ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
842
XX ASR IKKINCHI YARMI O‘ZBEK NASRINING YORQIN
NAMOYONDALARI.
Umarov Davron Odiljon o‘g‘li
Farg‘ona davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8048444
Annotatsiya.
Ushbu maqolada XX asr ikkinchi yarmida o‘zbek nasrida ijod qilgan bir
qator ijodkorlarning hayoti, ijodining o’ziga xos jihatlari haqida fikr yuritildi. XX asr 60-80-yillar
adabiyotidagi bir qator masalalar yoritildi.
Kalit so’zlar:
hikoya, qahramon, personaj, obraz, estetik kategoriya, janrlar sistemasi,
sotsialistik metod.
ЯРКИЕ ПРОЯВЛЕНИЯ УЗБЕКСКОЙ ПРОЗЫ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ ХХ
ВЕКА.
Аннотация.
В данной статье рассмотрены жизнь ряда художников, творивших
узбекскую прозу во второй половине 20 века и уникальные стороны их творчества. Был
освещен ряд вопросов литературы 60-х и 80-х годов 20 века.
Ключевые слова:
рассказ, герой, персонаж, образ, эстетическая категория,
жанровая система, социалистический метод.
BRIGHT MANIFESTATIONS OF UZBEK PROSE OF THE SECOND HALF OF
THE 20TH CENTURY
Abstract.
In this article, the life of a number of artists who created Uzbek prose in the
second half of the 20th century and the unique aspects of their work were discussed. A number of
issues in the literature of the 60s and 80s of the 20th century were covered.
Key words:
story, hero, character, image, aesthetic category, system of genres, socialist
method.
XX asrda o’zbek adabiyoti turli xil sinovlarni, yo‘qotishlarni, yangilanishlarni va
yutuqlarni boshidan kechirdi. Jumladan, jadidchilik adabiyoti shakllanishi va ularning qatag’on
qilinishi, 2-jahon urushi davridagi adabiyot mafkurasi, urushdan keyingi turg’unlik davri,
vanihoyat, asrning ikkinchi yarmidagi “uyg’onish” kabi hodisalar ro’y bergani bilan xarakterlidir.
XX asr ikkinchi yarmida o‘zbek nasrini yangi pog’onaga olib chiqqan, unga yangi ruh
bag’ishlagan Shukur Xolmirzayev, Tog’ay Murod, Murod Muhammad Do’st, Xurshid
Do’stmuhammad va boshqa adiblar ijodi, adabiy qarashlari o’zbek adabiyoti juda katta ahamiyatga
ega.
Shukur Xolmirzayev 1940-yil Surxondaryo viloyatining Boysun tumanida tavallud topdi.
Toshkent davlat universitetida tahsil oldi. Shukur Xolmirzayevning “Oq otli” deb nomlangan ilk
qissasi togʻ bolalari hayotidan hikoya qiladi. Talabalik yillarida yozilgan “Toʻlqinlar” (1963),
“Oʻn sakkizga kirmagan kim bor?” (1965) qissalari oʻz avlodi ‒ tengqurlari hayotiga
bagʻishlangan. Shundan keyin adibning “Olis yulduzlar ostida”, “Hayot abadiy”, “Ogʻir tosh
koʻchsa”, “Bodom qishda gulladi” (1968), “Soʻnmas olov” (1985), “Togʻlarga qor tushdi” (1987)
kabi hikoyalar toʻplamlari, “Soʻnggi bekat”, “Qil koʻprik”, “Yoʻlovchi”, “Olaboʻji” romanlari
chop etildi. Shukur Xolmirzayev oʻzbek hikoyachiligini ustoz Abdulla Qahhordan keyin yangi,
yuqori bosqichga koʻtargan yozuvchilardan biridir. Uning hikoya, qissa va romanlari tesha
tegmagan voqealarga bagʻishlanganligi, xarakterlarga boyligi bilan ajralib turadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
843
Sanʼatkor dramaturgiyaga ham qoʻl urib, “Qora kamar” pyesasini yozgan, unda oʻtgan
asrning 20-yillari boshlaridagi milliy ozodlik harakati, mustaqillikka erishish yoʻlida olib borilgan
ziddiyatli kurashlar aks ettiriladi. Sh.Xolmirzayevning soʻnggi romani “Dinozavr”dir. Muallifning
aytishicha: “Kuchlilar yengadi, kuchsizlar yengiladi, deyilgan nazariya notoʻgʻri! Agar kuchlilar
yengish qobiliyatiga ega boʻlganlarida, avvalo, dinozavr yenggan boʻlardi. Yoʻq, u oʻladi. Sabab?
U shakllanib boʻlgan. Shundoq-da: koʻp mardlar maydonga kiradilar. Ular oʻlimlarini bilishadi.
Ammo ular uchun orqaga yoʻl yoʻq. Qoʻrqoqlar-chi? Oʻshandayoq kavaklariga kirib
olishganlar…” Bunday qarash qanchalik munozarali boʻlmasin, muallifning bugungi kunni ‒
yangi davrni qabul qilishdagi ziyolilar fojiasi va iztiroblarini aks ettirishda oʻziga xos bir yoʻl
tutgani sezilib turadi.
Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Shukur Xolmirzayev adabiyot sohasidagi xizmatlari uchun
Respublika Davlat mukofotiga sazovor boʻlgan.
Serqirra ijodiy faoliyat egasi, millatimizning fidoyi yozuvchisi, haqiqatgo‘y adib Shukur
Xolmirzayev roman, qissa, hikoya, drama singari janrlarda ko‘plab badiiy asarlardan tashqari ijod
psixologiyasi, ijodkor shaxsiyati, adabiyot va jamiyat munosabati kabi masalalarga bag‘ishlab
o‘nlab adabiy-tanqidiy maqolalar ham yozgan edi. Aslida, ijod psixologiyasi, ijodkor shaxsiyati
hamda ular o‘rtasidagi ko‘zga ko‘rinmas, g‘oyatda nozik robita barcha zamonlarda bahs-u
munozaralarga sabab bo‘lib keladi. Qizig‘i, bu borada so‘nggi xulosani aytish imkonsizdir. Ayni
chog‘da, Adabiyot haqida har kimning o‘z nuqtai nazari bo‘lishi ham tabiiy. Shu ma’noda
bilimdon adib, chin ziyoli Shukur Xolmirzayevning adabiyot, ijod va hayot haqidagi fikrlari hech
kimni befarq qoldirmaydi. Qolaversa, Shukur aka uchun adabiyot hayot kechirish vositasi emas,
balki yashashning shakli ediki, So‘z san’atiga so‘ngsiz fidoyilik nafaqat o‘zbek, balki dunyo
adabiy jarayonida ham kamyob hodisa sanaladi.
1
San’atsiz, adabiyotsiz yashashni tasavvur etolmaydigan qahramonlar talqini Shukur
Xolmirzayevning so‘nggi davrda yozgan asarlarida bot-bot ko‘zga tashlanadi, binobarin, ushbu
omil ham yoshi ulg‘ayib, hayotdagi aqidalari qat’iylashgan, xulosalari aniqlashgan muallifning
maslagi haqidagi tasavvurimizni yanada boyitadi. Ijodkorlikning qismat, umr savdosi ekanini
anglatuvchi ta’kid adibning adabiy-tanqidiy maqolalarini umumlashtirib turuvchi yagona
mushtarak belgidir.
Shukur Xolmirzayev o’ziga talabchan yozuvchi edi, yozganlaridan hech qachon birdan
qoniqqan emas. Uning XX asr hikoyachiligining sara namunalari bo’lgan hikoyalaridan ham o’zi
qoniqmagani sezilib turadi. Bir marta Shukur akaga: «Nega eng zo’r hikoyalaringizda birdan
davriy chekinish qilib, publitsistik izohga berilasiz, bular menga ortiqcha tuyuladi, agar shularni
olib tashlasangiz, juda zo’r hikoyalar»,– dedim. Men «To’p o’yin», «Ozodlik» kabi bir qancha
hikoyalaridagi adibning voqeaga ataylab aralashgan va izoh bergan joylarini aytgan edim.
«Aylanayin, shu hikoyalar o’sha gaplar bilan tug’ilganda ularni qanday olib tashlay, ularsiz hikoya
to’kis bo’lmaydi»,– dedi. Shukur aka mening fikrimdan ranjigani yoki o’ziga olgani yo’q.
O’shanda ham men o’zi fikrimda qolganman. Shukur aka fikrimni o’zgartirishga urinmagandi.
2
1
”Shukur Xolmirzayev.
Adabiyot, yozuvchi va ijod haqida”
. “Yoshlik”2012/9
2
”Ham hayotda, ham adabiyotda shaxs edi”. N.Eshonqul.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
844
Biz bir necha marta Joys, Kafka, Kamyu, Bekket, hatto maqolasiga sarlavha qilgan Alexo
Korpenter haqida gaplashganmiz. Shukur aka bu yozuvchilarni tushunmasdi, ular dunyosidan
yiroq ham emasdi. Faqat bu nomlar ostida adabiy bodilik qiladiganlarni yoqtirmasdi. Tilidagi
zaharxandalik, qo’rsligi – hammasi ijod qilayotgan iste’dodning injiqliklari, o’zidan qoniqmasligi
oqibatida paydo bo’lgan kechinmalar edi.
Ammo adabiyotda biron iste’dodni sezsa, garchi o’zini xuddi bexabardek tutsa ham, lekin
ichida va o’sha yozuvchiga bo’lgan hurmatini saqlab yurar, baribir bir kuni bu munosabatini
«gullab» qo’yardi. Bir marta Shukur akaga gap orasida: «Yoshlik» jurnalida Shodiqulning yaxshi
qissasi chiqibdi», – dedim. Shukur aka ko’zlarini qisdi, xuddi eslashga urinayotganday tutdi o’zini:
«Shodiqul? Hmmm… Shunaqa yozuvchi yigit bormi?! Qarang, adabiyotdan ancha orqada
qolibman» – dedi. Men esa ajablandim. U Yozuvchilar uyushmasiga kelganda hamisha
Shodiqulning xonasiga bir marta kirib ketardi. Bu piching edimi yoki e’tirof? Buni bilish qiyin.
Men, har qalay, tushuntirish berishga urindim, biz yangi asarlar, obrazlar, timsollar haqida
gaplashdik.
3
Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, XX asr ikkinchi yarmi - yangi davr o’zbek adabiyotining
atoqli namoyondalari Shukur Xolmirzayev, Tog’ay Murod, Murod Muhammad Do’st va Xurshid
Do’stmuhammad kabi ijdokorlar o’zining ko’p qirrali va sermazmun asarlari bilan xalq ardog’iga
sazovor bo’lgan adiblar hisoblanishadi. Bu ijodkorlarning har bir asari o’zbek adabiyotida alohida
voqea sifatida e’tirof etilgan. Asarlarida inson taqdiri va qalbining badiiy tahlili mavjud; dolzarb
ijtimoiy muammolar talqini bilan yondosh holda ko‘p o‘rinlarda personaj ruhiyatidagi g‘oyat nafis
jarayonlar mohirona ifoda etilgan.
REFERENCES
1.
Mukhammedkadirovna, G. D. (2023). ABOUT INDIVIDUAL STYLES.
Open Access
Repository
,
4
(3), 730-736.
2.
Mukhamedkadirovna, G. D. (2022). MEDIA PEDAGOGY AS A SPECIAL
DIRECTION IN PEDAGOGICAL SCIENCE.
Web of Scientist: International Scientific
Research Journal
,
3
(10), 900-906.
3.
Muhammadkadirovna, G. D., Abdulhamitovna, S. H., & Qizi, R. D. T. (2022). The Role
of Innovative Training Methods in Individualization Training.
Spanish Journal of
Innovation and Integrity
,
6
, 272-279.
4.
Muhammedkadirovna, G. D. (2022). Main Categories of Media Text.
International
Journal of Discoveries and Innovations in Applied Sciences
,
2
(4), 63-68.
5.
Mukhamedkadirovna, G. D. (2021). Methods of studying the media text.
ACADEMICIA:
An International Multidisciplinary Research Journal
,
11
(10), 230-233.
6.
Газиева, Д. М. (2021). Таштемирова Замира Сатвалдыевна.
Н34 Наука и инновации
в XXI веке: Материалы Международной
,
119
.
7.
Gaziyeva, D. M., & Kushmatova, M. (2021). MAIN SUBJECTS OF
MEDIACOMMUNICATION.
Theoretical & Applied Science
, (4), 418-421.
3
O’sha maqola
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
845
8.
Газиева, Д. М. (2020). МЕДИАТЕКСТ И ЗАКОНОМЕРНОСТИ
ТЕКСТООБРАЗОВАНИЯ. In
ПРОБЛЕМЫ ФИЛОЛОГИЧЕСКОГО
ОБРАЗОВАНИЯ
(pp. 141-146).
9.
Gaziyeva, D. (2020). FORMS AND FUNCTIONS OF INTERTEXTUAL
CHARACTERS IN THE MEDIA TEXT.
Theoretical & Applied Science
, (2), 671-673.
10.
Мадаминов, Б. (2023). ЎҚУВЧИ ЁШЛАРДА ҚАҲРАМОНЛИК РУҲИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШДА, ТАШВИҚОТ ИШЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ.
IJTIMOIY
FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(1), 25-26.
11.
Mansurjonovich, M. B., & Axadjonovich, Q. C. S. (2022). HARBIY PEDOGOGIKA VA
HARBIY
PEDAGOG
KADRLARNI
TAYYORLASH
MASALALARI.
O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
,
2
(13), 744-749.
12.
Sayidolimov, J. B. O. G. L. (2023). AGIOGRAFIK OBRAZLARNING MAZMUN-
MOHIYATIDAGI EVRILISHLAR.
Oriental renaissance: Innovative, educational,
natural and social sciences
,
3
(3), 1318-1322.
13.
Vosiljonov, A. (2022). Basic theoretical principles of corpus linguistics. Academicia
Globe: Inderscience Research, 3(2), 1-3.
14.
Vosiljonov, A. (2022). LINGVISTIK TАDQIQОTLАRDА KОRPUS О ‘RGАNISH
ОBYЕKTI SIFАTIDА. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI, 2(11), 176-182.
15.
Vosiljonov,
A.
(2022).
PRAGMALINGVISTIKA
VA
UNING
TAHLILIY
SHAKLLANISH TARIXI. Science and innovation, 1(B8), 99-105.
16.
Vosiljonov, A. (2022). PRAGMALINGUISTICS AND THE HISTORY OF ITS
ANALYTICAL DEVELOPMENT. Science and Innovation, 1(8), 99-105.
17.
Vosiljonov, A., & Isaqova, X. (2023). EFFECTIVENESS OF MOTHER TONGUE
EDUCATION IN THE PRIMARY GRADES. International journal of advanced research
in education, technology and management, 2(2).
18.
KHALIMBOYEVA, F., & VOSILJONOV, A. (2023). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR
DIQQATINI
RIVOJLANTIRISH
MUAMMOSINI
NAZARIY
OʻRGANILISHI. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(5), 94-98.
19.
Odiljon o‘g‘li, U. D. (2023). ADABIY ASAR QAHRAMONI TALQINIDAGI O ‘ZIGA
XOSLIKLAR.
IQRO
,
2
(2), 777-785.
20.
Yo‘lchiboyeva, L. (2023). METHODS FOR GROWING SPEECH SKILLS OF
PRIMARY SCHOOL STUDENTS.
Modern Science and Research
,
2
(5), 1028-1030.
21.
Yo‘lchiboyeva, L. (2023). METHODOLOGY FOR TEACHING THE NOUN PHRASE
CATEGORY: ENHANCING LANGUAGE LEARNING IN STUDENTS.
Modern
Science and Research
,
2
(5), 1025-1027.
22.
Kalandarovna, Y. L. (2023). Superstitions in Linguoculturology.
DENMARK"
THEORETICAL AND PRACTICAL FOUNDATIONS OF SCIENTIFIC PROGRESS IN
MODERN SOCIETY"
,
14
(1).
23.
Qalandarovna, Y. L. L. (2023). O ‘QUVCHILAR NUTQINI O ‘STIRISH
METODIKASI.
IQRO JURNALI
,
2
(2), 637-645.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
846
24.
Qalandarovna, Y. L. L. (2023). LINGVOKULTUROLOGIK BIRLIKLARNING
NUTQDAGI O'RNI.
IQRO
,
2
(2), 522-529.
25.
Kalandarovna,
Y.
L.
(2022).
ORIGIN
AND
CONCEPT
OF
TABOO
VOCABULARY.
Innovative Technologica: Methodical Research Journal
,
3
(10), 184-
190.
26.
Erkinovna, N. S. (2022). Educational Methods in Teaching the Russian
Language.
American Journal of Social and Humanitarian Research
,
3
(11), 260-263.
27.
Erkinovna, N. S. (2022). THE IMPORTANCE OF LISTENING SKILLS IN LEARNING
THE RUSSIAN LANGUAGE.
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN
EDUCATION
,
1
(12), 138-145.
28.
Erkinovna, N. S. (2022). MECHANISMS OF EFFECTIVE TEACHING OF FOREIGN
LANGUAGES USING INNOVATIVE METHODS.
Uzbek Scholar Journal
,
11
, 132-135.
29.
Erkinovna, N. S. (2023). RUSSIAN LANGUAGE IN THE MODERN WORLD.
Open
Access Repository
,
4
(3), 284-295.
30.
Qizi, S. G. G. O. (2022). LINGUISTIC BASIS AND PEDAGOGICAL CONDITIONS OF
TEACHING WORD MEANING TO PRIMARY CLASS STUDENTS.
European
International Journal of Multidisciplinary Research and Management Studies
,
2
(12), 117-
123.
31.
Qizi, S. G. G., & Teshaboyevna, D. D. Methods Of Formation Of Independent Reading
Skills In Primary School Pupils.
JournalNX
, 21-24.
32.
Kizi, S. G. G. (2021). Formation Of Independent Reading Skills in Primary School
Students.
Texas Journal of Multidisciplinary Studies
,
2
, 222-224.
33.
Valijonovna, K. I., Rakhmatjonovich, T. D., & Mukhtoraliyevna, Z. S. (2022).
Informational Technology at Education.
Spanish Journal of Innovation and Integrity
,
6
,
262-266.
34.
Akmaljonovna, A. Z. (2021). Methods of formation of independent reading skills in
primary school students.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal
,
11
(3), 1425-1428.
35.
Dehqonova, M., & Tagonova, G. (2022). The Importance of Didactic Games in Speech
Therapy in the Development of Speech in Children with Autism and the Ability to Choose
Effective Methods.
European Journal of Innovation In Nonformal Education
,
2
(1), 133-
137.
36.
Dehqonova, M. (2022). BOLALARDAGI YOZUV BUZILISHLARI VA ULARDAGI
DISGRAFIYADA O ‘ZIGA XOS XATOLIKLARNI PAYDO BO ‘LISH
MEXANIZMI.
YANGI O'ZBEKISTONDA MILLIY TARAQQIYOT VA INNOVASIYALAR
,
405-407.
37.
Dehqonova, M., & Najmiddinova, N. (2022). ALOHIDA EHTIYOJGA EGA BO’LGAN
BOLALARNING OILAGA MOSLASHISHI UCHUN MUHIM OMILLAR.
YANGI
O'ZBEKISTONDA MILLIY TARAQQIYOT VA INNOVASIYALAR
, 90-92.
38.
Dehqonova, M. (2023). MAXSUS MAKTABDA DAKTIL NUTQINI OʻQITISH-
TADQIQOT OBYEKTI SIFATIDA.
Наука и инновация
,
1
(1), 39-40.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
847
39.
Qizi, D. M. S., & Qizi, R. G. X. (2022). METHODS OF STUDYING ADDITION AND
SUBTRACTION
OF
TWO-DIGIT
NUMBERS
IN
ELEMENTARY
SCHOOL.
Gospodarka i Innowacje.
,
22
, 61-67.
40.
Dehqonova, M. S. Q., & Axmedova, U. Y. Q. (2023). BO ‘LAJAK BOSHLANG ‘ICH
SINF O ‘QITUVCHILARINI MATEMATIK SAVODXONLIGINI OSHIRISH
JARAYONIDA ULARNING TAFAKKURI, QOBILIYATI VA INTELLEKTUAL
RIVOJLANISH.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences
,
3
(4-2), 251-256.
41.
Otazhonov, S. M., Ergashev, R. N., Botirov, K. A., Qaxxorova, B. A., Xudoynazarova, M.
A., Abdukarimova, N. A., ... & Ismoilova, E. M. (2022, December). Influence of thickness
and temperature on photoelectric properties of p-CdTe-nCdS and pCdTe-CdSe
heterostructures. In
Journal of Physics: Conference Series
(Vol. 2388, No. 1, p. 012001).
IOP Publishing.
42.
Otajonov, S. M., Ergashev, R. N., Axmedov, T., Usmonov, Y., & Karimov, B. (2022,
December). Photoelectric properties of solar cells based on pCdTe-nCdS and pCdTe-
nCdSe heterostructures. In
Journal of Physics: Conference Series
(Vol. 2388, No. 1, p.
012062). IOP Publishing.
43.
Abdulvakhidov, K., Li, Z., Abdulvakhidov, B., Soldatov, A., Otajonov, S., Ergashev, R.,
... & Sitalo, E. (2023). Structure phase state and physical properties of YbMn1-x Fe x O3
compositions.
Applied Physics A
,
129
(3), 185.
44.
Ahmedova, U. Y. Q., & Axmedova, M. U. B. Q. (2021). Vatanim Surati.
Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
,
1
(11), 877-883.
45.
Axmedova, U. (2022). On Certain Conditions Of Striking Coefficients Of Fourier Series
To Zero.
Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and
Technology
,
3
(3), 3-8.
46.
Qizi, A. U. Y., & Qizi, A. M. U. B. (2021). Research On Hydronyms and Their Importance.
47.
Umidaxon, A., & Gulirano, S. (2023). BOSHLANG'ICH SINF MATEMATIKA
DARSLARIDA
AMALIY
MASHQLAR
YECHISH
JARAYONIDA
O'QUVCHILARNING
FIKRLASH
QOBILIYATINI
OSTIRISH
OMILLARI.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY TADQIQOTLAR
,
2
(5), 10-
14.
