SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
115
языка, которые перешли в него из различных языковых семейств и
морфологических типов. Переход слов из одного языка в другой связан с
определенными историческими условиями.
Важно отметить, что арабский язык с древнейших времен стал языком-доно-
ром для многих языков, в том числе и для узбекского языка. Активизировалось
исследование арабских заимствований в результате расширяющихся контактов
между народами и политической обстановки. И это, так или иначе,
взаимосвязано с проникновением новых арабских слов в узбекский язык.
Выводы:
Функционирование арабизмов в узбекском языке показало их
широкое применение во многих функциональных стилях узбекского языка.
Арабизмы пополнили разные пласты его лексики. Основным и первым
пластом была религиозная терминология.
Успешное внедрение в узбекский язык получили арабские формы – причас-
тия, масдары, имена места и времени. Все они в лингвистической структуре
узбекского языка называются именами. Образованные путем внутренней флек-
сии слова послужили основой терминологического пласта сферы образования.
Арабские заимствования проделали долгий путь адаптации в узбекском
языке на фонетическом, грамматическом и семантическом уровнях. Тем
самым выявили специфику их формальной и семантической освоенности в
языке и выдвинули особенности их функционирования в узбекской речи.
АБДУЛКАСИМОВА ЛАЗИЗА
тадқиқотчи, ТДШУ
Қуръон ва ҳадис тилининг араб ҳуқуқий
терминологиясининг шаклланишига таъсир
кўрсатган омил сифатида
Аннотация. Маълумки, Ўзбекистон шарқшунослари томонидан араб тили
лексикологияси араб тилшунослигининг бошқа соҳаларига нисбатан кам ўрганилган.
Шу боис, мақолада бунги кунда ушбу соҳанинг муҳим лексик қатлами саналган ҳуқуқий
терминлар, хусусан араб тилидаги жиноят-ҳуқуқи терминлари тадқиқ қилинди.
Тадқиқот ишида термин тушунчаси, ҳуқуқий терминлар, жиноят-ҳуқуқи терминлари,
шунингдек асрлар давомида маълум бир тарихий босқичларни босиб ўтган араб
давлатларининг қонун тили тарихи ҳамда фикҳ методологиясининг асосий устун-
ларидан ҳисобланган Қуръон ва ҳадислардан келтирилган мисоллар илмий адабиётлар
таҳлили асосида ёритиб берилган.
Қуръони карим сураларининг оятларида ҳуқуқнинг турли соҳалари, жумладан,
жиноят ҳуқуқига тегишли бир қатор қонун-қоидалар мавжуд бўлиб, улар диний ҳуқуқ
тушунчалари билан суғорилгандир. Қуръони каримда бир неча оғир жиноят турлари
ҳақида сўз юритилган. Жумладан, ўғрилик, босқинчилик, қасддан одам ўлдириш, тан
жароҳатини етказиш, порахўрлик, зино, туҳмат, жосуслик, исён, спиртли ичимлик-
ларни истеъмол қилиш, ота-онанинг қасддан ўз фарзандини ўлдириши, судхўрлик ва
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
116
бошқалар. Шу сабабли мақолада Қуръон ҳамда ҳадислар араб ҳуқуқий тилининг
шаклланишига таъсир кўрсатган омил сифатида таҳлил қилинган.
Исломнинг иккинчи манбаи ҳисобланмиш суннатларда ҳам қатор жиноят ҳуқуқига
оид терминлар келтирилган бўлиб, Имом ал-Бухорийнинг «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ» ҳадислар
тўпламидаги жиноят ҳуқуқига оид жиноят ва жазо масалаларини ўзида акс эттирган
саҳиҳ – ишончли ҳадислар тадқиқот манбаи сифатида ўрганилган. “Олтин силсиласи:
Саҳиҳул Бухорий” номли ҳадис тўпламларининг 3, 4 ва 8-жузларида жиноят турлари ва
уларда кўзда тутилган жазо масалалари ифодаланган ҳадислар ҳам ўрин олган.
Мақолада “Ҳаддлар китоби (боб)” дан келтирилган хамр ичиш ва ўғирлик қилишда
пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) томонидан қўлланган жазолар тўғрисидаги
ҳадислар, “Гувоҳликлар китоби” дан эса яширинган кишининг гувоҳлиги, бирор
нарсага бир ёки бир нечта гувоҳ гувоҳлик бериши, адолатли гувоҳлар, ноҳақ гувоҳликка
гувоҳ қилиниш ҳақидаги ҳадислар, “Диялар китоби” деб номланган бўлимдан эса ўша
давр амалиётида мавжуд бўлган аниқ жиноят ишлари тафсилотини баён қилган
ҳолда қасддан одам ўлдириш ва тан жароҳати етказиш ва шу каби бошқа жиноий
қилмишларни ўз ичига олган ҳадислар ўрин олган.
Қуръон оятлари, ҳадис ҳамда суннатларда келтирилган фиқҳий-ҳуқуқий масала ҳамда
терминлар ҳозирги араб тилидаги жиноят ҳуқуқи терминларининг пайдо бўлиши ва
шаклланишида асос бўлиб хизмат қилгани қатор мисоллар орқали исботланган.
Таянч сўз ва иборалар: араб тили лексикологияси, термин, ҳуқуқий терминлар,
жиноят ҳуқуқи терминлари, Қуръон оятлари, ҳадислар, диялар китоби, гувоҳ-
ликлар китоби, суннат, фиқҳ.
Аннотация. Известно, что лексикология арабского языка слабо изучена восто-
коведами Узбекистана по сравнению с другими областями арабского языкознания.
В связи с этим, в статье исследуются правовые термины, в частности уголовного
права, считающиеся важным лексическим слоем данной сферы арабского языка. В
исследовательской работе на основе анализа научной литературы освещаются
понятия термина, юридических терминов, уголовно-правовых терминов, изучают-
ся также история правового языка арабских стран, прошедшая определенные
исторические этапы; примеры из Корана и хадисов, которые приводятся в
качестве основных столпов методологии фикха.
В аятах Корана есть ряд законов, охватывающих различные области права,
включая уголовное, которые обогащены понятиями религиозного права. В Коране
упоминается несколько видов тяжких преступлений, в частности кража, грабеж,
умышленное убийство, нанесение телесных повреждений, взяточничество, супру-
жеская измена, клевета, шпионаж, мятеж, употребление алкоголя, умышленное
убийство родителями собственного ребенка, ростовщичество и др. В этой связи
Коран и хадисы рассматриваются как факторы, влияющие на формирование
арабского юридического языка.
Сунна, считающаяся вторым источником Ислама, тоже содержит ряд тер-
минов, связанных с уголовным правом. Как объект исследования были изучены те
подлинные хадисы имама аль-Бухари «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ», которые отражают
вопросы уголовного права и наказания. В 3, 4 и 8 сборниках хадисов под названием
"Олтин силсиласи: Саҳиҳул Бухорий" есть также хадисы, описывающие виды
преступлений и предусматривающие соответствующие наказания.
В статье из “Книги (главы) хаддов” приведены хадисы пророка Мохаммеда о
наказании за употребление вина и совершение воровства. В свою очередь, из
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
117
“Книги о свидетельствовании” приведены хадисы о показаниях притаившегося
свидетеля, о правдивых свидетелях и неправильных показаниях. А из “Книги о
Диях”, помимо описаний подробностей конкретных преступлений, имевших место
в тот период, приведены хадисы о наказаниях за умышленное убийство, нанесение
телесного повреждения и другие преступные деяния.
Вопросы права и фикха, а также термины, приведенные в аятах Корана,
хадисах и Сунне, аргументированы рядом примеров, которые служат основой для
возникновения и формирования терминов уголовного права в арабском языке.
Опорные слова и выражения: арабская лексикология, терминология, юриди-
ческая терминология, уголовно-правовая терминология, аяты Корана, хадисы,
книга о диях, книга о свидетельствовании, сунна, фикх.
Abstract. It is known that the lexicology of Arabic language has not been deeply studied by
orientalists of Uzbekistan as compared to other fields of the Arabic linguistics. Therefore, the
article examines legal terms and particularly the terms of criminal law in the Arabic language
that are considered to be important lexical layer of this sphere today. In the research work, the
concept of terminology, legal terms, criminal law terms, and the history of the legal language of
the Arab countries that have passed certain historical stages, as well as examples from the
Qur'an and hadiths, which are considered as the main pillars of the fiqh methodology, have
been discussed on the basis of the analysis of scientific literature.
In verses (ayats) of the Qur'an Karim Sura, there are a number of laws related to
different areas of law, including criminal law, which are enriched with the concepts of
religious law. In the Qur'an, several types of grave crimes are mentioned. In particular,
theft, robbery, premeditated murder, infliction of bodily harm, bribery, adultery, slander,
espionage, rebellion, alcohol consumption, deliberate murder of a child by its own
parents, danism, etc. In this regard, the Qur'an and Hadiths have been considered as
factors affecting the formation of the Arabic legal language.
The Sunnah, which is considered to be the second source of Islam, also contains a
number of terms related to criminal law. Authentic hadiths reflecting the criminal law
and punishment issues in Imam al-Bukhari's collection of Al - Jame'as-sahih hadiths,
have been studied as the object of research. In the Hadith collections named" Golden sets:
Sahihul Bukhari", parts 3 , 4 and 8 also contain hadiths that describe the types of crimes
and the issues which are subject to punishment.
The article from "The Book (chapter) of Hadds" contains Hadiths by the Prophet
Mohammed about punishment for consumption of wine and commission of thievery. In
turn, "The Book on Witnessing" includes Hadiths about testimonies of the hidden witness,
honest witnesses and false testimonies. Furthermore, "The Book of Diyakh", besides the
descriptions of details of concrete crimes that existed in the period of the Prophet
Mohammed, also contains Hadiths about punishments for premeditated murder, infliction
of bodily harm and other criminal actions.
Issues of law and fiqh as well as the terms provided in ayats of the Koran, Hadiths
and Sunnah have been substantiated by a number of examples which served as the basis
for creation and formation of criminal law terms in the Arabic language.
Keywords and expressions: Arabic lexicology, terminology, legal terminology,
criminal law terminology, Qur'anic verses (ayats), hadiths, The Book of Diyakh, testi-
monial book, Sunnah, fiqh.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
118
Кириш.
Жаҳон халқларининг барча соҳалардаги алоқалари тез сурат-
ларда ривожланиб бораётган бугунги кунда турли миллатларнинг тил ва
адабиётига оид масалаларни янгича нуқтаи назардан тадқиқ этиш катта
илмий аҳамият касб этади. Дунё тилларининг барчаси ўз ривожланиши
давомида турли босқичларни босиб ўтади ва ҳар ҳил сабабларга кўра унда
маълум бир ўзгаришлар рўй беради. Буларга илм-фан ва техника тараққиёти
натижасида янги сўзлар пайдо бўлиши, қўшни-қардош халқларнинг тилла-
ридан маҳаллий тилга янги сўзларнинг кириб келиши, маҳаллий шевалар-
нинг бир-бирига кўрсатган таъсири ва бошқалар мисол бўлади.
Тил бойлигини, жумладан, турли соҳаларга оид бўлган сўзлар, сўз
бирикмалари, уларнинг этимологияси ва тилда ясалиш усулларини батафсил
ўрганиш тилшунослар ва айниқса, лексикологлар олдида турган вазифа
бўлиб, буларнинг барчаси турли изланишлар, тадқиқотлар олиб боришни
талаб қилади.Шуни айтиш жоизки, Ўзбекистонда араб тили лексикологияси
араб тилшунослигининг бошқа соҳаларига нисбатан кам ўрганилган.
Араблар яшайдиган минтақадаги сиёсий, тарихий шароитлар, археологик
бойликлар, диний вазият, сайёҳлик ҳамда иқтисодий, маданий, лингвистик ва
бошқа манбалар бутун дунё тадқиқотчиларининг эътиборини тортмай қўймайди.
2011 йил Тунисда бошланган, кейинчалик эса Миср, Ливия, Судан, Сурия ва
бошқа араб давлатларида содир бўлган сўнгги воқеалар эса бутун дунёни таш-
вишга солди ва яна бир бор ушбу минтақанинг роли муҳимлигини тасдиқлади.
Мақсад ва вазифалар:
Ўзбекистон учун Араб дунёси нафақат дипломатик алоқаларнинг ўрнати-
лиши ва ривожланиши, балки иқтисодиёт, дин, маданият, таълим, сайёҳлик
соҳаларида ҳам мустаҳкам ҳамкорлик ўрнатиш керак бўлган асосий минта-
қалардан бири ҳисобланади. Будан ташқари, араб-мусулмонлар ҳамжиҳат-
лиги давлатимиз ташқи сиёсатининг устувор йўналишларидан биридир.
Бугунги кунда ўзбек арабшунослари олдида араб терминологияси бўйича
соҳа терминларини алоҳида эътибор бериб ўрганиш эҳтиёжи юзага келяпти.
Барча соҳалар қатори аҳамияти ошиб бораётган ҳуқуқий терминларни
ўрганиш долзарб аҳамият касб этади. Биз Қуръон ва ҳадис тилининг ҳозирги
араб ҳуқуқий терминологиясининг шаклланишига таъсир кўрсатган омил
сифатида ўрганишни ўз олдимизга вазифа қилиб қўйдик.
Усуллар:
илмий мақолани ёзишда тавсифий, тарихий, тизимлаштириш
усулларидан фойдаланилди.
Натижа ва мулоҳазалар:
Термин (лот. terminus – чегара, ҳад) – билим ёки фаолиятнинг махсус
соҳасига доир тушунчани ифодаловчи сўз ёки сўз бирикмасидир
1
.
Илмий адабиётларда терминларга қуйидаги энг муҳим талаблар қўйи-
лади: 1) ҳар қандай термин она тилининг қонун-қоидалари асосида
1
O’zbekiston milliy enciklopediyasi. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2001-2006. – 323 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
119
яратилмоғи лозим; 2) термин тушунчани тўғри ва аниқ ифодалаши керак; 3)
терминлар синонимияси ва омонимиясига йўл қўйилмайди; 4) термин
мумкин қадар ихчам ва қисқароқ бўлиши лозим
1
.
Жумладан, юридик терминлар ҳам маълум юридик тушунчаларнинг ташқи
кўриниши, номланиши бўлиб, мантиқий жиҳатдан бир ҳуқуқий маънони ифо-
даловчи ва услубий жиҳатдан нейтрал бўлган сўз ва сўзлар бирикмасидир
2
.
Ҳар қандай норматив-ҳуқуқий ҳужжат матнининг асосини юридик тер-
минлар ташкил қилади. Улар ҳуқуқий билимлар таркибида ишлаб чиқилиб,
ҳуқуқ ижодкорлигида ҳуқуқий тушунчанинг энг муҳим рамзий белгиси
сифатида намоён бўлади. Кишилар шу рамзий белгилар орқали ҳуқуқий
нормаларни англаб оладилар. Шунга кўра, юридик терминлар юридик фанда
жуда муҳим аҳамият касб этади. Юридик терминларнинг жамиятда тутган
ўрни ҳақида ҳуқуқшунос олимлар А.С.Пиголькин ва Е.А.Прянишниковлар
тўхталиб: “Ҳуқуқшунослик фанида терминлар муаммоси жуда ҳам долзарб
масаладир. Жамиятда қонунчилик қанчалик мукаммаллашган бўлса, у ижти-
моий муносабатларни шунчалик яхши тартибга солади. Ва бунда терминлар
муаммолари ҳам муҳим аҳамият касб эта бошлайди. Мукаммал терминлар-
сиз қонунчилик матнининг энг юқори даражада аниқ бўлишига эришиб
бўлмайди. Улар қонунларни анча ихчамлаштиради, ортиқча тавсиф ва ифо-
далардан халос этади”, – деб ёзишади
3
.
Юридик тилнинг аниқ бўлиш принципини россиялик ҳуқуқшунослар
қўллаб қувватлашади. Профессор Д.А.Керимов: “Қонун ижодкорлиги фао-
лиятининг вазифаси – қонунларни мумкин қадар аниқ ва тушунарли тузиш-
дан иборат, чунки қонун фақат судьялар ва давлат амалдорлари учун яратил-
майди. У барча фуқаролар учун тегишли бўлади”, - деб ёзади
4
.
Шунинг учун ҳам ҳуқуқшунослар ҳуқуқий нормаларни ифодалашда кўпроқ
терминларни ишлатишга ҳаракат қилади. Бу ҳақда ҳуқуқшунос В.Н. Когон
шундай ёзади: “Қонун матнининг фақат терминлардангина ташкил топиши –
энг юксак орзудир. Бунга ҳуқуқ доимо интилади, лекин ҳуқуқшунослик фани
ва мақсадининг мураккаблигидан бу юксак орзуга эришиб бўлмайди”
5
.
Ҳар қандай юридик тил, биринчи навбатда, расмийлик, нейтраллик,
қатъийлик, аниқлик, қисқалик, мантиқий изчиллик; йўлловчилик (динамик-
лик), қолиплашганлик белгиларига эга.
Доктор Джорж Макдиси ўзининг инглиз тилидаги “The Juridical Theology
of Shari،i: Origins and Significance of Usual al-Fiqh” номли китобида фикх
1
Doniyorov R. O’zbek tili, ilmiy-texnik terminologiyasini tartibga solish masalalari. –Т.: O’zbek
tili va adabiyoti, 1979. – 3-son. – 32 b.
2
Ko’chimov Sh.N. Yuridik til nazariyasi va amaliyoti. – Т.: Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya
universiteti, 2013. – 65 b.
3
Yazik zakona. – 53 s.
4
Kerimov D.A. Zakonodatel’naya texnika. – M.: Nauka, 2000. – 59 s.
5
Kogon V.N. K voprosu o formalizacii otrasli prava //Voprosi kibernetiki i prava. – М.: Nauka,
1967. – 106 s.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
120
илмига тўхталиб, араб давлатларининг замонавий қонун тили қуйидаги
тарихий даврларни босиб ўтгани ҳақида ёзади
1
:
1)
Қуръоннинг қонун тили, яъни Қуръон оятларининг ҳуқуқий талқини
нафақат исломнинг аҳлоқий ва мафкуравий асослари, балки ҳуқуқий
архетипларнинг асосий манбаси ҳисобланади.
2)
Сунна (Ҳадислар) нинг арабча ҳуқуқий тили: Муҳаммад (сав) нинг
турли вазиятларда, жумладан, қонуний ҳолатлардаги ҳатти-ҳаракати
ҳамда қарашларига оид анъанавий тил, яъни классик араб тили.
3)
Ислом юридик мактабларининг араб ҳуқуқий тили.
4)
Усмонийлар империяси даври араб ҳуқуқий тили.
5)
Мустамлака даври араб ҳуқуқий тили.
6)
Ғарб давлатларининг юридик тили элементларини ўзида акс эттирган
замонавий араб ҳуқуқий тили: араб давлатлари минтақасига Европа
ҳуқуқий назариясининг кириб келиши.
7)
Араб тилига таржима қилинган замонавий бирлашган, яъни
унификациялашган
юридик
лексика,
масалан
INCOTERMS
терминологияси, шунингдек, янги даврда пайдо бўлган ҳамда ҳуқуқий
институтларни тавсифловчи замонавий сўз бойликларидир.
Юқорида келтирилган рўйхат араб тилидаги юридик лексик бирлик-
ларнинг хилма-хиллигини кўрсатади. Биз бу борада А.Н. Аллотнинг фикри-
га қўшиламиз: “Ҳуқуқий матнларни араб тилидан бошқа тилга таржима
қилишда лексик бирликларнинг барча жиҳатларини (тўлиқ спектрини)
ҳисобга олиш керак”
2
.
Б
.
Г.Фаткулин ўзининг «Развитие арабского правового языка: межъязыко-
вое и межкультурное взаимодействие и проблемы перевода» номли
номзодлик диссертациясида араб давлатлари юридик тилининг шаклланиши
ҳамда ривожланишига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатган (ёки асос
бўлган), деб ёзади
3
:
1. Тилнинг ўзида мавжуд бўлган ҳолат – араб тилидаги синтетизм ҳолати (жараёни).
2. Ислом ҳуқуқшунослиги, яъни фиқҳ ҳамда унинг асосини ташкил
этувчи Қуръон оятлари, ҳуқуққа оид ҳадислар ҳамда ислом ҳуқуқшунослик
мактабларининг назарий кўрсатма (низом) ларига асосланган юридик
дастуруламал (Доктрин) ларнинг таъсир этиши омили.
3. Рим қонунининг Ўрта ер денгизи минтақасининг ҳуқуқий тизимига
таъсирини ифодаловчи тил узлуксизлигининг лингвогеографик омили.
4. Араб мамлакатларида қонун яратишнинг ўзига хос хусусияти.
1
Makdisi G. The Juridical Theology of Shari ،i: Origins and Significance of Usual al-Fiqh. –
1984. 15-20 pages.
2
Allot A.N. Law and Language. London: School of oriental and African Studies, University of
London.: – 1965.
3
Fatkulin B.G. Razvitiye arabskogo pravovogo yazika: mejyazikovoye i mejkulturnoye
vzaimodeystviye i problemi perevoda: diss. ...kand.fil.nauk. – Yekaterinburg, 2003. 26-27s.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
121
5. Араб мамлакатларида тартибга солинган жамоатчилик муносабат-
ларининг кенг доираси.
Машҳур исломшунос С. Маҳмасанининг фикрича, фиқҳ методологияси
уч асосий устунга, булар – Қуръон, ҳадис ҳамда фиқҳга оид олимларнинг
(ислом давлатининг шаклланиши даврида қонун яратиш ва уни тўғри
қўллаш билан шуғулланувчилар) асарларига асосланган
1
.
Қуйида Қуръон тили ҳамда ҳадисларни араб ҳуқуқий тилининг
шаклланишига таъсир кўрсатган омил сифатида кўриб чиқамиз.
Қуръоннинг кенг лексик қатлами, яъни тўғридан-тўғри ёки билвосита
Қуръон оятларидан олинган сўзлар ва иборалар Араб давлатлари қонунла-
рининг асосий таркибий қисмини ташкил этади. Ушбу лексик қатлам ислом
фиқҳининг ҳам асоси бўлиб, у кўп йиллар мобайнида деярли ўзгармаган,
ҳозирда ҳам араб мамлакатларида ҳуқуқий тезаурус, яъни махсус
терминларни ёки луғатларни яратишда асос бўлиб хизмат қилмоқда. Бундан
ташқари, Қуръоннинг лексик қатлами Араб халифалигининг бир қисми
бўлган араблардан бошқа ҳалқларнинг тил бойлигига кирганлиги туфайли
ҳам катта аҳамиятга молик.
Қуръон оятларидан кириб келган ҳуқуқий терминлар Мадина шаҳрида
ташкил топган биринчи ислом давлатининг ўша даврдаги ҳаёт тарзи билан
узвий боғлиқдир. Оятларда келувчи ҳуқуқий терминларнинг ўзига хос
жиҳати шундан иборатки, уларда ҳуқуқий меъёрлар аниқ тушунтирилмайди.
Шу сабабли оятларнинг мазмун-моҳиятини тўғри талқин қилиш мақсадида
кейинчалик бошқа меъёрлар вужудга келди. Қуръоннинг қонунни ифода
этувчи оятларидан ҳуқуқий меъёрларни чиқариб олиш зарурати фикҳ каби
ислом ҳуқуқшунослиги тармоғининг юзага келишига олиб келди.
Машҳур фиқҳшунос доктор Муҳаммад Юсуф Мусонинг кўрсатишича, фиқ-
ҳий-ҳуқуқий масалалар бўйича Қуръонда қуйидаги соҳаларда оятлар мавжуд:
1.
Хаққуллоҳ (амалий ибодатлар) бўйича -140 оят;
2.
Шахсий ҳуқуқ (оила, талоқ, васият ва бошқалар) бўйича-70 оят;
3.
Муомалот ёки фуқаролик ҳуқуқи (олди-сотди, ижара, гаров, қарз,
ширкат ва бошқалар) бўйича-70 оят;
4.
Жиноят ва жазо бўйича -30 оят;
5.
Суд, суд жараёни, гувоҳлик ва унга боғлиқ бўлган масалалар бўйича-
20 оят;
6.
Бизнинг фикримизча, давлат ҳуқуқи соҳасида-3 оят, ҳаммаси бўлиб
Қуръонда-333 та ҳуқуқий оят бор
2
.
Қуръони карим сураларининг оятларида ҳуқуқнинг барча соҳалари,
жумладан, жиноят ҳуқуқига тегишли бир қатор қонун-қоидалар мавжуд бўлиб,
1
Mahmassani, Subhi. Falsafat Al-Tashri Fi Al-Islam (The Philosophi of Legislation in Islam).
Translated by Farah Ziadan. Leiden:E.J.Brill. –1961. – 24-26 pages.
2
Jo’zjoniy A.Sh. Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va O’rta Osiyo faqihlari. –Т.: Toshkent
Islom universiteti, 2002. – 64-65 betlar.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
122
улар диний ҳуқуқ тушунчалари билан суғорилгандир. Қуръони каримда бир
неча оғир жиноят турлари ҳақидагина сўз юритилган. Жумладан, ўғрилик,
босқинчилик, қасддан одам ўлдириш, тан жароҳатини етказиш, порахўрлик,
зино, туҳмат, жосуслик, исён, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, ота-
онанинг қасддан ўз фарзандини ўлдириши, судхўрлик ва бошқалар.
Жумладан, “Моида” сурасининг 38-оятида
لا َو
اَّس
َزَج اَمُهَيِدْيَأ ْاوُعَطْقاَف ُةَق ِراَّسلا َو ُق ِر
ِكَح زي ِزَع ُ اللّ َو ِ اللّ َنِ م ًلااَكَن اَبَسَك اَمِب ءا
ي
م
“Ўғри эркак ва ўғри аёлнинг – қилмишларига яраша жазо ва Аллоҳдан
(берилган) азоб сифатида – қўлларини кесингиз! Аллоҳ қудрат ва ҳикмат
эгасидир” деб қайд этилган
1
.
“Бақара” сурасининг 178-оятида
اَي
اَه يَأ
َنيِذَّلا
اوُنَمآ
َبِتُك
ُمُكْيَلَع
ا
ْل
ُصاَصِق
يِف
ىَلْتَقْلا
رُحْلا
ِ رُحْلاِب
ُدْبَعْلا َو
ِدْبَعْلاِب
ىَثنُ ْلأا َو
ىَثنُ ْلأاِب
ْنَمَف
َيِفُع
ُهَل
ْن ِم
ِهي ِخَأ
ءْيَش
اَبِ تاَف
ع
ِفو ُرْعَمْلاِب
ءاَدَأ َو
ِهْيَلِإ
ناَسْحِإِب
َكِلَذ
فيِفْخَت
ن ِ م
ْمُكِ ب َّر
ةَمْح َر َو
ِنَمَف
ىَدَتْعا
َدْعَب
َكِلَذ
ُهَلَف
باَذَع
ميِلَأ
“Эй, имон келтирганлар! Сизларга ўлдирилган кишилар учун қасос
(олиш) фарз қилинди: озод киши муқобилига озод кишидан, қул учун
қулдан, аёл киши учун аёлдан. Биродари томонидан авф этилса (хун тулашга
рози бўлинса), у ҳолда яхшилик билан бўйин суниш ва хунини яхшилаб
тўлаш (зарурдир). Бу (ҳукм) Раббингиз томонидан енгиллик ва марҳаматдир.
Бас, кимки шундан кейин ҳам ҳаддидан ошса, унга аламли азоб берилур”
2
.
“Нисо” сурасининг 135-оятида
وُك ْاوُنَمآ َنيِذَّلا اَه يَأ اَي
َهُش ِطْسِقْلاِب َنيِما َّوَق ْاوُن
ُكِسُفنَأ ىَلَع ْوَل َو ِ ِلِل ءاَد
َأ اًّيِنَغ ْنُكَي نِإ َنيِب َرْقَلأا َو ِنْيَدِلا َوْلا ِوَأ ْم
ْو
ا ًريَقَف
َأ ى َوَهْلا ْاوُعِبَّتَت َلاَف اَمِهِب ىَل ْوَأ ُ لِلاَف
َ اللّ َّنِإَف ْاوُض ِرْعُت ْوَأ ْاو ُوْلَت نِإ َو ْاوُلِدْعَت ن
ًريِبَخ َنوُلَمْعَت اَمِب َناَك
ا
“Эй, иймон келтирганлар! Адолат ила туринг ҳамда агар ўзингиз, ота-
онангиз ва қариндошларингиз зиддига бўлса ҳам, Аллоҳ учун тўғри
гувоҳлик берувчи бўлинг. Агар у бой бўлса ҳам, камбағал бўлса ҳам, Аллоҳ
унга яқинроқдир. Ҳавои нафсга эргашиб, адолатсизлик қилманг. Агар ти-
лингизни бурсангиз ёки юз ўгириб кетсангиз, албатта, Аллоҳ нима қилаёт-
ганингиздан хабардордир”
3
.
Гувоҳлик жуда ҳам нозик ва масъулиятли ишдир. Чунки, гувоҳлик бериш
йўли билан далил-ҳужжат етишмай турган ишлар ҳал бўлади. Бир оғиз
гувоҳлик сўзи билан бировга ўлим ҳукми чиқиши ёки бекор қилиниши
мумкин. Биров қамалиб кетиши ёки қутулиб қолиши мумкин. Шунингдек,
биров катта мол-мулкка эга бўлиши ёки ўзининг мол-мулкидан ажраб қо-
лиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, гувоҳлик кўпгина ҳассос масалаларга
даҳлдордир. Шунинг учун ҳам, исломда гувоҳлик адолат ила бўлишига
катта эътибор берилади
4
.
1
Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. – Т.: Toshkent islom
universiteti, 2004. – 114 b.
2
Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. – Т.: Toshkent islom
universiteti, 2004. – 114 b.
3
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol.–Т.: Movarounnahr. 2005. – 633 b.
4
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol.–Т.: Movarounnahr. 2005. – 633 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
123
“Моида” сурасининг 32-оятида
...
ِب اًسْفَن َلَتَق ْنَم
َسَف ْوَأ سْفَن ِرْيَغ
َلَتَق اَمَّنَأَكَف ِض ْرَ ْلأا يِف دا
اَيْحَأ ْنَم َو اًعيِمَج َساَّنلا
َساَّنلا اَيْحَأ اَمَّنَأَكَف اَه
َج
ۚ اًعيِم
َّمُث ِتاَنِ يَبْلاِب اَنُلُس ُر ْمُهْتَءاَج ْدَقَل َو
ِثَك َّنِإ
َذ َدْعَب ْمُهْنِم ا ًري
َنوُف ِرْسُمَل ِض ْرَ ْلأا يِف َكِل
“...Бирор жонни ўлдирмаган ёки Ерда (бузғунчилик ва қароқчилик каби)
фасод ишларини қилмаган инсонни ўлдирган одам худди ҳамма одамларни
ўлдирган кабидир. Унга ҳаёт баҳш этган (ўлимдан қутқариб қолган) одам
эса барча одамларни тирилтирган кабидир”
1
.
Оятнинг тақозо этишига кўра, ер юзида фитна-фасод, бузғунчилик,
қотиллик, қўпорувчилик, қароқчилик каби ишларни қилган кимсаларни қатл
этиш жоиз бўлади
2
.
Юқорида келтирилган мисоллардан кўпини келтириш мумкин.
А.К.Назаров ўзининг “Уголовно-правовые нормы Корана и Хадиса и их
классификация по Институтам уголовного права” номли номзодлик
диссертациясида Қуръондаги барча жиноий-ҳуқуқий меъёрларни икки –
умумий ва махсус қисмга бўлиш мумкин, деб ёзади. Умумий қисмига
қуйидаги жиноий-ҳуқуқий институтларни киритиш мумкин:
1.
Қуръоннинг ҳуқуқий меъёрларидан келиб чиққан жиноят ҳуқуқи
қонун-қоидалари.
2.
Қуръон меъёрларида кўзда тутилган жиноятни инкор этувчи ҳолатлар.
3.
Қуръон меъёрларида кўзда тутилган жазолаш тизими.
4.
Қуръон меъёрларида келтирилган жазодан озод қилиш ҳолатлари.
Қуръон ва ҳадисларда келтирилган жазонинг турларини тадқиқ қилиш
жараёнида қуйида берилган қатор жиноятлар аниқланган:
-
Худога ҳиёнат;
-
Ҳаёт ва соғлиққа қарши жиноят;
-
жинсий эркинликка қарши жиноятлар;
-
шахснинг шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятлар;
-
жамоат тартибига қарши жиноятлар;
-
мулкка қарши жиноятлар;
-
мусулмон жамиятига қарши жиноят.
А.К.Назаров Қуръондаги жазо турларини мантиқий кетма-кетликда
кўрсатиш мақсадида қуйидаги тартибда тизимлаштирган
3
:
1) рўза тутиш -
( 4-сура, 92-оят)
2) уй қамоғи -
( 4-сура, 15-оят)
1
Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. – Т.: Toshkent islom
universiteti, 2004.
– 114 b.
2
Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. – Т.: Toshkent islom
universiteti, 2004.
– 114 b.
3
Nazarov A.K. Ugolovno-Pravoviye normi Korana i Xadisa i ix klassifikaciya po Institutam
ugolovnogo prava. diss...kand. fil. nauk. – Dushanbe, 2009. 60 s.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
124
3) қулни озод қилиш мажбурияти - ( 4-сура, 92-оят)
4) тавон тўлаш -
( 4-сура, 92-оят)
5) сургун қилиш -
( 5-сура, 33-оят)
6) калтаклаш -
( 24-сура, 2-4 оятлар)
7) етказилган зарарга мос равишда - ( 5-сура, 45-оят) жавоб қайтариш
8) қўл-оёқни кесиб ташлаш -
( 5-сура, 33-35 оятлар)
9) ўлим жазоси -
( 5-сура, 33-35 оятлар)
10) тошбўрон қилиш -
(2-сура, 178,190,191- оятлар;
17-сура, 33- оят).
Шариатнинг иккинчи асосий манбаи - суннатлардир.
“Сунна” луғатда йўл-йўриқ маъносида бўлиб, фиқҳий атама сифатида
ислом Пайғамбарининг сўзлари, феъллари (амаллари) ва тақрирлари, яъни
тасдиқлари, шунингдек, саҳобаларнинг сўзлари ва амаллари мажмуидан
иборат, деб таъриф беради Абдулҳаким Жўзжоний
1
.
Қатор ҳадисшунослар суннат бу – ҳадислар тўлами бўлиб, уни Қуръонсиз
қўллаб бўлади, аммо Қуръонни суннатсиз қўллаб бўлмайди, деб ҳисоблай-
дилар. Ҳадича Сулаймонова эса “Суннат Қуръон билан тенг қонун кучига эга
бўлган, инкор қилиб бўлмайдиган ҳуқуқий ҳужжатдир”, деб фикр билдирган
2
.
Пайғамбаримиз Муҳаммад саллаллоҳи алайҳи вассалламнинг ўз уммат-
ларига берган йўл-йўриқ ва ҳаётий ибратлари, ул зоти шарифнинг турмушга
муносабати – барчасини ислом алломалари ҳадислар деб юритиб келганлар.
Ҳадислар асрларки исломий ҳаёт тарзини йўлга қўйишда муҳим аҳамият
касб этиб келмоқда. Улар Қуръони каримдан кейинги шариат аҳкомлари
ҳисобланади
3
.
“Ҳадис” луғатда “янги”, “гап” ва “сўз” каби маъноларни англатади.
Истилоҳда:
ِرْقَت ْوَأ لْعِف ْوَأ ل ْوَق ْنِم َمَّلَسو ِهْيَلَع ُهَّلا ىَّلَص ِ ىِبَّنلا َىلإ َفي ِضُأ اَم
ةَف ِص ْوَأ ري
Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга нисбат берилган сўз ёки иш ёки
тақрир (тасдиқлаш ёки инкор қилмаслик) ёки сифат – ҳадис деб аталади
4
.
У.Уватов ўзининг “Муҳаддислар имоми” номли китобида тарихан ғоятда
қисқа муддатда нозил бўлган Қуръони карим оятлари умумлаштирилган,
дастурий ҳолда бўлгани боис, уларни ҳар бир конкрет ҳодисага боғлаб
талқин этиш зарурати туғилган. Бинобарин, ҳадислар муқаддас оятларни
соддалаштириб баён этади, унда келтирилган воқеа ва ҳодисаларни
тушунарли тарзда муфассал шарҳлайди, деб ёзади
5
.
1
Jo’zjoniy A.Sh. Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va O’rta Osiyo faqihlari. –Т.:Toshkent
Islom universiteti, 2002. – 64-65 betlar.
2
Sulaymonova X.S. Sobraniye sochineniy. Tom1. Т.: Fan, 1967. – 41 b.
3
Uvatov U. Muhaddislar imomi. Т.: Ma’naviyat, 1998. – 5 b.
4
Qarang: Hamroqulov J. Hadis ilmi istilohlari.– Т.: Movarounnahr, 2014. – 21-22 betlar.
5
Uvatov U. Muhaddislar imomi. Т.: Ma’naviyat, 1998. – 5 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
125
Ислом дини катта ҳудудда тарқалгандан кейин мусулмонлар жамоаси
ичида ҳуқуқий ва аҳлоқий масалаларни адолатли ва қонуний равишда
тартибга солувчи манба йўқлиги сезилиб қолди. Чунки нозил этилган
Қуръони каримда эътибор кўпроқ умумназарий ва тарихий аҳамиятга эга
бўлган маълумотларга қаратилган бўлиб, ҳуқуқий ва аҳлоқий масалалар
етарли даражада ёритилмаган эди. Мавжуда Ражабова “Ҳуқуқ ва адолат:
ўтмиш, бугун, истиқбол” номли китобида “... Китобдан (яъни Қуръондан)
фақатгина умумий манба сифатида фойдаланиш ва ундаги ҳуқуқий қонун-
қоидаларни, айниқса, жиноят ва жазо масалаларини акс эттирган ихчам
тушунчаларни ўрганиб, таҳлил қилиш мумкин, холос”, деб қайд этган.
Шунинг учун дастлабки мусулмон жамоасида мазкур масалаларни ҳал этиш
ва тартибга солиш учун Пайғамбаримиз (сав) ҳаётлик вақтларида турли
масалалар бўйича айтган гаплари ва турли вазиятларда тутган ишларига
амал қилинган. Ислом динида бундай ҳуқуқий-аҳлоқий меъёрлар “ҳадис”,
ҳадисларни ўрганувчи фан эса – “ҳадисшунослик” деб аталади. VIII асрнинг
иккинчи ярмида вужудга келган бу фан кейинги асрларда ҳам ривож топиб,
тез орада исломда ҳуқуқ фани, яъни “шариат” нинг асосий манбаларидан
бирига айланди. Араб халифалиги даврида ҳадисларни ўрганиш оддий
фуқародан тортиб халифаларгача бўлган ҳар бир мўъмин мусулмоннинг
бурчи деб ҳисобланган. Масалан, Марказий Осиёда ҳадисларни ўрганиш
билан жуда кўп машҳур одамлар шуғулланишган. Хусусан, таниқли шоир
Рудакий ва машҳур қомусий аллома Муҳаммад ал-Хоразмий (X аср), буюк
тилшунос олим Маҳмуд аз-Замахшарий (XII аср) ва бошқалар.
Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) нинг “Мендан бир сўз ёки калима
эшитган бўлсангизлар, уни албатта бошқаларга етказинглар”, деган сўзла-
рига амал қилган, ҳадис илмининг асосчилари деб танилган юртдошларимиз
Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий ва бошқалар “ас-Сиҳоҳ ас-Ситта”,
яъни ҳадисларга доир олти саҳиҳ китобларни яратдиларки, бу манбалар
асрлар оша биз яшаётган замонгача етиб келган. Улардан ҳозирда ҳам
мусулмон давлатларида қатор ҳуқуқ соҳалари, жумладан жиноят ҳуқуқи-
нинг манбаи сифатида кенг фойдаланилмоқда
1
.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳадис китоблари орасида Имом ал-
Бухорийнинг «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ» асари энг ишончли ҳадисларни ўз ичига
олган, деб эътироф этилади. Ислом оламидаги барча олимлар бир овоздан
«ижмоъ» асосида «Бу китоб ўзининг мўътабар ва муқаддаслиги жиҳатидан
Қуръони каримдан кейинги китобдур», деб қарор қабул қилганлар
2
.
Имом ал-Бухорийнинг «Ал- жомеъ ас-саҳиҳ» ҳадислар тўпламидаги
жиноят ҳуқуқига оид жиноят ва жазо масалаларини ўзида акс эттирган саҳиҳ
– ишончли ҳадислар тадқиқот сифатида ўрганилди. “Олтин силсиласи:
1
Rajabova M. Huquq va Adolat: o’tmish, bugun, istiqbol. – Т.: Yurist-media markazi, 2009. – 61-
62 betlar.
2
Shokirov Yu. Islom shariati asoslari.– Т.: Mehnat, 1992. – 43 b.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
126
Саҳиҳул Бухорий” номли ҳадис тўпламларининг 3, 4 ва 8-жузларида жиноят
турлари ва уларда кўзда тутилган жазо масалалари ифодаланган ҳадислар
ҳам ўрин олган. Жумладан, ҳаддлар китобида қатъий жазо белгиланган
жиноятлардан хамр ичиш ва ўғирлик қилишда пайғамбаримиз Муҳаммад
(с.а.в.) томонидан қўлланган жазолар тўғрисидаги кўплаб ҳадислар ўз
ифодасини топган.
٦٧٩٠
–
اَنَثَّدَح
يِبَأ ُنْب ُليِعاَمْسِإ
ِنْبا ْنَع ، سْي َوُأ
ْه َو
ُي ْنَع ، ب
َة َو ْرُع ْنَع ، باَهِش ِنْبا ِنَع ، َسُنو
ِنْب
ِئاَع ْنَع ،َة َرْمَع َو ِرْيَب زلا
ِنَع ،َةَش
ِ يِبَّنلا
م لسو هيلع الله ى لص
:َلاَق
"
:هافرط ." رانيِد ِعُبُر ىف ِق ِراَّسلا ُدَي ُعَطْقُت
٦٧٨٩
،
٦٧٩١
–
:ةفحت
١٦٦٩٥
،
١٧٩٢٠
6790. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
“Набий соллаллоҳу
алайҳи васаллам: “Ўғрининг қўли чорак динор учун кесилади”, дедилар”
1
.
“Диялар китоби” деб номланган бўлимда эса ўша давр амалиётида мав-
жуд бўлган аниқ жиноят ишлари тафсилотини баён қилган ҳолда қасддан
одам ўлдириш ва тан жароҳати етказиш каби жиноий қилмишларнинг (қасд-
дан ёки эҳтиётсизликдан содир этиш) турли хил шакллари юзасидан пайғам-
бар томонидан чиқарилган ҳукмларнинг баёни кўрсатилган. Жумладан,
٦٨٦١
–
َث دَح
اَن
ُةَبْيَتُق
ْب
ُن
َس
ِع
دي
،
َث دَح
اَن
َج
ِر
ي
ر
،
َع
ِن
ْلأا
ْع
َم
ِش
،
َع
ْن
َأ ِب
ي
َو
ِئا
ل
،
ْنَع
ِرْمَع
و
ْب
ِن
َليِبْح َرُش
َلاَق
:
َلاَق
ُدْبَع
ِالله
:
َق
َلا
َر
ُج
ل
:
اَي
َلوُس َر
ِالله
،
َأ
ي
ُّ ّ
ا
َّذل
ْن
ِب
َأ
ْك
َب
ُر
ِع
ْن
َد
ِالله
؟
َق
َلا
:
»
ْنأ
َت
ْد
َوُع
ِ ِلِل
ِن
ًّدا
،
ْه َو
َو
َقَلَخ
َك
. «
َلاَق
:
ُث
َّم
َأ
ي
؟
َق
َلا
»:
ُث
َّم
َأ
ْن
َت
ُتْق
َل
َكَدَل َو
}
ْشَخ
َي
ًة
{
َأ
ْن
َي
ْط
َع
َم
َم
َع
َك
» :
َلاَق
:
ُث
َّم
َأ
ي
؟
َق
َلا
:
»
ُث
َّم
َأ
ْن
ِنا َزُت
َي
ِلَجِب
َلي
ِة
َج
ِرا
َك
. «
َل َزْنَأَف
الله
َّزَع
َّلَج َو
ْصَت
َقيِد
اَه
[
َنيِذَّلا َو
لا
ْدَي
ُع
َنو
َعَم
ِالله
ََلاِإ
ًه
ا
َء
َرَخا
َلا َو
ْقَي
َنوُلُت
َسْفَّنلا
يِتَّلا
َم َّرَح
ُالله
ِإ
َّلا
ْلاِب
َح
ِ ق
َو
لا
َي
ْز
ُن
َنو
نَم َو
َي ْف
ْلَع
َذ ِل
] َك
ْلا
َي
َة
.
ارطأ
هف
:
٤٤٧٧
،
٤٧٦١
،
٦٠٠١
،
٦٨١١
،
٧٥٢٠
،
٧٥۳٢
-
ةفحت
:
٩٤٨٠
–
٢
/
٩
6861. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳу айтади: “Бир киши: “Эй Аллоҳнинг Ра-
сули, Аллоҳнинг наздида энг катта гуноҳ қайси?” деди. У зот: “Сени Аллоҳ
яратган бўлатуриб, У Зотга (бошқани) тенг тутишинг”, дедилар. “Кейин
қайсиниси?” дедим. “Нонингга шерик бўлишидан қўрқиб болангни ўлдири-
шинг”, дедилар. “Кейин қайсиниси?” дедим. “Қўшнингнинг жуфти ҳалоли
билан зино қилишинг”, дедилар. Шунда Аллоҳ азза ва жалла бунинг тасдиғи
сифатида “Улар Аллоҳ билан бирга бошқа ҳеч бир илоҳга илтижо қилмас-
лар. Аллоҳ (ўлдиришни) ҳаром қилган жонни ноҳақдан ўлдирмаслар. Зино
қилмаслар. Ким ана шуни қилса, уқубатга дучор бўлур (Фурқон сураси, 68-
оят)” ни нозил қилди”
2
.
“Мажбурлаш китоби” деб номланган бўлимдаги ҳадислардан бирида
шундай дейилган:
٦٩٤٩
–
َو
َق
َلا
َّللا
ْي
ُث
:
َثَّدَح
ين
َن
ِفا
ًع
،
َأ
َّن
َص
ِف َّي
َة
ْبا
َن
َة
َأ ِب
ي
دْيَبُع
َأ
ْخ
َب
َر
ْت
ُه
:
َّنأ
اًدْبَع
ِم
ْن
َر
ِق
ِقي
ِْلا
َم
َرا
ِة
َعَق َو
ىَلَع
ِيل َو
َد
ة
ِم
َن
ْلا
ُخ
ُم
ِس
،
َف
ْسا
َت
ْك
َر
َه
اَه
َّتَح
ى
ْفا
َت
َّض
،اَه
ُهَدَلَجَف
ُع
َم
ُر
ْلا
َح
َّد
ُهافَن َو
،
َو َل
ْم
َي
ْج
ِل
ِد
َولا
ِل
َةَدي
ِم
ْن
َأ
ْج
ِل
َأ َّن
ُه
ْسا
َت
ْك
َر
َه
َها
.
َق
َلا
لا
ز
ْه
ِر
ي
ِف
ي
َْلأا
َم
ِة
ْلا
ِب
ْك
ِر
،
َتْفَي
ِر
اَهُع
ا
ُحْل
ر
:
ِقُي
ُمي
َذ
ِل
َك
ْلا
َح
َك
ُم
ِم
َن
َْلأا
َم
ِة
ِءا َرْذَعلا
ِب َق
ْد
ِر
ِق
َمي
ِت
َها
،
َو
ْجُي
ُدَل
،
َسْيَل َو
ِف
ي
َْلأا
َم
ِة
َّتلا
ِ ي
ِب
ِف
ي
َق
َض
ِءا
َْلأا
ِئ
َّم
ِة
ْرُغ
م
،
ِكَل َو
ْن
ِهْيَلَع
ْلا
َح
:ةفحت . د
١٠٦٧٧
1
Oltin silsilasi: 8-juz: Sahihul Buxoriy 2018, – Т.: Hilol Nashr.
2
Oltin silsilasi: 8-juz: Sahihul Buxoriy 2018, – Т.: Hilol Nashr.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
127
6949. Сафийя бинт Абу Убайд шундай хабар қилади:
“Амирлик қуллари-
дан бири ҳумусдаги бир канизакка яқинлик қилиб қўйди. Уни зўрлаб,
номусига тегди. Умар унга ҳадд уриб, сургун қилди. Канизакни эса
мажбурлангани учун дарраламади”.
Зуҳрий ҳур киши номусига тегиб қўйган чўри ҳақида шундай дейди:
“Ҳакам буни (тўловни) бокира чўрининг қиймати миқдорига қараб
белгилайди, (ҳур) эса дарраланади. Имомларнинг ҳукмига кўра, жувон чўри
хусусида тўлов йўқ, лекин унга (зўрлаганга) ҳадд бор”
1
.
“Гувоҳликлар китоби” деб номланган бўлимда яширинган кишининг гу-
воҳлиги, бирор нарсага бир ёки бир нечта гувоҳ гувоҳлик бериши, адолатли
гувоҳлар, ноҳақ гувоҳликка гувоҳ қилиниши, кўр кишининг, аёлларнинг,
чўриларнинг, балоғат ёшига етган болаларнинг гувоҳлиги ҳақида ва шу каби
бошқа қатор ҳадислар ўрин олган. Бундай ҳадисларнинг бирида айтилишича:
٢٤۵٤
–
اَنَثَّدَح
دَّدَسُم
ّ
،
اَنَثَّدَح
ُرْشِب
ُنْب
ِلَّضَفُمْلا
،
اَنَثَّدَح
ْي َرُجْلا
ي ِر
،
ْنَع
ِدْبَع
ْح َّرلا
ِنَم
ِنْب
يِبَأ
َة َرْكَب
،
ْنَع
الله َي ِضَر ِهيِبَأ
ُهْنَع
،
َلاَق
:
َلاَق
ِبَّنلا
ي
َّلَس َو ِهْيَلَع الله ىَّلَص
َم
»
َلاَأ
ِرَبْكَأِب ْمُكُئِ بَنُأ
ِرِئاَبَكْلا
«
َلاَث
ًثا
.
اوُلاَق
:
ىَلَب
اَي
َلوُس َر
ِالله
.
َلاَق
:
»
ْشِ ْلا
ُكا َر
ِللاِب
،
ُقوُقُع َو
ا ْل
َوا
ِل
ِنْيَد
» . «
َسَلَج َو
َناَك َو
اًئِكَّتُم
،
:َلاَقَف
»
َلاَأ
ُل ْوَق َو
ِرو زلا
» . «
َلاَق
:
اَمَف
َلا َز
ُي
َك
اَه ُر ِ ر
ىَّتَح
ُق
اَنْل
َل
ُهَتْي
. َتَكَس
َلاَق َو
ْسِإ
ِعاَم
ُلي
ُنْب
َميِها َرْبِإ
:
اَنَثَّدَح
ي ِرْي َرُجْلا
،
َّدَح
َث
اَن
ُدْبَع
ِنَمْح َّرلا
.
طأ
ار
هف
:
۵٩٧٦
،
٦٢٧۳
،
٦٢٧٤
،
٦٩١٩
–
ةفحت
:
١١٦٧٩
2654. Абдурраҳмон ибн Абу Бакра отаси розияллоҳу анҳудан ривоят
қилади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уч марта: “Сизларга катта гу-
ноҳларнинг энг каттасини айтиб берайми?” дедилар. Улар: “Ҳа, эй Аллоҳ-
нинг Расули!” дейишди. У зот: “Аллоҳга ширк келтириш, ота-онага оқ
бўлиш”, дедилар. Суяниб ўтирган эдилар, ўтириб олдилар-да, “Огоҳ бўлинг,
ёлғон гувоҳлик бериш ҳам”, дедилар. У зот буни такрорлайвердилар, ҳатто
биз “Тўхтасалар эди”, деб қолдик”
2
.
Шунингдек, ушбу ҳадислар тўпламида бошқа турдаги жиноий қилмиш,
жумладан, бозорни касод қилиш учун атайин нарҳ-навони ошириш, савдо-
сотиқда алдамчилик – ҳаридор ва буюртмачини алдаш, савдо қоидасини бузиш;
пора олиш мақсадида товламачилик қилиш; қози томонидан ноқонуний ҳукм
чиқариш каби ислом шариатида макруҳ саналган гуноҳлар – жиноятлар ҳақида
ўша давр амалиётига хос бўлган қатор мисоллар намуна қилиб кўрсатилган.
Хулоса.
Шу аснода суннатда Қуръони каримда ўз аксини топмаган қатор
жиноят турлари, таъзир жазо турлари, жиноят ҳуқуқи фанига алоқадор бўлган
иштирокчилик, жиноий жавобгарликни истисно этувчи ҳолатлар (зарурий му-
дофаа) ва бошқа қатор масалалар ҳам маълум даражада ёритилган. Ҳадисларда
жиноят ва жазо тушунчалари, унинг турлари ўша давр амалиётининг
умумлашмаси сифатида таҳлил қилинган десак, хато бўлмайди. Шунинг учун
ҳам суннат Қуръони каримдан кейин уни бойитган, тўлдирган, бой амалий
тажрибани ўзида мужассамлаштирган муҳим шариат манбаси ҳисобланади.
1
Oltin silsilasi: 8-juz: Sahihul Buxoriy 2018, – Т.: Hilol Nashr.
2
Oltin silsilasi: 3-juz: Sahihul Buxoriy 2013, – Т.: Hilol Nashr.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
128
Юқорида номлари зикр этилган олимларнинг илмий хулосаларидан шу
нарса маълум бўлдики, Қуръон ва ҳадис араб ҳуқуқий терминологиясининг
шаклланишида асосий омил бўлиб хизмат қилган илк ва муҳим манбалардир.
Уларда биринчи маротаба қўлланилган ҳуқуқий терминлар, хусусан, жиноят
ҳуқуқи терминлари бугунги кунда қатор араб давлатларининг ҳуқуқий лексик
бойлиги ҳисобланади ҳамда ҳуқуқшуносликда фаол қўлланилади.
LI DIDI
Tashkent State University of the Uzbek language
University English Curriculum Design in the New Situation
Abstract: At present, Uzbekistan is at a initial stage of development and reform, and
universities are more concerned about university English education due to its talent
development strategy and social needs. The university English curriculum has made
periodical achievements in the past 10 years of reforms, but there are also some problems,
such as curriculum content is monotony, curriculum classifications are similar, teaching
objectives are not clear, and the form of courses evaluation is single, teaching method is
outdated. To solve these problems, the researcher puts forward the following suggestions
according to needs analysis theory, and make a research to non-English majors, the
curriculum of university English must be based on the development of students' English
proficiency, the teaching content should reflect the characteristics of majors, teachers need to
update their teaching concepts, innovate teaching methods, combine classroom teaching with
the second class learning. establish a scientific curriculum evaluation system and strengthen
the promotion role of formative evaluation. Therefore, learners’ needs should be integrated to
make a purposeful adjustments to the university English curriculum.
Keywords and expressions: university English education; English curriculum; non-
English majors; needs analysis
Аннотация. Хозирги кунда Ўзбекистон олий ўқув юртлари ривожланиш ва таълим
ислоҳотларининг дастлабки босқичида турибди ва ижтимоий эҳтиёжларни ривож-
лантириш стратегиясига мувофиқ университетларда инглиз тилини ўқитишга кўпроқ
эътибор қаратилмоқда. Сўнгги 10 йил давомида амалга оширилган ислоҳотлар нати-
жасида олий ўқув юртлари инглиз тилини ўқитишда бир қатор даврий ютуқларга
эришди, аммо ўқув дастурларининг мазмуни бир хиллиги, ўқув дастурларининг такрор-
ланиши, ўқитишнинг эскирган усули билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Ушбу муам-
моларни ҳал қилиш учун тадқиқотчи эҳтиёжларни таҳлил қилиш назариясига мувофиқ
ўзининг таклифларни киритади ва мазкур мавзуларда тадқиқотлар олиб боради.
Жумладан, олий таълимда инглиз тили ўқув дастури талабалар орасида инглиз тилини
билиш даражасини оширишга, ўқитувчилар ўзларининг тушунчаларини янгилашга,
ўқитиш усулларини такомиллаштиришга, синфдаги дарсларни бошқа ўқитиш турлари
билан уйғунлаштиришга асосланиш керак. Шунингдек, тўғри баҳолаш тизимини
яратиш, баҳолашнинг рағбатлантирувчи ролини кучайтириш керак. Шундай қилиб,
олий таълимда инглиз тили ўқув дастурини мақсадга мувофиқ равишда созлаш учун
талабалар эҳтиёжларини бирлаштириш керак.
