ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
53
MEHNAT JAMOASIDA HODIMLARNING PSIXOLOGIK JARAYONLARI
Otabek Gʻofurov
Oʻzbekiston Milliy universiteti
Sotsiologiya yoʻnalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8339710
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mehnat jamoasida hodimlarning bir-biriga bo’lgan ijobiy
va salbiy munosabatlari, psixologik jarayonlar va mehnat jamoasini har tomonlama
rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar toʻgʻrisida soʻz boradi.
Kalit soʻzlar:
g’oya, tadqiqot, ishlab chiqarish, inson faoliyati, jarayon, munosabat,
ijtimoiy-psixologik, rahbar, sintez, tabaqalanish, tipik, intensiv, mehnat.
PSYCHOLOGICAL PROCESSES OF EMPLOYEES IN THE WORK TEAM
Abstract.
This article talks about the positive and negative relations of employees to each
other in the work team, psychological processes and measures aimed at comprehensive
development of the work team.
Keywords:
idea, research, production, human activity, process, attitude, socio-
psychological, leader, synthesis, differentiation, typical, intensive, work.
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ СОТРУДНИКОВ В РАБОЧЕМ
КОЛЛЕКТИВЕ
Аннотация.
В данной статье говорится о положительных и отрицательных
отношениях сотрудников друг к другу в рабочем коллективе, психологических процессах и
мерах, направленных на всестороннее развитие рабочего коллектива.
Ключевые слова:
идея, исследование, производство, человеческая деятельность,
процесс, отношение, социально-психологический, руководитель, синтез, дифференциация,
типичный, интенсивный, труд.
Kirish.
Inson ulg’aygani sari mehnat jamoasiga qo’shilish ehtimoli yuqorilab boraveradi.
Davr o’tgan sari kelajak avlod o’z dunyoqarashlarini namoyon etib mehnat sohasiga turlicha
o’zgartirishlar kiritib boraveradi. Shu asnoda hozirda rivojlanib borayotgan taraqqiyot asrida
yashayotgan ekanmiz inson ongi teran fikrlashi o’sib borishi natijasida kuchli texnologiyalar
yaratilib inson mehnat faoliyatini ancha osonlashtirmoqda desak mubolag’a bo’lmaydi. Mehnat
haqidagi barcha mavjud g'oyalarni kundalik va ilmiyga bo’lish mumkin. Oddiy nuqtai nazardan,
insonning ishi uning hayotidagi eng oddiy hodisadir. Shuning uchun, yuzaki qarashda, mehnat
jarayoni tadqiqot va o'rganish uchun oson bo'lib tuyuladi. Inson uchun mehnat ham og'ir jazo, ham
quvonch bo'lishi mumkin. Mehnat bir vaqtning o'zida insonning tabiat bilan o'zaro munosabati
jarayoni sifatida harakat qiladi, buning natijasida turli xil ne'matlar yaratiladi va inson tashqi
muhitga moslashadi va uning ishtirokchilari o'rtasidagi ma'lum munosabatlar, buning natijasida
ham tashqi muhit, ham inson tabiatning o'zi ta'sir qiladi. Shu bilan birga, deyarli barcha zamonaviy
tadqiqotchilar ishlab chiqarish omili sifatida mehnatning o'ziga xosligi, uni o'rganishga alohida
yondashuvni talab qilishini tan oladilar. Biroq, ishlab chiqarish omili sifatida mehnatning o'ziga
xos xususiyatlarini tahlil qilish, eng avvalo, inson faoliyatining barcha xilma-xil spektridagi
mehnat xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
54
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili (Literature rewiev).
Mehnat jamoasi borasida bir
qator olimlar o’z fikrlarini namoyon etishgan. Iqtisodiyot nazariyasida mehnat asosiy
kategoriyalardan biridir. Klassik siyosiy iqtisod asoschilari (V.Petti, A.Smit, D.Rikardo) “mehnat”
tushunchasini maxsus oʻziga xos tovar deb hisoblaganlar. Masalan, A.Smit mehnatni insonning
har qanday ishlab chiqarish faoliyati deb hisoblagan. Keyingi davrlarda mehnatga yondashuvlar
insonning tabiat bilan o'zaro munosabati jarayoniga emas, balki uning ishtirokchilari o'rtasidagi
muayyan munosabatlarga qaratildi. Shu bilan birga, mehnat ikki tomonlama xususiyatga ega
ekanligi ta’kidlandi, chunki u ham inson va tabiat o‘rtasidagi “materiya almashinuvi” vositasi, ham
ishlab chiqarish jarayonida odamlar o‘rtasidagi aloqa vositasidir.
Neoklassik iqtisodiy nazariya tarafdorlari “mehnat” tushunchasiga “er” va “kapital” bilan
bir qatorda ishlab chiqarish omili sifatida qaraydilar, u ishlab chiqarish jarayoniga alohida
shaxslarning sa’y-harakatlari bilan kirib boradi va qiymat yaratishning yagona manbai emas.
Tahlil va natijalar (Analysis and results).
Mehnat faoliyati turli xil jabhalarda kechadi.
Mehnat faoliyati jarayonida nafaqat tovarlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko'rsatiladi, madaniy
qadriyatlar yaratiladi va hokazo, balki ularni keyingi qondirish talablari bilan yangi ehtiyojlar
paydo bo'ladi. Mehnat jarayonida odamlar bir-biri bilan o'zaro munosabatda bo'lib, muayyan
ijtimoiy munosabatlarga kirishadilar. Ijtimoiy aloqalar mehnat sohasida, bu faoliyat va o'zaro
harakat almashishda amalga oshiriladigan ijtimoiy aloqalar shaklidir. Odamlarning o'zaro
munosabatlarining ob'ektiv asosi ularning manfaatlari, yaqin yoki uzoq maqsadlari, qarashlarining
umumiyligi yoki farqidir. Odamlarning mehnat sohasidagi o'zaro munosabatlarining vositachilari,
uning oraliq bo'g'inlari mehnat qurollari va ob'ektlari, moddiy va ma'naviy ne'matlardir. Muayyan
ijtimoiy sharoitlarda mehnat faoliyati jarayonida alohida shaxslar yoki jamoalarning doimiy o'zaro
ta'siri o'ziga xos ijtimoiy munosabatlarni shakllantiradi.
Mehnat jamoasida ijtimoiy munosabatlar
-
bu ijtimoiy jamoalar a'zolari va bu jamoalar
o'rtasidagi ularning ijtimoiy mavqei, qiyofasi va turmush tarzi, pirovardida shaxsning shakllanishi
va rivojlanishi uchun shart-sharoitlar, ijtimoiy jamoalar haqidagi munosabatlardir. Ular mehnat
jarayonida ishchilarning alohida guruhlari pozitsiyasida, ular o'rtasidagi aloqa aloqalarida
namoyon bo'ladi, ya'ni. o'zaro ma'lumot almashishda boshqalarning xatti-harakati va faoliyatiga
ta'sir qilish, shuningdek, ushbu guruhlarning qiziqishlari va xatti-harakatlarining shakllanishiga
ta'sir qiluvchi o'z pozitsiyasini baholash. Bu munosabatlar mehnat munosabatlari bilan uzviy
bog'liq bo'lib, boshidanoq ular bilan shartlangan. Masalan, ishchilar mehnatni tashkil etishga
o'rganadilar, ob'ektiv ehtiyojlar tufayli moslashadilar va shu tariqa, yaqin atrofda kim ishlashi, kim
rahbar bo'lishi, qanday faoliyat uslubiga ega bo'lishidan qat'i nazar, mehnat munosabatlariga
kirishadi. Biroq, keyin har bir ishchi o'zini bir-biri bilan bo'lgan munosabatlarida, menejer bilan,
ish bilan bog'liq holda, ishni taqsimlash tartibida va hokazolarda o'zini namoyon qiladi. Binobarin,
ob'ektiv munosabatlar asosida ma'lum bir emotsional kayfiyat, mehnat tashkilotidagi odamlarning
muloqoti va munosabatlarining tabiati, undagi muhit bilan tavsiflangan ijtimoiy-psixologik
xarakterdagi munosabatlar shakllana boshlaydi. Ijtimoiy va mehnat munosabatlari shaxs va
guruhning ijtimoiy ahamiyatini, rolini, o'rnini, ijtimoiy mavqeini aniqlashga imkon beradi. Ular
ishchi va xo’jayin, rahbar va bo'ysunuvchilar guruhi, ishchilarning ma'lum guruhlari va ularning
alohida a'zolari o'rtasidagi bog'lovchidir. Bunday munosabatlardan tashqarida, bir-biriga nisbatan
o'zaro majburiyatlardan tashqari, o'zaro munosabatlardan tashqarida biron bir ishchi guruhi,
mehnat tashkilotining biron bir a'zosi mavjud bo'lishi mumkin emas.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
55
Jamoa rivojlanishning tashqi (ob’yektiv) shartlariga moddiy baza (maydon, texnik
ta’minot), ish haqi darajasi, nufuz tuyg’usida aks etadigan ishlab chiqarishning ahamiyati va
boshqalar kiradi. Ichki (sub’yektiv) shartlari korxonaning shaxsiy tarkibi va rahbarining sifatlari,
ijtimoiy munosabatlarning puxtaligini o’z ichiga oladi.
Jamoaning rivojlanishiga uning yaqin muhit, boshqa jamoalar bilan o’zaro aloqalari ham
ta’sir etadi. Boshqalardan ajrab qolish jamoani qashshoqlashuv va turg’unlikka olib keladi,
aksincha, ilg’or tashkilotlar bilan keng aloqalar jamoaning faoliyat tajribasi boyishiga, uning
nufuzi o’sishiga xizmat qiladi.
Jamoaning rivojlanishiga rahbar, uning tashkilotchilik qobiliyati va ma’naviy axloqi ham
ta’sir etadi. Bunda uning xarakteri, ish tajribasi, umuman olganda, boshqaruv uslubi ham katta
ahamiyatga ega. Jamoaning rivojlanish bosqichlari esa quyidagicha:
1.
Birlamchi sintez bosqichi.
Bu bosqich boshlang’ich hisoblanadi, unda jamoa shakllanadi, tuziladi. Mazkur bosqichda
odamlar bir-birini, rahbarni o’rganadi. Rahbar esa o’z navbatida, jamoaning shaxsiy tarkibi bilan
tanishadi. Bu davrda jamoa a’zolarining o’zaro, mehnat sharoitlariga, rahbariga, uning talablariga
adaptatsiyasi yuz beradi, rahbar jamoani tashkilotning maqsad va vazifalari, faoliyatining yaqin
kelajakka va istiqbolga mo’ljallangan rejalari bilan tanishtiradi, xodimlarning shaxsiy istaklari,
tajribasi, tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda rollarni taqsimlaydi, ish rejimini belgilaydi,
jamoaning hayoti va faoliyati rejimini amal qilish bo’yicha zarur talablarni qo’yadi. U ijrochilikni
nazorat qilish orqali xodimlarda topshiriqqa mas’uliyat bilan yondashuvni, aniqlik va puxtalikni
shakllantirishga alohida e’tibor beradi, jamoa va uning a’zolari layoqati o’rganadi. Rahbar jamoa
a’zolarining shaxsiy xususiyatlarini ko’rib chiqib, layoqatliroq xodimlarni jamoat ishlariga doir
masalalarni yechishga jalb etadi.
2. Tabaqalanish bosqichi.
Bunda o’zaro tanishuv, asosan, tugallanadi, odamlar manfaatlari va xarakterlarining
umumiy jihatlariga qarab yaqinlashib boradilar, natijada kichik guruhlar yuzaga keladi. Yana bir
guruh-ishga vijdonan yondashuvchi xodimlar guruhi tarkib topadi. Unga kiruvchi har bir xodim
o’z majburiyatlarini yaxshi tushunadi, intizom va tartibga amal qiladi, ishni sidqidildan bajaradi,
ammo o’z fikrini oshkor etmaydi, tashabbus ko’rsatmaydi. Jamoada passiv guruh ham paydo
bo’lishi mumkin, uning a’zolari kamroq ishlash, osonroq uchastkalarni olishga harakat qiladilar.
Passiv guruhga nisbatan ma’naviy, moddiy kuch bilan ta’sir o’tkazish choralarini qo’llash zarur.
Jamoaning biror a’zosi tejamsiz ishlash, ish qoldirishlar, intizomsizlikka yo’l qo’ysa, bu boshqa
a’zolarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, jamoa faoliyati samaradorligining pasayishiga olib keladi.
3. Sintez bosqichi.
Mazkur bosqichda maqsadlar va manfaatlar, istaklar birligi qaror topadi. Jamoaning barcha
a’zolari rahbariyat talablarini anglab yetadi, butun jamoa har bir xodimga o’z talablarini qo’yadi.
Xulosa va takliflar (Conclusion and recommendations).
Xulosa o’rnida shuni aytib
o’tishimiz joizki, tashkilotda do’stona hamkorlik va o’zaro yordam munosabatlari muhim o’rin
egallaydi. Jamoaning rivojlanish bosqichlari barcha turdagi jamoalar uchun tipik, xarakterli
hisoblanadi, ammo bir bosqichdan boshqasiga o’tish sur’atlari jamoa faoliyati, hamda ob’yektiv
va sub’yektiv turmush sharoitlariga qarab farqlanishi mumkin. Jamoaning rivojlanishi bir tekisda
kechmaydi. Bir bosqichda u tez rivojlansa, boshqasida rivojlanish sur’ati pastroq bo’ladi. Turli
vaziyatlar tufayli jamoa o’z taraqqiyotining birinchi yoki ikkinchi bosqichida qolib ketishi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
56
mumkin. Ba’zi hollarda birinchi bosqichdayoq ikkinchi bosqichning ayrim belgilari ko’zga
tashlanadi.
Mehnatni tashkil etish uni intensivlashtirishdan ko'ra ko'proq unumdorlikni berishi
mumkin va ishchining iqtisodiy xarajatlari (uning ta'limi, tibbiy yordami, uy-joy va ekologik
sharoitlarni yaxshilash) ishlab chiqarish sohasida foydaga aylanadi va shu asnoda mehnat faoliyati
barqarorlashib boraveradi.
REFERENCES
1.
Mehnat iqtisodiyoti / Ed. USTIDA. Gorelov. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2007.- 704 p.
2.
Lavrinenko V.N., Nartov N.A., Shabanova O.A., Lukashova G.S. «Sotsiologiya».
Moskva: «YUNITI»-1998 yil.
3.
Mehnat iqtisodiyoti: ijtimoiy va mehnat munosabatlari / Ed. N. A. Volgina, Yu. G.
Odegov.
