ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
183
SANOAT KORXONALARIDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARINI
KAMAYTIRISHNING AMAL QILISH MEXANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH
Xudayberdiyeva Sarvinoz Komil qizi
TMI magistratura va kechki talim fakulteti I 5K guruh talabasi
https://dоi.оrg/10.5281/zenodo.10307141
Annotatsiya.
Ushbu tezisda sanoat korxonalarida ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishning amal qilish mexanizmini takomillashtirish, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishning iqtidiy ahamiyati va uning boshqaruv usullari tahlil qilinadi, bu muammo
zamonaviy moliyaviy tahlil olimlar tomonidan eng koʻp muhokama qilinayotgan mavzulardan
biridir, bu oʻz oʻrnida korxonaning iqtisodiy rivojlanishiga imkon beradi.
Kalit
soʻzlar:
xarajatlarni boshqarish, xarajatlarni kamaytirish, xarajatlarni
kamaytirish yoʻllari, xarajatlar tahlili, xarajatlarning nazorat qilish jarayonlari.
IMPROVING THE IMPLEMENTATION MECHANISM OF REDUCING
PRODUCTION COSTS IN INDUSTRIAL ENTERPRISES
Abstract.
This thesis analyzes the improvement of the implementation mechanism of
reducing production costs in industrial enterprises, the economic importance of reducing
production costs and its management methods, this problem is one of the most discussed topics by
scientists of modern financial analysis, which in turn allows the economic development of the
enterprise.
Key words:
cost management, cost reduction, cost reduction methods, cost analysis, cost
control processes.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕХАНИЗМА РЕАЛИЗАЦИИ СНИЖЕНИЯ
ИЗДЕРЖЕК ПРОИЗВОДСТВА НА ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ
Аннотация.
В данной диссертации анализируется совершенствование механизма
реализации снижения издержек производства на промышленных предприятиях,
экономическое значение снижения издержек производства и методов его управления,
данная проблема является одной из наиболее обсуждаемых тем учеными современного
финансового анализа, что, в свою очередь, позволяет экономическое развитие
предприятия.
Ключевые слова:
управление затратами, снижение затрат, методы снижения
затрат, анализ затрат, процессы управления затратами.
O'zbekiston iqtisodiyotining hozirgi holati sanoat sektorida boshqaruv samaradorligini
oshirishni, biznes amaliyotida sanoat biznesining sifat jihatidan o'sishini va uning ichki va tashqi
bozorda raqobatbardoshligini ta'minlaydigan yangi boshqaruv vositalarini
qo'llashni
talab
qiladi. Mikro darajadagi sanoat iqtisodiy tizimlarini rivojlantirishning strategik manfaatlari
biznesni kapitallashtirishning o'sishiga, uning rivojlanishining barqarorligiga va dinamik
o'zgaruvchan
muhitda
uzoq
muddatli raqobatbardoshlikka va sanoat bozorlarining
imkoniyatlariga erishishga qaratilgan. Boshqa tomondan, an'anaviy ravishda sanoat biznesini
rivojlantirishni tezkor boshqarishning maqsadi joriy foyda va iqtisodiy samaradorlikni maksimal
darajaga ko'tarish hisoblanadi. Ko'rinib turibdiki, bozor, sanoat biznesi va sanoat bozorlarining
institutsional
o'zgarishi
sharoitida
iqtisodiy
samaradorlik
sanoat
korxonalarini
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
184
barqarorrivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari bilan mutanosib ravishda tezkor boshqarish
funksiyasi sifatida ko'rib chiqish zarurati yanada dolzarb bo'lib qolmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tadbirkor yoki korxona yuqori foyda olish va uni
koʻpaytirishni maqsad qiladi. Uning oladigan foyda miqdori esa ishlab chiqargan mahsuloti
yoki koʻrsatayotgan xizmatining hajmiga, sifatiga, tannarxiga va baholar darajasiga bogʻliq
boʻladi. Korxonalarning bozorga mahsulot etkazib berib, foyda olishga boʻlgan layoqatini
aniqlab beruvchi muhim omil sarf-harajatlar darajasi hisoblanadi. Har qanday tovarni ishlab
chiqarish iqtisodiy resurs sarflarini taqozo qilib, ular ham ma’lum narxga ega boʻladi.
Korxona oladigan foydaning miqdori bir tomondan bozorga taklif qiladigan tovar
miqdoriga
bogʻliq
boʻlsa, ikkinchi
tomondan
unga qilinadigan iqtisodiy xarajatlar
darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar bozorida sotiladigan narxlarga
bogʻliq. Shuning uchun ham ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiyotning muhim kategoriyalaridan
biri boʻlib, uni oʻrganish muhim ahamiyatga egadir. Chunki uni oʻrganish asosida har bir
xarajatning ulushini baxolash va kamaytirish imkoniyatlari aniqlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida xarajatlarni shakllantirish jarayoniga ta’sir qilishning eng
samarali usullaridan yana biri moliyaviy javobgarlik markazlarini tashkil etish asosida
korxonaning xarajatlari va daromadlarini boshqarishdir.
Xarajatlarni
boshqarish
tizimining
asosiy
funktsiyalari
prognozlash
va
rejalashtirish, buxgalteriya, nazorat qilish (monitoring), muvofiqlashtirish va tartibga solish,
shuningdek, xarajatlarni tahlil qilish hisoblanadi.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning amal qilish
mexanizmini takomillashtirishni bir nechta yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin:
Protses optimizatsiyasi: Korxonalarda ish jarayonlarini tahlil qilib, uning barcha
bosqichlarida xarajatlarni kamaytirish uchun samarador o'zgarishlarni kiritish zarur. Misol uchun,
tezroq va yengil ishlab chiqarish metodlarini qo'llash, ishchi tiplarini tartibga solish,
avtomatlashtirish va robototexnika qo'llash, xarajatlarni kamaytirish uchun qo'shimcha
qobiliyatlar qo'shish kabi.
Xarajatlarni kamaytirishni tez-tez takrorlash: Sanoat korxonalarida jarayonlarni takrorlash,
ish o'zaro bog'liqlikni kuchaytiradi va xatolar mikdorini pasaytiradi. Masalan, amalga oshirish
bosqichlarini,
tez
orada
mavjud
loyihalarni
ko'rib
chiqishni,
ko'paytirishni
va
konsolidatsiyalanishni va shunga o'xshash operativ tadbirlarni o'zlashtirishning samarador
usullaridan foydalanish lozim.
Materiallar va resurslarning samarali ishlatilishi: qayta ishlash, qayta tiklash, qayta ishlab
chiqarish, qayta ishlash va boshqa samarali materiallarni ishlatish, asboblar va vositalarni
muhokama qilib, xamda sifatni takomillashtirish uchun samarali qurish usullarini qo'llab-
quvvatlash, bir masala bo'lishi lozimki, bu XQA amaliy darajasini oshiradi va ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi.
Bu amal qilish mexanizmalari bir va bitta korxona uchun mos ekanligi uchun lozimki, har
bir korxonaning maxfiylik, operatsion tadbirlari, xizmat kengaytmalari, uslublar va filtra qilish
qurilmalariga muvofiq bo'lishi kerak.
"Rivojlanish - qisqartirish" koordinatalarida korxonalarni rivojlantirishning turli
holatlari, shu jumladan faol rivojlanish, barqaror rivojlanish, qayta qurish holati va bankrotlik
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
185
holati ko'rib chiqiladi. Korxonaning faoliyati va rivojlanishiga bevosita to'g'ridan-to'g'ri
ta'sir ko'rsatadigan omillardan resurs yetkazib beruvchilar, iste'molchilar va raqobatchilar
ta'kidlangan. Bilvosita ta'sir omillari orasida, birinchi navbatda, ilmiy-texnik taraqqiyot
yo'nalishlarining, shu jumladan jahon kimyo sanoatida, texnologik tuzilmalarning rivojlanishi
va o'zgarishi, shuningdek davlatning sanoat va iqtisodiy siyosatining ta'siri ko'rib chiqiladi.
Ushbu tadqiqot shuni ko'rsatadiki, korxonalar ishlashi kerak bo'lgan tashqi muhit, kimyo
sanoati murakkab dinamik muhit bo'lib, sezilarli o'zgaruvchanlikka ega bo'lgan eng muhim
omillarning ko'pligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi va adaptiv boshqaruvni yaratish
zarurligini asoslaydi, uning vazifasi tizimning moslashuvchanligini saqlab qolishdir. Shu
bilan birga, moslashuv muammolarini hal qilishni ikki darajaga ajratish mumkin: mikroiqtisodiy-
aniq iqtisodiy subyektlarning yangi iqtisodiy sharoitlarga bevosita moslashishi va makroiqtisodiy
- rivojlanish va texnik xizmat ko'rsatish, shu jumladan davlat organlari tomonidan bozorda
ishtirok
etilishidir.
Kimyo
sanoati
yuqori
moddiy
va
energiya intensivligi bilan ajralib turadi. Moddiy xarajatlar kimyoviy mahsulotlar narxining
70%
dan ortig'ini tashkil qiladi va boshqa tarmoqlar orasida issiqlik energiyasi iste'moli bo'yicha
birinchi va elektr energiyasi iste'moli bo'yicha uchinchi o'rinda turadi. Yoqilg'i va energiya narxi
ishlab chiqarish tannarxida 11% dan 25% gacha bo’lgan ulushlarga to’g’ri keladi.
So'nggi yillarda sanoatning barqaror iqtisodiy rivojlanish imkoniyatini cheklaydigan asosiy
omillar mavjud, bu birinchi navbatda: - iqtisodiy islohotlarning eng muhim vazifasini, ya'ni
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilishdan manfaatdor bo'lgan samarali egasini shakllantirishni
ta'minlamagan
xususiylashtirishning
samarasiz
sxemalari
va mexanizmlari. Xususan,
xususiylashtirishning eng ommaviy
bosqichida kimyo majmuasida yangi mulkdorlarning
moliyaviy majburiyatlari 25% dan kam bajarildi. -raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish
uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlamaydigan past texnik daraja bilan ajralib turadigan sanoat
ishlab chiqarish salohiyatining holati. Ishlab chiqarilgan kimyoviy mahsulotlarning yarmidan
ko'pining
sifat
ko'rsatkichlari
jahon
standartlari talablariga javob bermaydi,
bu
yaqin kelajakda kimyo sanoat korxonalari uchun nafaqat tashqi, balki ichki bozorida ham
vaziyatni jiddiy ravishda murakkablashtiradi. -tabiiy monopoliyalar mahsulotlari (tabiiy gaz,
neftni qayta ishlash zavodi mahsulotlari, elektr energiyasi, temir yo'l) uchun narxlar va tariflarning
o'sish sur'atlari oshib bormoqda. Uch yil davomida kimyoviy mahsulotlar narxlarining oshishi
bilan sanoat iste'molchilari uchun elektr energiyasi narxlarining oshishi.
Energiya resurslari narxlarining o'zgarishiga to'g'ridan-to'g'ri mutanosib ravishda kimyo
majmuasi korxonalari foydalanadigan eng muhim xom ashyo va materiallar narxlarining
o'sishi tezlashdi.
Shunday qilib, xarajatlarni rejalashtirish, xarajatlarni boshqarish tizimining muhim
elementi boʻlib, keng qamrovli boʻlishi va korxonaning resurslari qayerda, qachon va qanday
hajmda sarflanishini aniqlash imkonini beradi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, tashkilotning oʻziga xos xususiyatlarini va kompleks
yondashuvni hisobga olgan holda xarajatlarni boshqarish tizimidan foydalanish korxona
faoliyatining yuqori iqtisodiy natijalariga erishishga imkon beradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
186
REFERENCES
1.
Агафонова М.С., Свиридова И.Н. Мотивация деятельности в менеджменте
// Современные наукоемкие технологии.-2014.
2.
Агафонова М. С., Турищева Е. С. Механизм устойчивого развития
экономики предприятия и его стабилизация // Научно-методический
электронный журнал «Концепт». – 2016.
3.
Лихачева Т.Г., Агафонова М.С., Родионова Н.С. Специфика российского
менеджмента // Международный студенческий научный вестник. – 2015.
4.
Hasanov, A. (2022). Linguopoetics of Means of Imagination in Literary Text.
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION, 2(6),
224-226.
5.
Khasanov, A. (2018). Artistic Repetition and Artistic Meaning. Eastern European
Scientific Journal, (6).
6.
Hasanov, A. (2023). STUDY OF SYNONYMS IN LINGUISTICS. Open Access
Repository, 9(3), 207-212.
7.
Akramov, S., & Hasanov, A. (2022). The Position Of The Determiner In Sentence
Construction. Journal of Positive School Psychology, 6(11), 2768-2777.
