ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
889
MULKCHILIK MUNOSABATLARINING JAMIYATDAGI TUTGAN O’RNI
Naimova Nargiza Akbarovna
Osiyo xalqaro universiteti "Iqtisodiyot" kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10408118
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotda
tadbirkorlik qobiliyati iqtisodiy resurs hisoblanadi va albatta kerakli shart-sharoitlar bilan
ta’minlanishni taqozo etadi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar davomida,
ayniqsa, uning hozirgi bosqichida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, unga keng erkinlik
berishga e’tibor qaratilmoqda.
Kalit so’zlar:
Tadbirkorlik, kichik biznes, kichik va o’rta tadbirkorlik, soliq stavkalari,
raqamli iqtisodiyot, litsenziya, ko’chmas mulk, kompaniya, tijorat bank.
THE ROLE OF PROPERTY RELATIONS IN SOCIETY
Abstract.
In this article, in the economy based on market relations, entrepreneurial ability
is an economic resource and necessarily requires the provision of necessary conditions. During
the reforms implemented in our republic, especially at its current stage, attention is being paid to
the development of entrepreneurship and giving it wide freedom.
Keywords:
Entrepreneurship, small business, small and medium-sized business, tax rates,
digital economy, license, real estate, company, commercial bank.
РОЛЬ ОТНОШЕНИЙ СОБСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕ.
Аннотация.
В данной статье в экономике, основанной на рыночных отношениях,
предпринимательская способность рассматривается как экономический ресурс и
обязательно требует обеспечения необходимых условий. В ходе реформ, реализуемых в
нашей республике, особенно на современном этапе, уделяется внимание развитию
предпринимательства, предоставлению ему широкой свободы.
Ключевые слова:
Предпринимательство, малый бизнес, малый и средний бизнес,
налоговые ставки, цифровая экономика, лицензия, недвижимость, компания,
коммерческий банк.
Kishilarning moddiy ne’matlarni yaratishdagi, ularni taqsimlash va iste’mol etishdagi o‘rni,
siyosiy hayotda tutgan mavqei, asosan, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilishlariga bog‘liq.
Jamiyat taraqqiyoti tarixida egalik qilish shakliga ko‘ra mulkning bir necha turi bor: ibtidoiy jamoa
tuzumida ishlab chiqaruvchi kuchlar g‘oyat past rivojlanganidan kishilar birgalikda, guruh-guruh
bo‘lib mehnat qilishgan. Shubhasiz, shunday sharoitda mehnat qurollari va mahsulotlari
jamoaning umumiy mulki bo‘lgan. Mehnat qurollari va mehnat malakasi yuksalgach, kishilar
yakka holda mehnat qila oladigan bo‘ldi. Bu o‘zgarish tufayli jamoa mulki parchalanib, xususiy
mulkka aylangan.
Mulk – moddiy va ma’naviy ne’matlarning muayyan kishilar egaligida bo‘lishi va ular
tomonidan o‘zlashtirilishidir. Mulkka egalik huquqi hamda mulk ob’ektlariga egalik, ularni
bo‘lish, taqsimlash bo‘yicha kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulk ob’ekti yer va yer osti boyliklari, korxona, bino, inshootlar, mashina va uskunalar,
tayyor mahsulot, pul, qimmatli qog‘ozlar, san’at va adabiyot asarlari, ilmiy va texnikaviy
ishlanmalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Moddiy va ma’naviy ne’matlarni amalda
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
890
o‘zlashtiruvchilar mulk sub’ektlari, ya’ni egalari hisoblanadi. Bularga ayrim kishilar, oilalar,
jamoalar va davlat kiradi. Mulkdan amalda foydalanib, bundan naf ko‘rish mulkni iqtisodiy
tasarruf qilish hisoblanadi.
Xususiy mulk – bu mulkni o‘zlashtirishning xususiy usuliga asoslangan shakli. U ikki xil
bo‘ladi:
1. Individual – yakka xususiy mulk, ya’ni ayrim shaxslar yoki oilalarga tegishli mulk;
2. Korporativ xususiy mulk, bu ham ayrim kishilarga qarashli, lekin aksiyadorlar
jamiyatidagi umumiy mulkning bir kismi sifatida mavjud bo‘lgan mulk. Korporativ mulk dividend
keltiruvchi mulkdir.
Jamoa mulki – bu jamoaga ixtiyoriy ravishda birlashgan kishilarning umumiy mulki bo‘lib,
bu mulkning egalari shu jamoada mexnat qilishi shart. Bu yerda mulk egasi ayni bir vaqtda shu
mulkni amalda ishlatuvchi ham hisoblanadi.
Davlat mulki – davlat ixtiyorida bo‘lgan mulk, davlat hokimiyati organlari tomonidan
tasarruf etiladigan monopollashgan mulkdir. Bunday mulk ob’ekti – yer, tabiat resurslari, asosiy
vositalar, binolar, moliya, moddiy resurslar, axborot, moddiy va ma’naviy boyliklar bo‘lishi
mumkin. Bu mulk ijtimoiy ne’matlarni yaratishga xizmat qiladi.
Davlat bor yerda uning mulki mavjud, lekin ushbu mulkning milliy iqtisodiyotdagi ulushi
turli mamlakatlarda farqlanadi va mamlakat iqtisodiyotining modeliga bog‘liq. Fuqarolik jamiyati
doirasida davlat mulki tobora ijtimoiy yo‘nalish olmoqda, ya’ni umummilliy manfaatlarni himoya
qilishga yo‘naltirilgan.
Mulkga egalik va uni tasarruf etish muayyan iqtisodiy munosabatlarni paydo etadi va u
mulkchilik munosabatlari deb ataladi. Mulk paydo bo‘lishi uchun mulkka aylanadigan narsalar naf
keltira olishi zarur. Mulkchilik munosabatlari mulkni kishilarning o‘ziniki yoki o‘zganiki
ekanligini bildiradi. Bunday munosabatlarning 3 jihati bor:
1.Mulkka egalik qilish, ya’ni mulkdorlik huquqining mulk egasida saqlanib turishi.
2.Mulkdan foydalanish va uni amalda ishlatish. Mulkdan foydalanilganda shaxsiy
ehtiyojlarni qondirish yoki daromad topish yuz beradi. Mulkdor o‘z mulkini ishlatganda egalik
qilish va mulkdan foydalanish bir qo‘lda to‘planadi, Mulk keltirgan nafni uning egasi tanho
o‘zlashtiradi. Mulk o‘zgalar qo‘lida ishlatilganda bundan olingan daromadni mulkdor mulkni
amalda ishlatuvchi bilan baham ko‘radi.
3.Mulkni tasarruf etish — bu mulk taqdirini mustaqil hal qilish, ya’ni mulkni sotish, merosga
qoldirish, hadya etish, garovga qo‘yish kabi xatti-harakatlarni erkin amalga oshirilishidir. Mulkiy
munosabatlarda mulkni ijaraga berish muhim o‘rin tutadi. Yer, suv havzalari, bino va inshoot kabi
ko‘chmas mulklar oddiy ijaraga beriladi. Qimmatbaho mashina vauskunalar (traktor, kombayn,
samolyot, teplovoz, paroxod, yuk avtomashinalari va vagonlar) ijarasi lizing shaklida amalga
oshiriladi. Mulk bo‘lgan pul mablag‘larni o‘z egasi tomonidan, o‘zgalarga foydalanib turish uchun
berish kredit shakliga kiradi. Mulk milliy boylikni hosil etadi
Mulk huquqini himoya qilishda fuqarolik huquqining normalari muhim rol o‘ynaydi. Mulk
huquqini himoya qilishning asosiy usullari:
Mulkni birovning qonun siz egallashidan talab qilib olish (vindikatsion da’volar).
Mulkdan foydalanishda mulk egasiga qilingan to‘sqinliklarni bartaraf etish (negator
da’volar).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
891
Mulk huquqini buzishga qaratilgan g‘ayriqonuniy bitimlar (shartnomalar)ni haqiqiy emas
deb topish to‘g‘risidagi da’volar.
Asossiz olingan mulkni qaytarish yo‘li bilan qo‘riqlash.
Vindikasion da’vo – bu mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishdir.
Ya’ni, unga ko‘ra, mulkdor o‘z mol-mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib
olishga haqli.
Negator da’vo – bunda mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq
bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish, ya’ni mulkdorning o‘z huquqlarini har qanday
buzilishini, garchi bu buzish egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmasa ham, bartaraf
etishni talab qilishidir.
Mulkiy huquqni himoya qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan masalalarni o‘rganishda mulk
egalarining mulkiy huquqlarini himoya qiluvchi majburiyat huquqiga oid vositalar ham muhim
ahamiyatga ega. Mulk huquqini himoya qilishning bunday majburiy-huquqiy usullari 2
ko‘rinishda bo‘ladi:
Shartnomaviy munosabatlarda mulkiy huquqning himoya qilinishi to‘g‘risida shuni aytish
kerakki, tuziladigan xima-xil shartnomalar aksariyat hollarda qonunga, shartnoma shartlariga
rioya qilinib to‘g‘ri va insofli ravishda bajariladi. Ammo, ba’zi hollarda shartnomaning ayrim
intizomsiz ishtirokchilari shartnoma yuzasidan olgan o‘z majburiyatlarini butunlay bajarmasliklari
yoki lozim darajada bajarmasliklari mumkin.
Bunday paytlarda tabiiy buzilgan mulkiy huquqlarni tiklash hamda uning o‘zi bilan mulkiy
huquqlarni har tomonlama va to‘la himoya qilish masalasi qo‘yiladi.
Shartnomaviy munosabatlarda mulkiy huquqlarni buzish turlari:
– qonun xujjatlarining tartiblariga muvofiq kelmaydigan bitim, shuningdek, huquq-tartibot
yoki ahloq asoslariga atayin qarshi maqsadda tuzilgan bitim o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir.
– muomilaga layoqatsiz shaxslar (yosh bolalar, ruxiy kasallar) bilan bitim tuzilishi natijasida
mazkur shaxslar mulkiy zarar ko‘rsalar, tuzilgan bitimlar haqiqiy emas deb topilishi bilan birga,
buzilgan mulkiy huquqlar tiklanishi lozim.
– jiddiy yanglishish, aldanish, zo‘rlik qilinishi ta’sirida tuzilgan bitimlar (shartnomalar) sud
tomonidan haqiqiy emas deb topishilishi mumkin.
– ayrim shartnomalar (oldi-sotdi, ijara, mahsulot yetkazib berish, kontraktasiya, pudrat, mulk
tashish va boshqalar) bo‘yicha olingan majburiyatlar butunlay yoki lozim darajada bajarmasligi
natijasida tashkilotlar yoki ayrim fuqarolar mulkiy zarar ko‘rishlari mumkin. Bunday hollarda ham
qonun (shartnomalar)ning har qaysisini buzish oqibatlari to‘g‘risida, huquqiy normalar buzilgan
huquqlarni himoya qilishni nazarda tutadi.
Sud-huquq tizimida qat’iyat bilan olib berilayotgan islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad
– fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatli himoya qilishdan iboratdir. Ayni shu maqsadda
keyingi yillarda sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash va odil sudlov sifatini
oshirishga qaratilgan muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Tadbirkorlikni biz qonun bilan himoyalab qoyar ekanmiz , tadbirkor ish faoliyatini
qo’rqmasdan kattalashtirib turli xil yo’nalishlarga faoliyat yurita boshlaydi ishonch bilan.
.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
892
REFERENCES
1.
Malikov T.S, Olimjonov O.O Moliya darslik-T "Iqtisod-moliya", 2019 125 b.
2.
Vahobov.A.V, Jo’rayev.A.S. Soliq va soliqqa tortish. Darslik. T.: Iqtisodiyot-Moliya. 2018.-
408 b.
3.
E.Gadoev, N.Kuzieva. Jismoniy shaxslani soliqqa tortish. Oliy o’quv yurtlari talabalari
uchun darslik. TDIU, Iqtisodiyot. 2019 y. 430 b
4.
Халилов, Б. Б., & Курбанов, Ф. Г. (2020). Важность подготовки кадров в экономике.
Вопросы науки и образования, (6 (90)), 12-14.
5.
Bakhodirovich, K. B. (2023). International accounting models and their characteristics in the
conditions of innovative economy. Zien Journal of Social Sciences and Humanities, 21, 56-
60.
6.
Bakhodirovich, K. B. (2023). CONCEPTUAL FOUNDATIONS OF IMPROVING
ACCOUNTING IN SMALL BUSINESS AND PRIVATE ENTREPRENEURSHIP.
IMRAS, 6(6), 161-165.
7.
Alisher
Khudoynazarovich
Shadiyev.
(2023).
FUNCTIONS,
METHODS,
MANAGEMENT DECISIONS AND SOCIAL FACTORS OF EDUCATIONAL
MANAGEMENT. American Journal of Public Diplomacy and International Studies (2993-
2157), 1(9), 87–93.
8.
Shadiyev, A. (2022). EXPERIENCE IN THE DEVELOPMENT OF SINGAPORE
TOURISM IN UZBEKISTAN. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.Uz), 23(23).
извлечено от http://journal.buxdu.uz/index.php/journals_buxdu/article/view/8100
9.
Shadiyev, A. K. (2021). Development and organization catering service in hospitality.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(5), 381-387.
10.
Явмутов, Д. Ш., & Ракҳманқулова, Н. О. (2021). Бухоро Вилоятида Кичик Саноат
Зоналарининг Ривожланиши. BOSHQARUV VA ETIKA QOIDALARI ONLAYN
ILMIY JURNALI, 1(2), 10-13.
11.
Таирова, М. М., Аминова, Н. Б., & Рахманкулова, Н. О. (2020). Стратегия развития
управления цепями поставок в обрабатывающей промышленности. International
scientific review, (LXXI), 56-58.
12.
Abdulloev, A. J., & Rakhmankulova, N. O. THEORETICAL ASPECTS OF THE
INNOVATIVE ENTREPRENEURSHIP CONCEPT.
13.
Bazarova, M. (2023). EFFECTIVENESS OF USING PR-ADVERTISING SERVICES IN
THE PROCESS OF PRODUCT DELIVERY ON THE EXAMPLE OF BUKHARA
REGION. Modern Science and Research, 2(10), 798–804.
14.
Supievna, B. M. (2023). USING EFFECTIVE WAYS OF CONDUCTING MARKETING
RESEARCH IN INTERNATIONAL COMPANIES. Finland International Scientific
Journal of Education, Social Science & Humanities, 11(6), 624-629.
15.
To’rayevna, S. N. . (2023). Biznes Sohasida Xodimlarni Topish Va Tanlash Bosqichlari.
Miasto Przyszłości, 41, 184–190.
16.
Sodiqova, N. (2023). DIGITAL LABOR IN THE NEW ECONOMY. Modern Science and
Research, 2(10), 293–300.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
893
17.
Toshov, M. (2023). PERSONNEL MANAGEMENT AND THEIR EVALUATION IN
MANAGEMENT. Modern Science and Research, 2(10), 535–541.
18.
Akbarovna, N. N. (2023). RAQAMLI IQTISODIYOTDA MOLIYA VA MOLIYAVIY
TEXNOLOGIYALARNING ORNI. Gospodarka i Innowacje., 41, 446-449.
19.
Hakimovich, T. M. (2023). IQTISODIYOTDA MENEJMENTNING AHAMIYATI.
Gospodarka i Innowacje., 41, 84-87.
20.
Bahromjon, X., & Nargiza, N. . (2023). THE PROCEDURE FOR DRAWING UP
FINANCIAL STATEMENTS IN JOINT-STOCK COMPANIES ON THE BASIS OF
INTERNATIONAL FINANCIAL REPORTING STANDARDS. Modern Science and
Research, 2(10), 805–811.
21.
Алимова Ш. А., Ниёзова И. Н. Бизнес-коммуникации в системе управления
промышленных структур //Academy,(1 (64)). – 2021. – С. 55-57.
22.
Alimova S. O. FEATURES OF THE STRATEGIC MANAGEMENT SYSTEM OF
INDUSTRIAL ENTERPRISES.
23.
Jumaeva, Z. Q. "REGIONAL FEATURES OF INVESTMENT POLICY OF
UZBEKISTAN." Central Asian Problems of Modern Science and Education 2020.1 (2020):
48-55.
24.
Bustonovna, D. Z. (2023). DIGITAL TECHNOLOGIES IN SHAPING THE E-
COMMERCE ENVIRONMENT. Gospodarka i Innowacje., 41, 316-320.
25.
Jumayeva, Z. (2023). THEORY OF MARKET EQUILIBRIUM, SUPPLY AND
DEMAND. Modern Science and Research, 2(10), 740–743.
26.
Ikromov, E. . (2023). PROBLEMS IN IMPROVING THE FORECASTING OF LOCAL
BUDGET REVENUES. Modern Science and Research, 2(10), 794–797. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25929
27.
Alisher
Khudoynazarovich
Shadiyev.
(2023).
FUNCTIONS,
METHODS,
MANAGEMENT DECISIONS AND SOCIAL FACTORS OF EDUCATIONAL
MANAGEMENT. American Journal of Public Diplomacy and International Studies (2993-
2157), 1(9), 87–93.
28.
Shadiyev, A. K. (2023). Stages of Development of The Digital Economy in Uzbekistan and
Future Plans. Best Journal of Innovation in Science, Research and Development, 2(12), 333-
340.
29.
Internet saytlari
30.
www.gov.uz
31.
www.mf.uz
32.
www.soliq.uz
