалар ёзилган. Қўлёзманинг бу қисми ҳам анчагина қадимий бўлиб, матн
сўнггида унинг ҳижрий 749 (милодий 1348) йил кўчирилганлиги кўрсатил-
ган. Саҳифага 8 қатордан матн киритилган. Ёзув услуби, китобат хусусият-
ларига кўра, бу қисм олдинги қисмга нисбатан илгарироқ кўчирилган.

Демак, “Муқаддамату-л-адаб”нинг Ҳожи Башир Оға қўлёзмаси таркиби-

га икки нодир нусхаси киритилган. Унинг таркибидаги қадимий туркий
сўзлик Хоразмда китобат қилинган манбалар билан қиёсланганлиги билан
муҳим илмий аҳамиятга эга.

Асарнинг диққатга лойиқ қўлёзмаларидан яна бири сифатида Туркия-

нинг Маниса кутубхонасидаги 2850 сақланиш рақамли нусхани келтириш
мумкин. Бу қўлёзма Дамад Иброҳим Пошша кутубхонаси, Археология
музейи фондидаги манбалар сингари Ҳибатуллоҳ бин Қосим бин Аҳмад бин
Масъуд бин Ҳисомуддин Саройи томонидан Амир Мурод бин Амир Шоҳин
бин Амир Иззуддин саройидаги кутубхона учун махсус кўчирилган сарой
нусхаси ҳисобланади.

Қўлёзманинг бошланиш қисмидан бир неча варақ тушиб қолган. Асар

муқаддиманинг

و مهيلسرتمو مهئابطخ

مهئارعش

–

хутаба:иҳим ва мутарсили:ҳим ва

шуъара:иҳим

сўзлари билан бошланган. Исмлар қисми тўлиқ кўчирилган.

Феъллар қисми бисмилло билан бошланган, матни тўлиқ. Қўлёзманинг бош-
ланиши ҳамда охирги варағига Маниса кутубхонасининг юмалоқ муҳри
урилган. Муқаддимадаги ёзувга кўра, мазкур қўлёзма Аламий Али Афандининг
вақфига кирган – ىدنفا ىلع ىملع موحرم فقو. Қўлёзма ҳошияларига кўплаб тўлди-

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

152

ришлар, грамматик изоҳлар киритилган. Арабий сўзлик матни йирик насх
хатида, форсий сўзлик матни эса сатрлар оралиғига настаълиқ хатида ёзилган.
Ҳар бир саҳифага 9 қатордан матн жойлаштирилган. Қўлёзманинг жами ҳажми
270 варақдан иборат. Асарнинг мазкур нусхаси 800 ҳижрий йилнинг 25-рама-
зону-л-муборак, сешанба (милодий 1398 йил 12 июнь) куни ёзиб тугатилган.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг арабча-хоразмийча нусхаси Кўния нусхаси номи

билан илмий истифодага кирган. Бу қўлёзма Юсуф Оға кутубхонасида дастлаб
1755, сўнгра 6919, ҳозирги кунда 5010 инвентар рақами остида сақланмоқда.
Қўлёзманинг бошланиш қисми нуқсонли бўлиб, у исмлар қисмининг қариндош-
уруғчиликка бағишланган бобидаги مع–

аммун

– “амаки” сўзи билан бошланган.

Асарнинг исмлар қисми анъанавий хотима билан тугаган. Исмлар

қисмининг умумий ҳажми 31 варақни ташкил этади. Феъллар қисмининг
матни тўлиқ сақланган. Исмлар ва феъллар қисмларида ҳар бир саҳифага 8
қатордан матн жойлаштирилган. Арабий сўз мақолаларининг араб ёзувидаги
хоразмий муодили сатрлар орасига ёзилган. Мазкур қисмларнинг хотима-
сида уларнинг китобат тарихи кўрсатилган эмас. Қўлёзмани илмий ўрганиш,
китобат хусусиятларини таҳлил этиш уни XII асрга оид деб ҳисоблашга асос
бўла олади. Бундан ташқари, асарнинг арабий матни XII–XIII аср қўлёз-
малари хатига ўхшаш йирик сулс-насх ёзув услубида ёзилган. Бу далил ҳам
қўлёзманинг қадимийлигига ишора қилади.

Қўлёзма таркибига асарнинг учинчи – ҳарфлар, тўртинчи – исмларнинг

турланиши, бешинчи – феълларнинг тусланиши қисмлари ҳам киритилган.
Мазкур қисмлар дастлабки қисмлар ёзувига нисбатан кичикроқ, лекин
қадимий ёзув услубида битилган. Сарлавҳалар йирик, сулс-насх хатида
ажратиб кўрсатилган. Қўлёзма матни билан танишиш унинг ўта моҳир хат-
тот томонидан кўчирилганлигини кўрсатади. Қўлёзманинг охири ҳам
нуқсонли. Нусхадан асардаги феълларнинг тусланишига бағишланган бе-
шинчи қисм таркибига кирган ўтган, ҳозирги-келаси замон, буйруқ майлига
бағишланган боблар, шунингдек, масдар, аниқ ва мажҳул даража сифат-
дошлари, сифат даражалари, макон ва замонни англатувчи исмлар қисмлари
тушиб қолган. Қўлёзма ҳамзали феъллар фасли билан тугаган.

Закий Валидий Тўғон илк бор 1927 йили мазкур қўлёзма матни билан

танишган ва 1948 йили уни тадқиқ эта бошлаган. У 1951 йили Истамбулда
“Хоразмча таржимали “Муқаддамату-л-адаб” китобини нашр этади. Китоб
таркибига “Кўния” қўлёзмасининг факсимиль нашри ва у ҳақидаги қисқача
мақола киритилган. Олим факсимиль нусханинг ҳошиясида Ветштейн нашр
этган “Замахшарийнинг арабча-форсча луғати” асарининг саҳифаларини “Ғ”
ҳарфи, Исҳоқ Ҳожа Аҳмад Афандининг “Ақса ал-араб фи таржимати
Муқаддимат ал-адаб” асари саҳифаларини “Т” ҳарфи билан кўрсатган

1

.

1

Togan Z..V. Horezmce Tercumeli Muqaddimat al-adab (Khorezm translation “Muqaddamatu-l-

adab”), Istanbul, 1951, 5 p.

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2020,

№

1

153

Англиядаги Британия музейида “Муқаддамату-л-адаб”нинг учта нодир

қўлёзмаси сақланмоқда. Муҳим илмий аҳамиятга эга нусхалардан бири 7429
сақланиш рақами остидаги қўлёзма бўлиб феъллар қисмидангина иборат бу
нусха таркибига арабий, форсий, туркий сўзлик киритилган. Бундан таш-
қари хоразмийча сўзлик киритилган ўринлари ҳам учрайди

1

. Қўлёзма

760/1359 йили кўчирилган.

“Муқаддамату-л-адаб”нинг Хоразмга оид қўлёзмалари Францияда ҳам

мавжуд. Париж миллий кутубхонасида Anquetil 34 рақамли қўлёзма (Paris
Supplement

turk

287)

“Муқаддамату-л-адаб”нинг қадимий, нодир

қўлёзмаларидан бири сақланади. Арабий-туркий сўзлик киритилган икки
тилли бу қўлёзмага асарнинг иккинчи – феъллар қисми киритилган. Арабий
сўзлик матни ўртача катталикдаги насх хатида битилган. Қўлёзма тарки-
бидаги туркий сўзликка келсак, у асарнинг Тошкент нусхаларидаги туркий
сўзликка жуда яқин келади. Масалан, Тошкент нусхаларидаги арабий لعفي أشنأ
اذك–

анша’а йафъалу каза:

ибораси

قناي

يق ى

ىنشيا نلاف رودلا

–

йанқи қиладур фалан

ишни

, وليق شيا نلاف ىدلاشب–

башлади фалан иш қилу

, ىنشيا لوا ىدلاشب وليق–

қилу

башлади ул ишни

, Париж нусхасида ىناسريان نلاف ىدلاشب وليق–

қилу башлади

фалан на эрсани

, Ёзгат нусхасида ىنشيا نلاف ىدلاشب وليق–

қилу башлади фалан

ишни

тарзида берилган. Нусханинг ҳар саҳифасига 9 қатордан матн

киритилган. Қўлёзма хатининг қадимийлиги, ундаги туркий сўзликнинг
китобат хусусиятларига кўра, бу нусха XII–XIII асрларда Хоразмда китобат
этилган, деб ҳисоблаш мумкин. Мазкур қўлёзма “Муқаддамату-л-адаб”нинг
муҳим манбаларидан бири бўлиб, йиғма туркий сўзлик матнини тузишда
қимматли маълумотлар беради.

Умуман, “Муқаддамату-л-адаб”нинг Хоразм қўлёзмаларининг барчаси

бир-биридан муҳим, нодир манбалар ҳисобланади. Шуни таъкидлаш
лозимки, мазкур қўлёзмаларнинг туркий сўзлиги ўзининг қадимийлиги би-
лан ажралиб туради. Уларнинг юртимизга олиб келиниши, тадқиқ этилиши
маданиятимиз,тилимиз, фанимиз тарихи, маънавий меросимиз сарчашмала-
рини аниқлаш, уларни тадқиқ этиш учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

1

Togan Z..V. Horezmce Tercumeli Muqaddimat al-adab (Khorezm translation “Muqaddamatu-l-

adab”), Istanbul, 1951, 6 p.