ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
764
YANGI O‘ZBEKISTONNING YANGI KONSTITUTSIYASI – FUQAROLIK
JAMIYATI RIVOJINING ASOSIY OMILI SIFATIDA
Xatamova Aziza Maxammatqulovna
Jizzax viloyati yuridik texnikumi o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Mazkur maqolada O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Fuqarolik
jamiyati institutlari faoliyati kafolatlarining mustahkamlanishi, mamlakatimizda fuqarolik
jamiyati institutlari o‘rni va ahamiyatini oshirishga qaratilgan islohotlar shuningdek, 2022-2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida ushbu sohaning joriy va
istiqboldagi ustuvor maqsadlari hamda asosiy vazifalari belgilab berilganligi to‘g‘risida bayon
etilgan.
Kalit so‘zlar:
Konstitutsiya, davlat, jamiyat, fuqarolik jamiyati, jamoatchilik nazorati,
Harakatlar strategiyasi, Taraqqiyot strategiyasi.
THE NEW CONSTITUTION OF THE NEW UZBEKISTAN-AS A KEY FACTOR
IN THE DEVELOPMENT OF CIVIL SOCIETY
Abstract.
In this article, the Constitution of the Republic of Uzbekistan strengthens the
guarantees of civil society institutions, reforms aimed at increasing the role and importance of
civil society institutions in our country, as well as the current and future priority goals of this
sector in the development strategy of New Uzbekistan for 2022-2026. and it is stated that the
main tasks have been defined.
Key words:
Constitution, state, society, civil society, public control, Action strategy,
Development strategy.
НОВАЯ КОНСТИТУЦИЯ УЗБЕКИСТАНА КАК КЛЮЧЕВОЙ ФАКТОР
РАЗВИТИЯ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА
Аннотация.
В данной статье Конституция Республики Узбекистан усиливает
гарантии институтов гражданского общества, реформы, направленные на повышение
роли и значения институтов гражданского общества в нашей стране, а также текущие
и будущие приоритетные цели этой сферы в нашей стране. стратегии развития Нового
Узбекистана на 2022-2026 годы и заявлено, что основные задачи определены.
Ключевые слова:
Конституция, государство, общество, гражданское общество,
общественный контроль, Стратегия действий, Стратегия развития.
“Yangilangan Konstitutsiyamizda muhrlangan ustuvor maqsad va vazifalarni amalga
oshirish kelgusi faoliyatimizning asosiy ma’no-mazmunini tashkil etadi”
.
Bu haqda so‘z yuritganda, yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga
hayotimizning boshqa muhim sohalari va ustuvor yo‘nalishlari qatori faol fuqarolik jamiyatini
shakllantirish, jamoatchilik nazorati institutini yanada rivojlantirishga oid normalar ham
kiritilganini ta’kidlash lozim. Bundan ko‘zlangan maqsad, shubhasiz, mamlakatimizda ochiqlik
siyosatini davom ettirishdir.
1
Qarang. https://parliament.gov.uz O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning lavozimga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalari qo‘shma majlisidagi nutqi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
765
Inson qadri ustuvor bo‘lgan jamiyat va xalqparvar davlat quramiz, deb qayd etdi
davlatimiz rahbari. Fuqarolik jamiyati institutlari faoliyati kafolatlarining konstitutsiyaviy
negizda belgilanishi timsolida ana shu mas’uliyatli jarayonlarda jamiyatimizda ochiqlik,
oshkoralik va qonuniylik muhitini, davlat va jamiyat o‘rtasidagi muloqotni mustahkamlash
hamda kuchli jamoatchilik nazoratini yo‘lga qo‘yish uchun mustahkam huquqiy zamin
hozirlandi.
Avvalo, Konstitutsiyamizga ilk marotaba fuqarolik jamiyati institutlariga bag‘ishlangan
alohida bob kiritildi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning XIII bobi “Fuqarolik jamiyati
institutlari”, deb nomlandi.
Yangilangan Konstitutsiya timsolida milliy qonunchiligimizda birinchi marotaba
fuqarolik jamiyati institutlarining tarkibi ochib berildi. Ushbu institutlar fuqarolik jamiyatining
asosini tashkil etishi mustahkamlandi.
Asosiy qonunimizning 69-moddasiga ko‘ra: “Fuqarolik jamiyati institutlari, shu jumladan
jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari, ommaviy axborot vositalari fuqarolik jamiyatining asosini tashkil etadi.
Fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyati qonunga muvofiq amalga oshiriladi”
Konstitutsiyaning eski matnida “jamoat birlashmalari” tushunchasiga berilgan ta’rif
yanada aniqlshtirildi. Bosh qomusimizning 70-moddasi jamoat birlashmalari faoliyatini
kafolatlovchi norma bilan to‘ldirildi.
Endilikda ushbu konstitutsiyaviy moddaga binoan: “O‘zbekiston Respublikasida kasaba
uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar tashkilotlari, faxriylar,
yoshlar va nogironligi bo‘lgan shaxslar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar
hamda fuqarolarning boshqa birlashmalari jamoat birlashmalari sifatida e’tirof etiladi. Jamoat
birlashmalarini tarqatib yuborish, ularning faoliyatini taqiqlab yoki cheklab qo‘yish faqat sud
qarori asosidagina amalga oshiriladi”.
Davlat zimmasiga fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyatini ta’minlash bilan bog‘liq
muayyan majburiyatlar yuklandi. Konstitutsiyaning 72-moddasi birinchi bandiga muvofiq:
“Davlat nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini
ta’minlaydi, ularga jamiyat hayotida ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratadi”.
Shu bilan birga, davlat organlari va mansabdor shaxslarning nodavlat notijorat
tashkilotlari faoliyatiga aralashmasligi, demakki davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari
bir-biridan mustaqil ravishda faoliyat olib borishi kafolatlab qo‘yildi.
Yangi tahrirdagi Bosh qomusimizning 72-moddasi ikkinchi bandiga asosan: “Davlat
organlari va mansabdor shaxslarning nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatiga aralashishiga,
shuningdek nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat organlari va mansabdor shaxslar
faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi”.
Bundan tashqari, Asosiy qonunda fuqarolik jamiyati institutlarini qo‘llab-quvvatlash
masalasi Vazirlar Mahkamasining vakolatlari qatoridan joy oldi. Konstitutsiyaning 115-moddasi
oltinchi bandiga ko‘ra, Vazirlar Mahkamasi: “fuqarolik jamiyati institutlarini qo‘llab-quvvatlash
2
O‘zbekiston Respublikasining 2023-yil 30-apreldagi Konstitutsiyasi. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
01.05.2023-y., 03/23/837/0241-son.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
766
chora-tadbirlarini amalga oshiradi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish hamda ijtimoiy sheriklik
dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda ularning ishtirok etishini ta’minlaydi”.
Konstitutsiyaning 36-moddasida belgilanganidek, O‘zbekiston Respublikasining
fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok
etish huquqiga ega. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish va
davlat organlarini demokratik tarzda shakllantirish, shuningdek davlat organlarining faoliyati
ustidan jamoatchilik nazorati vositasida amalga oshiriladi.
Shuni ham qayd etish joizki, Konstitutsiyaning 115-moddasi o‘ninchi bandida
hukumatning asosiy vakolatlaridan biri sifatida: “ijro hokimiyati organlarining ishida ochiqlik va
shaffoflikni, qonuniylik va samaradorlikni ta’minlash, ularning faoliyatida korrupsiya
ko‘rinishlariga qarshi kurashish” vazifasi belgilangan. Bu, o‘z navbatida, ayni jarayonlarda
fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan jamoatchilik nazorati olib borilishini ham nazarda tutadi.
Bularning barchasi shu yil 13-15 mart kunlari rasmiy tashrif bilan mamlakatimizda
bo‘lgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Folker
Tyurkning:
“Islohotlar jarayonida fuqarolik jamiyatining to‘laqonli ishtirokini ta’minlash
uchun davlat muassasalari kerakli shart-sharoit yaratishi kerak”,
degan tavsiyasiga aynan
o‘rinlidir.
BMT Oliy komissari tashrifi davomida fuqarolik jamiyati faollari bilan muloqotlarga
alohida e’tibor qaratgani bejiz emas. Chunki F.Tyurk ushbu yuksak lavozimga saylanishi bilan
mazkur BMT Boshqarmasida taraqqiyotning yangi strategiyasi, ya’ni fuqarolik jamiyati bilan
davlat o‘rtasidagi sheriklikni kuchaytirish maqsadi belgilab olindi.
Bunday yondashuv O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish bo‘yicha olib
borilayotgan izchil siyosatga uyg‘un va hamohang. Folker Turkning:
“kuchli fuqarolik
jamiyati muhim murvat sifatida inson huquqlari g‘ildiragining harakatini ta’minlaydi.
Nodavlat tashkilotlar tashqi aralashuvsiz faoliyat yurita olishi suv bilan havodek zarur”,
degan fikrlari O‘zbekistonda to‘la qo‘llab-quvvatlangani buni yaqqol tasdiqlaydi.
Biz uchun Vatan ramzi bo‘lgan mahalla tizimini barcha islohotlarimizda markaziy
va hal qiluvchi bo‘g‘inga aylantiramiz,
dedi O‘zbekiston Prezidenti o‘zining inauguratsiya
nutqida. Binobarin, mahallalar, ya’ni fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari ham
fuqarolik jamiyati institutlari sirasiga mansub.
So‘nggi yillarda el-yurtimiz hayotining barcha soha va yo‘nalishlari bo‘yicha
“mahallabay” ishlash tizimi keng joriy etilib, mahalla raisi, hokim yordamchisi, xotin-qizlar faoli,
yoshlar yetakchisi hamda profilaktika inspektoridan iborat ta’sirchan tuzilma faoliyati yo‘lga
qo‘yildi.
Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlari o‘rni va ahamiyatini oshirishga qaratilgan
bu kabi ezgu amallar zamirida Prezident Shavkat Mirziyoyevning ushbu tizimni yanada taraqqiy
ettirish, xususan, baxtli va osoyishta, obod va farovon, to‘kis va munosib hayot kechirishimizga
bog‘liq barcha masalalar yechimini xalq ovozi bo‘lgan mahalla darajasiga tushirishga oid
tashabbusi mujassam. Davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda,
“Yangi O‘zbekistonni barpo
etishda biz uchun eng muhim va asosiy poydevor bu – xalq ovozi, xalq fikri ustuvor
bo‘lgan mahalladir”.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
767
Shu ma’noda, yangilangan Konstitutsiyamizning 127-moddasi ikkinchi bandida:
“Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaydi
hamda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni fuqarolarning manfaatlaridan, rivojlanishning
tarixiy o‘ziga xos xususiyatlaridan, shuningdek milliy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va
an’analardan kelib chiqqan holda, qonunga muvofiq mustaqil ravishda hal etishga haqli”, degan
normalar mustahkamlangani juda muhim.
Bunda, bir tomondan, mahalla tizimining davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmasligi
qat’iy belgilangan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, mahallalarning qonunga muvofiq va mustaqil
faoliyat olib borishi kafolatlangan.
O‘z navbatida, Asosiy qonunimizning 127-moddasi uchinchi bandida davlatning
mahallalar faoliyati uchun mas’ul ekani ta’kidlangan. Ya’ni: “Davlat fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari faoliyatini amalga oshirishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi, ularga
qonunda belgilangan vakolatlarini amalga oshirishida ko‘maklashadi”.
Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizda bunday kafolatlarning belgilanishi mahallalarga:
birinchidan,
o‘z hududini mustaqil boshqarish;
ikkinchidan,
aholi manfaatlaridan kelib chiqib davlat bilan sheriklik asosida
muammolarni hal etib borish;
uchinchidan,
hududni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish;
to‘rtinchidan,
samarali jamoatchilik nazoratini amalga oshirish;
beshinchidan,
aholi farovonligini ta’minlash borasida muhim imkoniyatlarni taqdim
etadi.
Mazkur yangi konstitutsiyaviy normalar fuqarolik jamiyati institutlarining mamlakatimiz
hayotidagi rolini yanada oshirish bundan buyon ham e’tibor markazida bo‘lishidan dalolat beradi.
Bu bejiz emas. Chunki mahallalar va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari mamlakatimiz
hayotining barcha sohalaridagi qamrovdor islohotlar ustidan jamoatchilik nazorati
samaradorligini, shuningdek, fuqarolarning demokratik o‘zgartirishlardagi faolligini oshirishda
beqiyos o‘rin tutadi.
Bu haqda fikr yuritganda, xususan, fuqarolik jamiyati institutlari faoliyat ko‘rsatadigan
huquqiy makonni kengaytirish maqsadida, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi talablaridan kelib
chiqib, 2018 yil 12 aprelda “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinganini qayd
etish lozim. Ayni yo‘nalishda, shuningdek, bir qator qonunlar yangi davr talablari asosida
takomillashtirildi, Prezident farmon va qarorlari qabul qilindi hamda ijroga qaratildi.
O‘z navbatida, 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasida ushbu sohaning joriy va istiqboldagi ustuvor maqsadlari hamda asosiy vazifalari
belgilab berildi. Bunda, avvalambor, Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining 1-maqsadi
“Mahalla instituti faoliyatining samaradorligini oshirish, uni jamoatchilik boshqaruvi va
nazoratining tayanch bo‘g‘iniga aylantirish”
, deb nomlanganiga e’tibor qaratish zarur.
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmoni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
21.04.2022 y., 06/22/113/0330-son
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
768
Taraqqiyot strategiyasining 4-maqsadi “Davlat boshqaruvi organlari faoliyatini
«fuqarolarga xizmat qilishga yo‘naltirish” tamoyili asosida transformatsiya qilish” deb
nomlangan. Unda, xususan, davlat boshqaruvi organlari faoliyati ustidan davlat nazoratini
amalga oshirishda manfaatlar to‘qnashuvi vujudga kelishini bartaraf etish, mazkur jarayonga
keng jamoatchilikni jalb qilish; vazirlik va idoralar faoliyatining barcha yo‘nalishlarini “Davlat –
xalq xizmatchisi” tamoyili asosida fuqarolarga xizmat qilishga yo‘naltirish vazifalari belgilangan.
Eng asosiysi, Taraqqiyot strategiyasining “Ta’sirchan jamoatchilik nazoratini amalga
oshirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish” deb nomlangan 12-maqsadida bu
boradagi bevosita muhim bir qator vazifalar nazarda tutilgan. Jumladan, jamoatchilik nazoratini
amalga oshirishning zamonaviy shakllarini rivojlantirish uchun, xususan, Taraqqiyot
strategiyasini amalga oshirishda hududiy, tarmoq va davlat dasturlari loyihalarini ochiq e’lon
qilib, keng jamoatchilik fikri asosida ishlab chiqish amaliyoti yo‘lga qo‘yilayotgani ahamiyatlidir.
Bugungi kunda jamoatchilik nazoratining qonuniy asoslari yanada mustahkamlanmoqda.
Shu asosda jamoatchilik nazoratining samarali va ta’sirchan shakllari, ularni amalga oshirish
mexanizmlari izchil joriy etilayotgani juda muhim. Zero, O‘zbekiston Prezidenti ta’biri bilan
aytganda,
“jamoatchilik nazorati bu — faqatgina davlat idoralari faoliyati ustidan nazorat
emas, balki jamiyatning o‘zini o‘zi boshqarish usuli, boshqacha aytganda, fuqarolik
jamiyatini taraqqiy toptirishning muhim omillaridan biridir”.
Ommaviy axborot vositalarining roli va jurnalistlar kasbiy faoliyatining himoyasi ham
izchil kuchaytirilmoqda. Bu maqsadga erish uchun, birinchi navbatda, fuqarolarni qiynayotgan
muammolar hamda islohotlarning samaradorligini o‘rganishda ommaviy axborot vositalari
bilan hamkorlik qilish tartibi joriy qilinayotgani e’tiborlidir.
Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalarining faoliyatiga noqonuniy aralashganlik va
to‘sqinlik qilganlik, jumladan, mansabdor shaxslar tomonidan senzura o‘rnatish, tahririyat
xodimlariga bosim va tazyiq o‘tkazish, materiallar va texnik vositalarni ulardan g‘ayriqonuniy
ravishda olib qo‘yish harakatlari sodir etilgani uchun javobgarlikni yanada kuchaytirilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, Taraqqiyot strategiyasining 89-maqsadi
“
Fuqarolarning axborot
olish va tarqatish erkinligi borasidagi huquqlarini yanada mustahkamlash” deb atalgani katta
ahamiyatga ega. Ayni vaqtda Taraqqiyot strategiyasi ko‘zda tutilgan eng muhim vazifalar
qatorida Axborot kodeksi loyihasini takomillashtirish ustida qizg‘in ish bormoqda.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, bularning barchasi, shubhasiz, fuqarolik jamiyati
institutlarining mamlakatimizni sotsial-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish hamda jamiyat
va davlat ishlarini boshqarishdagi ishtiroki va ta’sirchan rolini oshiradi. Binobarin, davlat
organlari va tashkilotlari faoliyatining yanada ochiqligini ta’minlash, boshqaruv qarorlari qabul
qilinishini sifat jihatdan yangi darajaga ko‘tarishda aynan fuqarolik jamiyati institutlari beqiyos
ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
1. O‘zbekiston Respublikasining 2023-yil 30-apreldagi Konstitutsiyasi. Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 01.05.2023-y., 03/23/837/0241-son;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
769
2. O‘zbekiston Respublikasining 1991-yil 15-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi Jamoat
birlashmalari to‘g‘risida”gi 223-XII-son Qonuni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
18.05.2022-y., 03/22/770/0424-son;
3. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-dekabrdagi “Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi
337-I-son Qonuni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y.,
03/21/683/0375-son, 15.10.2021-y., 03/21/722/0960-son;
4. O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 15-yanvardagi “Ommaviy axborot vositalari
to‘g‘risida”gi O‘RQ-78-son Qonuni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son;
5. O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 12-apreldagi “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi
O‘RQ-474-son Qonuni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y.,
03/21/683/0375-son;
6. O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 5-iyuldagi “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida”gi O‘RQ-699-son Qonuni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
06.07.2021-y., 03/21/699/0635-son;
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi
“2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmoni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2022 y.,
06/22/113/0330-son;
Internet saytlari
8. www.parliament.gov.uz
9. www.lex.uz
10. www.norma.uz
