ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
204
ELEKTROLITIK DISSOTSIYALANISH NAZARIYASI
Omonov Jahongir Rahmonqul o’g’li
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti 3 - kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7907178
Annotatsiya. Mazkur maqolada Elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasi haqida so‘z boradi.
Kalit so’zlar: azot, kislorod, Dissotsiyalanish, kationlar, anionlar.
ТЕОРИЯ ЭЛЕКТРОЛИТИЧЕСКОЙ ДИССОЦИАЦИИ
Аннотация. Эта статья о теории электролитической диссоциации.
Ключевые слова: азот, кислород, диссоциация, катионы, анионы.
THEORY OF ELECTROLYTIC DISSOCIATION
Abstract. This article is about the theory of electrolytic dissociation.
Key words: nitrogen, oxygen, dissociation, cations, anions.
Turmushda biz toza suvni hech uchratmaymiz. Tabiiy suvlarning hammasi eritmalardan
iborat. Toza shisha ustiga bir tomchi vodoprovod suvini bugʻlatib, unga ishonch hosil qilish
mumkin. Yani shishada xira dogʻ hosil boʻladi. Bu suvda erigan tuzlarning ajralib chiqqanini
koʻrsatadi. Yomgʻir va qor suvlari bugʻlatilganida dogʻ hosil boʻlmaydi, bu suvlar toza tabiiy suv
hisoblanadi, ammo ularning tarkibida azot, kislorod va boshqalar erigan holda boʻladi.
Eritmalar tabiatda katta ahamiyatga ega. Tabiiy shifobaxsh suvlar koʻpgina togʻ jinslarining
qatlamlari paydo boʻladi. Oʻsimliklarning oʻsishi uchun zarur tuzlarni tuproqdan eritmalar holida
oladi. Agar doimiy suvlarda erigan tuzlarning miqdori keragidan ortiq boʻlsa, bunday suvlar
ekinlarni sugʻorish uchun yaroqsiz boʻladi. Odam va hayvonlarda ham ovqatni singdirish
jarayonlari ham suvda erigan holda amalga oshadi.
Suv eritmasida ion bogʻlanish dissotsiyalanish sxemasi
Barcha moddalar elektr toki taʻsiriga munosabatiga koʻra ikki guruhga: elektr tokini
oʻtkazadigan va elektr tokini oʻtkazmaydigan moddalarga boʻlinadi. Keyinchalik ayrim murakkab
moddalarning suvdagi eritmasi elektr tokini oʻtkazishi aniqlandi. Bu hodisalar mukammal
oʻrganilib, eritmalari elektr tokini oʻtkazadigan moddalarni
elektrolitlar
, eritmalari elektr tokini
oʻtkazmaydigan moddalar
noelektrolitlar
deb ataladigan boʻldi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
205
Eritmalarning elektr oʻtkazuvchanligini oʻlchash asbobi
Nima uchun ayrim moddalarning suvdagi eritmasi elektr tokini oʻtkazadiyu, boshqa
moddalar har holatda ham elektr tokini oʻtkazmaydi degan savol tugʻiladi. Bu savolga 1887-yil S.
Arrenius javob topdi va shunga koʻra oʻz nazariyasini yaratdi:
1.
Elektrolitlar suvda eriganda musbat va manfiy ionlarga ajraladi.
2.
Elektrolitlarning suvda erib ionlarga ajralish hodisasi
deyiladi.
Qand, efir, spirt va boshqa suvda eriganda ionlarga dissotsiyalanmaydi, ajralmaydi.
3.
Elektr toki ta’sirida musbat zaryadlangan ionlar katodga, manfiy zaryadlangan ionlar
anotga tomon harakatlanadi.
4.
Musbat zaryadlangan ionlar
kationlar
, manfiy zaryadlangan ionlar
anionlar
deyiladi.
5.
Dissotsiyalanish – qaytar jarayon, molekulalarning ionlarga ajralishi bilan bir vaqtda
ionlarning birikish jarayoni ham sodir boʻladi.
Suv eritmasida elektrolitik dissotsiyalanish
Elektrolit moddalar eritmalarining elektr tokini oʻtkazishini tushunish uchun avvalo
moddalarning tuzilishini va ulardagi kimyoviy bogʻlanish tabiatini eslash zarur. Qattiq holdagi osh
tuzi elektr tokini oʻtkazmaydi, lekin uning suvdagi eritmasi elektr tokini oʻtkazadi, chunki
eritmada zaryadlangan zarrachalar – ionlar hosil boʻladi. Eritmalarga elektr toki ulangan
elektrodlar tushurilganida musbat zaryadli ionlar elektr manbayining manfiy qutibi (katod) tomon
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
206
tortiladi, manfiy zaryadli ionlar esa elektr manbayining manfiy qutibi (anod) tomon tortiladi.
Shunga koʻra ular kationlar,anionlar deyiladi.
Ionlarning elektr maydonidagi harakati
Kislota, ishqor va tuzlarning dissotsiyalanishi
Suvda yaxshi eriydigan kislotalar kuchli elektrolit hisoblanadi. Elektrolitik
dissotsiya nuqtai nazaridan:
kislotalar – murakkab modda boʻlib dissotsiyalanadigan
kation
sifatida vadorod ionlari, anion sifatida turli kislota qoldiqlari hosil qiladigan
ekektrolitlardir
. Kislota tarkibidagi vodorodning miqdoriga qarab,vodorod ioni bitta boʻlsa
dissotsiyalanish bir bosqichda, vodorodning miqdori ikta boʻlsa dissotsiyalanish ikki
bosqichda, vodorodning miqdori uchta boʻlsa dissotsiyalanish uch bosqichda boradi. Vodorod
ionlari eritmaga kislotali muhit beradi.
HBr →H
+
+Br
–
; HNO
3
→H
+
+NO
3
–
;
H
2
SO
4
→H
+
+HSO
4
–
; HSO
4
–
→H
+
+SO
4
-2
.
H
3
PO
4
→H
2
PO
4
–
+H
+
; H
2
PO
4
–
→HPO
4
-2
+H
+
; HPO
4
-2
→PO
4
-3
Kislotalarning nordon mazasi, indikatrlar rangini oʻzgarishi eritmalarda vodorod ionlarining
mavjudligi va unung konsentrasiyasiga bogʻliq.
Elektrolitik
dissotsiyalanish
nuqtai
nazaridan
asoslar-murakkab
modda
boʻlib dissotsiyalanganida kation sifatida metall ionlari, anion sifatida gidroksil ionlari hosil
qiladigan elektrolitlardir.
Gidroksil ionlari eritmada ishqoriy muhit hosil qiladi.
NaOH→Na
+
+OH
–
; Ca(OH)
2
→Ca
+2
+2OH
–
Suvda yaxshi eriydigan asoslar-ishqorlarning eritmalari ionlarga toʻliq disosasiyalanadi,
dissotsiyalanganida anion sifatida faqat gidroksil ionlari hosil boʻladi.
Elektrolitik
dissotsiya
nuqtai
nazaridan
tuzlar-murakkab
modda
boʻlib,
dissotsiyalanganida metall kationi va kislota qoldigʻi anionini hosil qiladigan elektrolitlardir. Ular
tarkibiga koʻra ionlarga turlicha disotsiatsiyalanadi. Elektrolitik dissotsiya mexanizmi, dissotsiya
darajasi, kuchli, kuchsiz elektrolitlara) Agar tuz oʻrta tuz boʻlsa disosatsiya quyidagicha boʻladi:
NaNO
3
→Na
+
+NO
3
–
; K
2
SO
4
→2K
+
+SO
4
-2
; Al
2
(SO
4
)
3
→2Al
+3
+3SO
4
-2
.
b) Nordon tuzlar dissotsiyalangan metal kationi bilan vadorod ioni ham hosil boʻladi.
NaHSO
4
→Na
+
+HSO
4
–
; HSO
4
–
→H
+
+SO
4
-2
.
v) Agar asosli tuzlar boʻlsa, dissotsiyalanish quyidagicha boʻladi.
MgOHCl→MgOH
+
+ Cl
–
; MgOH
+
→Mg
+
+OH
–
Tuzlar elektrolitik dissotsiyalanish jihatdan ancha murakkab modda. Dissotsiyalanganida
metal kationi va kislota qoldigʻi anioninidan tashqari kislota qoldigʻi anionida tashqari tarkibida
vodorod va gidrooksid ionlari xam boʻlishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
207
Elektrolitik dissotsiya mexanizmi, dissotsiyalanish darajasi, kuchli, kuchsiz elektrolitlar
Moddalar suvda erib elektr tokini oʻtkazishiga sabab, suv molekulalari qutbli boʻladi, biror
tuzning kislotali suvga tushganida uning kislotadagi ionlar kislotali suvga tushganida uning
sirtidagi ionlar suvning qutubli molekulalarni oʻziga toptadi.
Natijada suvning tortilib turgan molekulalarini harakatda boʻlgan boshqa molekulalar tortib
turadi. Shu tufayli suvga tushgan kristallar asta-sekin suvda eriydi va erkin xarakat qiladigan
ionlar hosil boʻladi. Bu ionlar tartibsiz xarakatda boʻladi, ular bir-biri bilan toʻqnashib, birikishi
va molekulalar hosil qilishi mumkin.
Osh tuzining dissotsiyalanish sxemasi
Eritma konsentrasiyasi qanchalik yuqori boʻlsa ionlar shuncha tez toʻqnashadi. Eritmadagi
moddalarni ionlarga qanchalik koʻp yoki kam ajralaganini koʻrsatadigan kattalik bor. Bu kattalik
dissotsiya darajasi deyiladi va u
α
harfi bilan belgilanadi. U
m
= ionlarga ajralgan molekulalar
sonini,
М
butun molekulalar soniga nisbati bilan oʻlchanadigan kattalikdir.
α=dms\bms; α= m\М
Bu formulada
dms
– dissotsiyalangan molekulalar soni –
m
,
bms
– butun molekulalar soni.
Moddaning dissotsiyalanish doimiysi qancha kata boʻlsa, uning dissotsiyalanish xususiyati
shuncha yuqori boʻladi. Elektrolitlar dissotsiyalanganida ionlarga koʻp yoki kam ajralishi mumkin,
elektrolitlar 3 guruxga boʻlinadi: dissotsiyalanish darajasining qiymati 30% dan yoqori boʻlsa
kuchli, 3-30% oraligʻida boʻlsa oʻrtacha kuchli, 3% dan kam boʻlsa kuchsiz elektrolitlar deyiladi.
Konsentrasiyning oʻzgarishi, hamda temperaturaning koʻtarilishi dissotsiya qiymatini
oʻzgartiradi. Suvda yaxshi eriydigan tuzlar va asoslar kuchli elektrolitlardir, ularning eritmalari
toʻliq ionlarga ajraladi. Kuchsiz elektrolitlarning dissotsiyalanishi eritmadagi moddaning
konsentratsiyasi kamayganda ortib boradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
208
REFERENCES
1.
Raymond Chang. General Chemistry: The Essential Concepts. 5 edition, England 2013.
280-293- betlar.
2.
Парпиев Н.А., Раҳимов Ҳ.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё назарий асослари. Т.:
Ўзбекистон. 2000. 134-162 бетлар.
3.
Тошпўлатов Ю.Т., Исҳоқов Ш.С. Анорганик кимё. Т.: Ўқитувчи. 1992. 53-56-бетлар.
4.
Toshpulatov Yu.T., Raxmatullayev N.G. Anorganik kimyo (nazariy asoslari). T.: TDPU.
2005. 82-90-betlar.
5.
Аҳмеров Қ., Жалилов А., Сайфутдинов Р. Умумий ва анорганик кимё. Т.:
Ўзбекистон. 2003. 92-131 бетлар.
