ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1124
XX ÁSIRDIŃ BIRINSHI YARIMINDA QARAQALPAQ MUZIKASI
Zuxurov Maxmud Maxsetovich
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik Universiteti Kórkem óner fakulteti oqıtıwshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.8073385
Anotatsiya.
Bul maqalada XX ásirdiń birinshi yarımında Qaraqalpaq muzikasında
dóretilgen qosıqlar olardıń tarıyxı haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
“Jańa diyxan”, “Shólkem kolxoz”, “Komsomol”, “Pioner”, “Jengejan”, “Qazı
iyshan”,
mádeniyat, ónerler
KARAKALPAK MUSIC IN THE FIRST HALF OF THE 20TH CENTURY
Abstract.
In this article, the history of one of the spoons produced in the Karakalpak Ice
Creamery in the first half of the 20th century is determined.
Key words:
"Jańa diykhan", "Sholkem kolkhoz", "Komsomol", "Pioner", "Jengejan", "Qazi
iyshan", culture, artists.
КАРАКАЛПАКСКАЯ МУЗЫКА ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ ХХ ВЕКА.
Аннотация.
В данной статье определяется история одной из ложек,
произведенных на Каракалпакском Мороженом в первой половине ХХ века.
Ключевые слова:
«Яня дийхан», «Шолкемский колхоз», «Комсомол», «Пионер»,
«Женгэджан», «Кази ийшан», культура, художники.
XX ásirdiń birinshi yarımındagi muzıka madeniyatındaǵı unamlı kórinislerdiń biri bul
kórkem háweskerlerdiń húkimet tárepinen ǵamxorlıqqa alınıp, Tórtkúl, Tashkent, Moskva
qalalarında olimpiadalardıń ótkeriliwi boldi. Biıraq hár zamannıń óziniń siyasıy dúzimge
baylanıslı turmıs tárizi bolǵanday húkimet sol dáwirdegi atqarıwshılardan ózleriniń ideyasındaǵı
rejelerdi xalıqtıń idealogiyasına sińdirip jetkeriwi ushın paydalanǵan. Sol dáwirdegi muzıka
mádeniyatınıń jan kúyerleri xalıq muzikaların, olardın tarıyxın, sol dawirdegi xalıqtıń turmis
shárayatına maslastırıp, kóplegen shugarmalardı dóretti. Máselen, xalq arasındaǵı jańa kórinistegi
“Jańa diyxan”, “Shólkem kolxoz”, “Komsomol”, “Pioner”, “Jengejan”, “Qazı iyshan” sıyaqlı
qosıqlar dóretildi.
1936-jılı mádeniyat tarawındaǵı talant iyelerin yaǵnıy baqsılardıń repertuarlarındaǵı
qosıqlar hám namalardı gramplastinkalarǵa jazıp alıw máselesi qaralıp, Tórtkúlde olardıń eń
aytqıshların hám bay repertuarǵa iye sheber atqarıwshılardı anıqlaw ushın tańlaw ótkeriledi. Olar
arasında joqarı dárejedegi qabiletke iye baqsılar tańlap alınıp, J.Shamuratov, E.Qospolatov,
1.Patullaev, K.Axmetov, sonday-aq, xalıq qosıqlarınıń atqarıwshısı A.Shamuratovalardıń 1939-
jılı aprel ayında Moskva qalasında dawısları plastinkaǵa jazıp alınıp, ózleriniń atqariw repertuarın
eń jaydırıw hám tanıtıw ushın birneshe koncertlerge jiberiledi. J.Shamuratovtıń atqarıwında shayır
T.Seytmuratovtiń sózine “Maksim Gorkiy” hám qaraqalpaq xalıq sazı “Nama bası”, I.Patullaevtıń
basshılıǵında ansambl atqarılıwında “Qara jorǵa”, “Nar iydirgen” namaları, A.Shamuratovanıń
atqarıwında “Arıwxan”, “Bozataw”, “Qońırat”, “Bálent shıǵıp názer salsam”, “Qáwender”,
“Muńlı qız”, “Shımbay”, “Zarlı qız”, “Aqsúngúl”, “Xansayat”, “Nigarim”, “Ayjamal”, qaraqalpaq
xalıq qosıqları esittirilip gramplastinkalarǵa jazılǵan. Bul dúrdanalar házirgi kúnde qaraqalpaq
muzıka mádeniyatınıń ǵáziynesindegi altınǵa teń bay miyrasımız bolıp esaplanadı.
Sol dáwirde bul shıǵarmalardıń gramplastinkaǵa túsiriliwi ápıwayı xalıq ushın da
quwanıshlı jaǵdayǵa aylandı. Xalıq bul qosıq-namalardı ózleriniń toy-tamashalarında, dem aliw
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1125
oraylarında, keń jámáátshilik jıyılǵan orınlarda potifonǵa qoyǵan Xalıq namaların
gramplastinkalarǵa túsiriw dáslep Moskvada ámelge asırılǵan bolsa, keyinshelik bul jumıslar
1939-jılı Tashkent qalasında da óz kórinisin taptı. Bunda xalıq salt-dástúrin atqaratuǵın qosıqshılar
hám de dástan atqarıwshı baqsı hám jırawlar qatnastı. Bir tárepten bul plastinkalar xalıqtıń toy-
tamashalarında xizmet etiwi menen bir qatarda olardıń ruwxiyatınıń bayıwında hám muzıkaǵa
bolǵan qızıǵıwshılıǵınıń artıp bariwina túrtki bolsa, ekinshi bir tárepten baqsılardıń dástúrlerin
dawam ettirip, sol zamanǵa say jańa shıǵarmalardı dórete baslaydı hám xalıq namalarına azǵana
ózgerisler kiritip, sol dáwirdegi shayırlardıń qosıq qatarlarına salıp atqaratuǵın bolǵan. Jáne de
olardıń dóretiwshiliginde tek qaraqalpaq xalıq namaları ǵana orın almastan tuwısqan xalıqlarınıń
da yaǵnıy túrkmen, ózbek, qazaq namalarınan da paydalanǵanlıqların kóremiz. Al bul jaǵday bolsa
xalıqtıń kórkem-ónerge bolǵan qızıǵıwshılıǵınıń nátiyjesi bolıp esaplanadı.
Usı dáwirdegi muzıka mádeniyatına qaratılǵan jane bir itibardin kórinisi - bul baqsı-
jırawlardıń xizmetin ele de jaqsılaw, olardıń nátiyjeliligin asırıw maqsetinde joqarıdaǵıday
olimpiadalar shólkemlestiriw jıldan-jılǵa dástúrge aylanıp barǵan. Bunday olimpiadalar dáslepki
waqıtları baqsı-jırawlar ónerin jaqsılaw ushın shólkemlestirilgen bolsa, sońınan olar menen bir
qatarda xalqımızǵa muzıka mádeniyatımızdıń kóp qırlılıǵı kórsetiw hám basqa da óner sheberlerin
olimpiadaǵa qızıqtırıw maqsetinde kóplegen nominaciyalar qosılıp, olardan qıssaxanlar,
sázendeler, oyınshılar, shıńqobızshılar ham ulıwma xalıq muzıkasınıń talantları buǵan úlken
qızıǵıwshılıqlar menen qatnasa baslaǵan. Asirese 1939-jıl Tortkúlde ótkerilgen Pútkil
respublikalıq kórkem háweskerlerdiń olimpiadasına respublikamızdıń eń shetki orınlarınan da
kóplegen talantlılar qatnasadı hám hátteki olardıń sanı 360 tan asıp ketedi.
Bul olimpiadanıń jáne bir abzal tárepi sonda, qatnasıwshılar Tortkúlden soń Ózbekstan
basqıshı Tashkent qalasına ótkerilip, bul basqıshtan saralanıp ótkenler bolsa Moskva qalasına
jollama alǵan. Bul jaǵday óz ornında bir tárepten xalıq arasınan jas talant iyelerin júzege shıǵarǵan
bolsa, ekinshi bir tárepten qaraqalpaq milliy muzıka madeniyatın dúnyaǵa tanıtqan. Olimpiadanıń
bir neshe basqıshlarınan ótken jas talant iyeleri húkimet tárepinen maqtaw jarlıqları menen
sıylıqlanǵan hám en sonǵı basqıshtan yaǵnıy Moskva qalasınan úlken tabıslar menen qaytqan
qatnasıwshılar respublikamızdıń barlıq orınlarında ózleriniń jeke koncertleri menen óz ónerlerin
xalıqqa inám etip tanılǵan. Bunday jeke koncertlerdiń basım kópshiligi A.Shamuratova hám
J.Shamuratovlar tárepinen shólkemlestirilip, olar arasında sońınan milliy mádeniyatımızdıń
kórkem ǵayratkerleri, joqarı húrmetke hám ataqlarga iye bolǵan, sonday-aq, xalqımızdıń súyikli
jıraw- baqsı hám shayırlarınan: Xojambergen Niyazov (Ógiz jıraw), Esemurat jıraw, Abbaz shayır,
Sadıq shayırlar ózleriniń dóretiwshiligi menen xalqımız kórkem-ónerin hám bay ádebiyatı bir
basqısh joqariga kóterip, qaraqalpaq mádeniyatın joqari órlewinde tiykarǵı tayanısh xizmetin
atqarǵan.
Sol dáwirdegi muzıka salasındaǵı atqarıwshılardıń nota sawatına iye emesligi professional
muzıkant hám kompozitorlardıń joq esabında bolǵanlıǵı qaraqalpaq muzıka mádeniyati hám
kórkem-óneriniń keyingi basqıshlarǵa ótiwi belgili waqıtqa shekem irkilis jasalıwına sebep boldı.
Bul irkilis 40-jıllarǵa deyin dawam etip qaraqalpaq milliy muzıkasınıń professional dárejede
rawajlanıwına keri tásirin kórsetti. Biraq keyin kórkem-óner tarawında bunday kemshiliklerdi
saplastırıw jolında húkimet tárepinen bir neshe qararlar qabıl etilip Moskvadaǵı Lunacharskiy
atındaǵı teatr institutina Leningrad konservatoriyasına, Tashkent muzıka texnikumına hám balet
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1126
mekteplerine birqansha jaslar oqıwǵa jiberilip olar pitkergennen soń qaraqalpaq kórkem- óneriniń
rawajlananıwına úleslerin qostı.
1937-jılı qaraqalpaq muzika madeniyatın rawajlandırıw ushin qaraqalpaq xalıq nama hám
qosıqların jıynap, olardı toplap, jazip hám baspadan shigarıw máselesi qoyıldı. Bul ilajlar ózinin
kútilgen nátiyjesin berdi. Ózbekstan qaniygeleriniń járdemi menen bir neshe qaraqalpaq namaları
baspadan shıǵarıldı. Solardıń ishinde kompozitor D.Tumanyan tárepinen 40 tan aslam xalıq
qosıqları jazılıp notaǵa túsiriledi.
1938-jılı húkimet tárepinen xalıq kórkem-ónerin ele de rawajlandırıw maqsetinde jaqsi
jazilgan saxnalıq shigarmalarga hám onin muzikasına arnap kórik tanlawlardı járiyalaydı. Bul
kórik- tańlawlar xalıq arasında bir qansha piesalar hám olarǵa say muzıkalardıń payda bolıwına
túrtki boldı.
1944-jıl respublikanıń muzıka tarawında úlken tariyxıy jańalıq boldı. Bul jılı Qaraqalpaq
Mámleketlik filarmoniyası ashıldı. Ogan talantlı solistler, oyınshılar, sázendeler mirat etildi.
Filarmoniya dáslep Shımbay qalasında ashılıp sońınan Nókis qalasına kóshirildi.
Bul jumıslarda dawam ettiriw hám jergilikli melodist kompozitorlardı jetilistiriw
maqsetinde kompozitor D.Tumanyan, A.Kondorshtilovlar dáslep ózleri qaraqalpaq xalıq
namaların úyrenip, sonin menen birgelikte J.Shamuratov, R.Arziyev, J.Kıdırov, Q.Menglibaev,
A.Shamuratova hám taǵı basqa kóp talant iyelerine nota sawatxanlıǵın úyretip, olardıń esinde
qalǵan kórsetpeleri boyınsha xalıq namaların notalastırǵan.
REFERENCES
1.
A.Nadirova “Qaraqalpaq muzıkası tarıyxı”, Toshkent-2018.
2.
R.S.Abdullaev “O’zbek mumtoz musiqasi” T.,-2008.
3.
K.Ótegenov, K.Aymbetov “Qaraqalpaq muzıka ádebiyatı”. Nókis.,-2023.
4.
Ibrohimov O. “O‘zbek xalq musiqa ijodi”, T., 1994;
5.
“O‘zbek xalq poetik og‘zaki ijodi”, T., 1990;
6.
T.Adambaeva “Revolyuciya dáwirine shekemgi qaraqalpaq muzıkasınıń tarıyxı”,
“Qaraqalpaqstan” Nókis-1976.
7.
T.Adambaeva “Qaraqalpaq sovet muzıkasınıń tarıyxı”, Nókis “Qaraqalpaqstan”,-1976.
