ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
9
FUQAROLIK JAMIYATINI QURISH TARIXI: O‘ZGARISHLAR VA
ISTIQBOLLAR
Toshpo‘latov Mamadali Zayniddin o‘g‘li
Navoiy davlat pedagogika instituti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8321520
Annotatsiya.
Ushbu maqolada fuqarolik jamiyati qurish yo‘lida mamlakatimizda olib
borilayotgan islohotlar va ularning asosiy yo‘nalishlari masalasi muhokama qilingan., Ong va
tafakkuming ijtimoiy o‘zgarishlami amalga oshirishdagi ahamiyati atroflichatahlil qilingan.
Fuqarolikjamiyatini o‘zgartirish va faoliyatini tashkil qilishga doir bir nechta konsepsiyasi va
uning innovatsion mohiyati yoritib beriladi.
Kalit so‘zlar:
inson kapitali, islohot, fuqarolik jamiyati, o‘zgarish, yangilanish, ongning
o‘zgarishi, qonun ustuvorligi, ijtimoiy-siyosiy tuzum.
HISTORY OF CIVIL SOCIETY CONSTRUCTION: CHANGES AND
PROSPECTS
Abstract.
This article discusses the refonns being carried out in our country on the way to
building a civil society and their main directions. The role of consciousness and thinking in the
implementation of social change is analyzed in detail. Several concepts of civil society
transfonnation and organization and its innovative nature are highlighted.
Keywords:
human capital, refonn, civil society, change, renewal, change of consciousness,
rule of law, socio-political system.
ИСТОРИЯ ПОСТРОЕНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА: ИЗМЕНЕНИЯ И
ПЕРСПЕКТИВЫ
Аннотация.
В данной статье рассматривается вопрос о реформах, проводимых в
нашей стране, и их основных направлениях, лежащих в основе построения гражданского
общества., Важность сознания и мышления в осуществлении социальных изменений
детально проанализировано. Будет освещено несколько концепций преобразования и
организации деятельности гражданского общества и его инновационный характер.
Ключевые слова:
человеческий капитал, реформа, гражданское общество,
изменения, обновление, изменение сознания, верховенство закона, Общественно-
политическая система.
Insoniyat tarixi shundan guvohlik beradiki fuqarolik jamiyatining mavjudligi demokratik
tipdagi siyosiy tizim shakllanishining eng muhim sharti hisoblanadi. Aslida biz o‘rganishni
boshlayotgan fuqarolik jamiyati alioli ijtimoiy faolligining davlat organlari faoliyatiga bog‘liq
bo‘lmagan turli shakllarini o‘zi ichiga olgan majmuani ifodalaydi hamda jamiyat tuzilishining
haqiqiy darajasini namoyon etadi. Fuqarolik jamiyati tushunchasi ifodalaydigan ijtimoiy aloqalar
majmui u yoki bu mamlakat xalqiga xos bodgan fuqarolik munosabatlarining sifat ko‘rsatkichi
bo‘lib, ijtimoiy sohada davlat va jamiyat funksiyalarini farqlaydigan asosiy mezon hisoblanadi.
Bu aloqalar majmui hamisha transformatsiyalashuvi va dinamik hususiyat kasb etishi bilan
e’tibomi tortadi. Jamiyatda haqiqiy demokratiya sharoitida, ya’ni siyosiy hokimiyatning jamiyat
va uning a’zolari ustidan hukmronligi emas, balki jamiyatning davlatga nisbatan so‘zsiz
birlamchiligi sharoitida insonning tom ma’nodagi erkinligi ta’minlanishi mumkin va bu darajaga
erishish uchun davlat va jamiyat o‘rtasida muntazam vakolatlar va vazifalarni o‘zgarib turishi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
10
lozimligi namoyon bo‘ladi. Bunday jamiyatga o‘tish tarixiy jihatdan uzoq davom etadigan jarayon
bo‘lib, u fuqarolik jamiyatining shakllanishi bilan bogdiqdir. Jamiyat tushunchasi bilan “fuqarolik
jamiyati” tushunchasi o‘rtasida nafaqat chambarchas bogdiqlik, balki juda jiddiy farqlar ham
mavjuddir. Insonlar o‘rtasidagi munosabatlar majmui hisoblangan jamiyat o‘z taraqqiyotining
takomilga etgan bosqichida, ma’lum sharoitlarda fuqarolik jamiyatiga aylanadi. Shu nuqtai-
nazardan, garchi mohiyatida mavhumlik namoyon bo‘lsa-da, “fuqarolik” tushunchasi negizida
aniq va tugal mazmun mavjud. Fuqarolik jamiyati kategoriyasi jamiyatning tuzilishi va o‘z-o‘zini
boshqarish nuqtai-nazardan sifat jihatidan yangi holatni ifodalaydi, davlat va shaxs manfaatlaming
muqobilligini namoyon etadi. Bunda inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat sifatida
namoyon bodadi. Shu tufayli nafaqat oddiygina fuqarolik jamiyati xususiyatlariga ega bodmagan
“nofuqarolik jamiyati”ni, balki shaxsga tazyiq o‘tkazadigan, jamiyat a’zolarining ijtimoiy va
shaxsiy hayotini to‘liq nazorat qiladigan jamiyatni ham fuqarolik jamiyatiga qarshi qo‘yish
mumkin.
Fuqarolik jamiyati tushunchasining o‘zi keng va tor ma’noda qodlaniladi. Keng ma’noda
fuqarolik jamiyati jamiyatning davlat tuzilmalarining nazorati etib bora olmaydigan barcha
qismini qamrab oladi. U tabiiy-tarixiy taraqqiyot davomida davlatdan mustaqil bo‘lgan muxtor
soha sifatida vujudga keladi va o‘zgarib boradi. Bu fikrlami tasdig‘i o‘laroq Birinchi prezidentimiz
I.A.Karimov aytganidek, «Bugun biz yangi davlat, yangi jamiyat qurayotgan ekanmiz, bu tizimda
ijtimoiy - siyosiy munosabatlar, odamlaming ongi va tafakkuri ham o‘ziga xos, shu bilan birga,
mutlaqo yangicha ma’no kasb etishi shubhasiz. avvalo, shaxs bilan davlat, inson bilan jamiyat
munosabatlari batamom yangicha mazmun va shakl topishi, yangi xususiyatlar, yangi tamoyillarga
asoslanishi kerak»dir[l], Fuqarolik jamiyati tor ma’noda tushunadigan bo‘lsak, shu tushuncha
nuqtai nazaridan, huquqiy jamiyat bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, boshqacha aytganda, bu ikki
tushuncha biri ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmaydi. Fuqarolik jamiyati bozor va demokratik
huquqiy davlatchilik sharoitida davlat tomonidan boshqarilmaydigan, erkin va teng huquqli
shaxslaming o‘zaro munosabatlarini ifodalaydi. Bu individualizm va xususiy manfaatlar erkin
amal qiladigan ijtimoiy makon hisoblanadi. Shu bilan birga fuqarolik jamiyati muntazam
o‘zgarishlami boshdan kechiradi va bu jamiyat uchun normal holatdir. Fuqarolik jamiyatining
huquqiy xarakteri, uning adolat va erkinlikning oliy talablariga javob berishi va shu jarayonni hosil
qilishga qarab harakat qiladigan organizmga qiyoslash mumkin. Fuqarolik jamiyatining bu
xususiyati adolat va erkinlik borasidagi tamoyillaming mazmun-mohiyatida va me’yorlarida aks
etadi va insonlami yanada demokratik va insonning ishtiroki oshgan davlat tizimiga qarab olib
boradi. Fuqarolik jamiyati sharoitida erkinlik va adolat insonlar, jamoalar va tashkilotlar
faoliyatini tartibga solib turuvchi ijtimoiy omil vazifasini o‘taydi. Boshqa tarafdan, har bir inson
jamiyatning a’zosi sifatida me’yorlarga tayanish zarurligini anglaganligi tufayli ularga bo‘ysunadi
va shu asosda erkinlikka ega bo‘ladi. Fuqarolik jamiyatining ikkinchi xususiyati funksional
xarakterga ega. Xususiy manfaatlami amalga oshirish uchun, davlatdan rasmiy-huquqiy jihatdan
mustaqil bo‘lgan zaruriy shart-sharoitni yaratish emas, balki jamiyatda yuqori darajada tartib-
intizom va o‘z o‘zini boshqarish xususiyatlari fuqarolik jamiyati mavjudligining asosini tashkil
etadi. Mamlakatimiz oldida turgan, butun xalqimiz qalbi, ongu shuuri bilan anglab yetayotgan
maqsad- vazifalar - dunyodagi taraqqiy topgan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimiz
uchun erkin va faro von hayot qurish yodida hammamiz bir haqiqatni chuqur tushunib olishimiz
lozim. Fuqarolik jamiyatidagi o‘zgarislarni o‘rganishdan oldin umuman olganda o‘zgarish
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
11
tushunchasining ta’rifini ketirish lozim. “O‘zgarishlaming tabiati o‘zgarish har doim jarayon
sifatida qaraladi. Buning sababi shundaki, berilgan aniqlanadigan kalit so‘zlar - o‘zgartirish,
kuzatish, harakat, ketma-ketlik - bu jarayondir. O‘zgarishlaming tabiati va xilma-xilligini
tushunish uchun ulami turlarga, turlarga, manbalarga, kursga, miqyosga, davomiylikka, bashorat
qilish qobiliyatiga, oqibatlari, dinamikasi, o‘ziga xosligi, nazorat darajasi, o‘zgarislilaming
muntazamligi, o‘zgarislilaming chuqurligi kabi bir qator belgilar bo‘yicha tasniflash kerak.
O‘zgarishlar ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, demografik texnologik, texnik, atrof-muhit va boshqa
turarga bodinadi. Aynan bugungi kundagi jamiyatimizdagi islohotlar natijasida chuqur
o‘zgarishlar bizning hayotimizga kirib kelmoqda.Sodir bodayotgan tub siljishlar fuqarolik
jamiyatini qurish bo‘yicha qilayotgan isharimiz bilan chambarchas bogdiqdir. Jamiyatimiz
a’zolarining har biri bugungi kunda farovon hayotda, rivojlanish va taraqqiyotga intilishlar asosida
mana shunday o‘zgarishlami harakatga keltiruvchi kuchga aylanib kemoqdalar. Bugungi islohotlar
aynan farovonlik va barqarorlikka intilish tufayli amalga oshirilaytoganigini ham aytib o‘tish
lozim. O‘tgan 31 yil davomida hayotning o‘zi biz fuqarolik jamiyati qurish uchun amalga
oshirayotgan islohotlarimizning samardorligini bugun namoyon qilmoqda. Bunda millliy g‘oyada
o‘z oldimizga qo‘ygan maqsadlarimizning naqadar to‘g‘ri qo‘yganimiz bilan ham mawjudlik
mavjud. Milliy g‘oyamiz insonlami ishonchi va e’tiqodiga aylanganligi bois demokratik-fuqarolik
hamiyati qurishda yutuqlarga erishib kelmoqdamiz. Demokratik-huquqiy davlat asoslarini
vujudga keltirilishi mustabid tuzum davrida moddiylashtirilgan inson ongi va tafakkurini
o‘zgarishiga ham olib keldi.va bu jarayon milliy g‘oyamizning bosh va asosiy g‘oyalari, turli
tamoyillari bilan bogdiqlikda amalga oshirib kelinmoqda. Mustaqillik yillari davomida fuqqarolik
jamiyati qurih yo‘ida milliy g‘oya, milliy qadriyatlar asosida muayyan darajadagi inson ongi va
tafakkuri o‘sib, rivojlanib bonnoqda. Insonning yangilanayotgan onggi mamlakatimizda olib
borilayotgan islohotlar bilan hamohang ravishda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy-ma’naviy turmush
tarzidagi quyidagi yo‘nalishlardagi islohotlar bu ong o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
bo‘lib xizmat qilmoqda.
Siyosiy sohada
-
Demokratik prinsiplami qaror toptirish jaray onini chuqurlashtirish;
-
fuqarolaming siyosiy hayotda ishtirok etish tuizimlarining rivojlantirilishi;
-
qonunlami liberallashtirish va fuqarolik jamiyati institutlarini vakolatlarini kengaytirish
-
Plyuralizmning siyosiy hayotga yanada chuqurroq kirib borisliini ta’minlovchi
islohotlami amalga oshirish Iqtisodiy sohada;
-
xususiy tadbirkorlikni tashabbuskorlik ishbilarmonlikni rivojlantirish; - iqtisodiyotda
mulkchilikning turli shakllarini qaror toptirish;
-
mehnat munosabatlarini tartibga solish;
Ijtimoiy- ma’naviy sohada;
-
Insonparvarlikni haqiqiy ma’noda shakllantirish
-
Ma’naviy- axloqiy qadriyatlami qayta tikiash va ulami inson hayotidagi о‘mini oshirish;
-
Demokratik dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish
-
Aholning konstitutsiyada ko‘rsatilgan ijtimoiy- ma’naviy imkoniyatlardan baxramand
bodishlarini ta’minlash va h.k.
Mamlakatimizning Birinchi prezidenti I.A.Karimov aytganidek, “har bir insonning, ayniqsa
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
12
endigina hayotga qadam qo‘yib kelayotgan yoshlaming ongiga shunday fikmi singdirish kerakki,
ular o‘rtaga qo‘yilgan maqsadlarga erishish o‘zlariga bog‘liq ekanligini, ya’ni bu narsa ulaming
sobitqadam g‘ayratli shijoatli, to‘la-to‘kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog‘liq
ekanligini anglab yetishlari kerak.”[2] . chindan ham mamlakatimizdagi fuqarolik jamiyatini
qurishga qaratilgan harakatlarb zamirida insonlarni ongi va tafakkurini o‘zgartirish eng muhim
masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ongni o‘zgartirish masalasida asosiy prinsiplar
mamlakatimizda insonning ongini o‘zgartirish yodlarini belgilashga negiz qilib olingan:
Birinchidan,umuminsoniy prinsiplar ustuvorligi. Ya’ni har bir o‘zgarish va yangilanishlar
jarayonida umuminsoniy qadriyatlaming ustuvorligiga yuqori ahamiyat qaratilib bu jarayonda
dunyoda tan olingan prinsip va qadriyatlaming inonga ma’naviy ozuqa berishi va shaklanishiga
xissa qo‘shishi haqida konseptual asoslar inobatga olingan. Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy-
manaviy ehtiyojlarini hisobga olish. Ya’ni shaxsning jamiyat o‘zgarishi jarayonidagi yetakchi
o‘mini tan olish va faoliyatini barcha o‘zgarislilaming mezoni qilib olishning ahamiyatini yuqori
ekanligi bilaan bgdiqdir. Uchinchidan, o‘zgarislilaming barchasi demokratik tarzda amalga
oshirilishi.bunda jamiyatimizgda olib borilayotgan keng islohotlar va samarador faoliyat eng awao
o‘zgarislilaming demokratik prinsiplarga sodiq holda uning huquqlarida daxl qilmagan holda olib
borish muhim ahamiyatga egadir. Fuqarolik jamiyatinda amalga oshirilayotgan asosiy o‘zgarishlar
milliy g‘oyaning o‘z mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda, jamiyat va inson tafakkurida
sodir bodayotgan hodisa va jarayonlami tushuntirib berishga va ular haqida odamlar ongida
muayyan fikrlami tug‘dirishga harakat qilish kabi vazifalari bilan bogdiqdir. Natijadada odamlarda
yangicha dunyoqarash shakllana boradi va quyidagi natijalarga erishish imkoniyati tugdladi:. -
Mustaqil tafakkurini shakllantirish - Ijtimoiy muhitni yaratish; - Millatning ehtiyoj va
manfaatlarini ifodalash - Avloddan avlodga oduvchanligini ta;minlash - Shaxsning faoliyati
mezoni bodishi va h.k.
Bugun jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohalarida ko‘plab masalalar muhokama
qilinib, zaruriy yechimlar izlanmoqda va jarayonga ta’sir qiluvchi asosiy omil sifatida iqtisodiy
potensila emas, balki inson ongi va tafakkurining potensiallariga ahamiyat qaratilmoqda.
Muhtaram Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek “Kuchli fuqarolik jamiyti barpo etish uchun, bugun
muhokama qilayotgan masalalami amalga oshirish uchun, albatta, odamlaming ongi,
dunyoqarashi o‘zgarishi kerak”. Ongni o‘zgarishi mexanizmlarini belgilashda esa zarur dasturiy
asos sifatida aholining hayotida ijobiy o‘zgarishlar birinchi qadam bodishi ham metodologik asoso
sifatida kohsatilgan. “...xalqimiz ertaga emas, uzoq kelajakda emas, aynan bugun o‘z hayotida
ijobiy o‘zgarishlami kohishni istaydi”[4] Inson ongi va tafakkuri u yoki bu taarixiy davrda mavjud
bodgan ijtimoiysiyosiy tuzumga mos ravishda o‘zgarib takomillashib boradi. Ya’ni inson ijtimoiy
taraqqiy etib borar ekan uning tushunchasi ongi, tafakkuri ham shunga mutanosib ravishda
o‘zgarib boraveradi.bu jarayon esa jamiyatni o‘zgarishini keltirib chiqaradi.
Xulosa qilib aytganda, demokratik-fuqarolik jamiyati qurish, yangi O‘zbekistonni
shakllantirislida ison ongi va tafakkuri masalasi yetakchi o‘rin tutadi va islohotlar aynan mana shu
omillar asosida amalga oshirilib boradi va shakllanadi. Bunday jamiyatda islohotlar keng kodamli
va jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab olgan holda o‘tkaziladi. Ustuvor yo‘nalishlar
taraqqiyotining birinchi o‘ringa qo‘yish va islohotlami amalga oshirishda o‘ziga xos tamoyillarga
tayanish esa bu jarayonda muhim ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
13
1.
Karimov I. A. Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. -Ozod
va obod vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. T.8. T.: O‘zbekiston, 2000. -B.
489.
2.
Karimov.I. A. O‘zbekiston:milliy istiqlol, Iqtisod,siyosat, mafkura ”O‘zbekiston - T.: 1996,
В - 649
3.
Sh.M.Mirziyoyev Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga
ko‘taramiz. -T.:, “O‘zbekiston” 2017 58-b
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. «Iqtisodni innovatsiyalami keng jalb etgan holda
har tomonlama rivojlantirish - xalq farovonligini yuksaltirishning muhim omili» // Xalq so‘zi,
2018, 30 noyabr. -2 b.
5.
Умаров Б. Глобаллашув зиддиятлари. – Т.: «Маънавият», 2006.
6.
Мамадалиев Ш. О. Халқ хокимияти: назария ва амалиёт.- Т.: ИИВ Академияси, 2003.
7.
Мусаев Ф. Демократик давлат қуришнинг фалсафий-ҳуқуқий асослари.- Т.:
«O’zbekiston», 2007.
8.
См.: Васильев Л.С. Феномен власти-собственности. Типы общественных отношений на
Востоке в средние века. – М: Восточная литература.1982.
9.
См.: Желтяков А.Д., Иванов С.М. Исторические корни политики этатизма в Турции
(постановка проблем). Туркологический сборник, 1978. – М: 1978.
10.
Талапов Б. Демократия и восточные особенности демократического развития.
http://sibac.info/index.php/2009-07-01-10-21-16/2914-2012-05-27-15-47-02
11.
Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шахри. – Т.: А. Кодирий номидаги Халқ мероси
нашриёти, 1993.
12.
Литвинов О.В. Китайский путь к демократии. М.: Научная книга, 2004.
13.
Каримов И.А. Узбекистан по пути углубления экономических реформ. Ташкент.
«Узбекистан». 1995.
14.
Каримов И.А. По пути модернизации страны и устойчивого развития экономики. Т. 16.
– Ташкент. «Узбекистан», 2008.
15.
Mavlonov. J. Y Концептуальные основы исследования демократии и гражданского
общества на Востоке. https://credo-new.ru/archives/485
