22
QARAQALPAQ NAQÍL MAQALLAR ARQALÍ BALALARDÍ TÁRBIYALAW
Avazimbetov Rustambek
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Folklor hám etnografiya” qaniygeligi sırtqı bólim 2-kurs studenti
Lola Maxamatdinova
Folklor ham etnografiya kafedrası docenti,
pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktorı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10459527
Annotaciya. Bul maqalada qaraqalpaq naqıl maqallar arqalı balalardı tárbiyalaw
haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi: Folklor, balalar, naqıl, maqal, jumbaq, qosıq, muzıka.
PARENTING BASED ON KARAKALPAK PROVERBS AND SAYINGS
Abstract. This article talks about parenting through proverbs.
Key word: folklore, children, proverb, saying, riddle, Yalla, music.
ВОСПИТАНИЕ ДЕТЕЙ НА ОСНОВЕ КАРАКАЛПАКСКИХ ПОСЛОВИЦ И
ПОГОВОРОК
Аннотация. В этой статье рассказывается о воспитании детей через пословицы-
поговорки.
Ключевое слово: фольклор, дети, пословица, поговорка, загадка, Ялла, музыка.
Saz ásbapları qay – qaysı zamanda da balalardıń estetikalıq sezimin ósirip, muzıkalıq
qábiletin bayıtıp kelgen. Olardıń ápiwayı túrleri bóbeklerdi jubatıw, oynatıw ushın
qollanılǵan. Áwelgi waqıtta oyınshıq ornın basqan shıldıraq, shıldırmaq, shıńqıldaq, shińkildek,
shańqıldaq, toqıldaq, úwilder, gúmbirek, dúńkildek, dińkildek hám t.b. ásbaplar keyin ala
jetilistirip, basqa da maqsetlerde paydalanılǵan. Alayıq, balalar turmısında:
Dińgildekti birew sherter,
Kóshekti birew erter
,
- degen naqıl keń taraǵan. Usınnan kórinedi, bul ásbap keyinshelik
óz xızmetin keńeytken tárizli. Saz ásbaplarınıń atları sóz arasında aytılatuǵın naqıl –
maqallarda da jiyi tilge tiyek etiledi.
Irǵaǵanıń bir kepshik,
Ishqırıǵıń jer jarar, - degen júyeli sóz bar. Qaraqalpaq xalqında bul naqıldıń basqa
variantları da gezlesedi (Mıs.: “Aydaǵanıń altı eshki, ayqaylawıń jer jarar” hám t.b.). Elek
taqıletindegi ıdıs túri bolǵan kepshik geyde balalardıń qaǵıp oynaytuǵın saz ásbapı ornında
23
da qollanıladı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, ertedegi xalıq seyillerinde onı eresekler de
súyemellewshi ásbap sıpatında paydalanǵan. Sonǵı waqıtlarda usı saz ásbabı qayta tiklenip,
qaraqalpaq xalqınıń kópshilik bayramlarında da alıp shıǵıla basladı.
Xalıqtıń neshshe ásirler dawamında ruyxıy talabın qanaatlandırıp kelgen milliy saz
ásbaplarına baylanıslı dáreklerdi jumbaqlardan da tabamız. Máselen:
Awızı bar da, kózi joq,
Awazı bar da, sózi joq,
- degen jumbaqta tiykarınan sıbızǵı ásbabı názerde tutılǵan.
Onı úshbulaq (úshpelek), balaman, nay
kibi úplemeli ásbaplarǵa qatnaslı da qollana beredi.
Jumbaq jasırıw balalar oyınlarında ayrıqsha orın iyeleydi. Balalar óz túsinik dúnyasına
sıyǵan hár bir nárseni, qubılıstı jumbaq arqalı tolıǵıraq ańlaydı.
Jibin ursań jırlar,
Qulaǵın bursań shırlar, - degen jumbaqta dombıra tipindegi asbaplar mısal etilgen.
Buxara qaraqalpaqlarında laqay, qossaz, duwtar, sherter, dıńǵır, dembire sekilli perdeli –
perdesiz shertilmeli ásbaplardı jalpılamay “dombıra” dep te ataydı. Bul uǵım tar mániste
toǵız yaki on úsh perdeli ishekli saz ásbabına da qollanıladı.
Qońırawdıń balalar oynawına qolay “qońırawsha” atalǵan túri tuwralı:
Jez otawdıń ishinde,
Jezdem atı kisner, - degen jumbaq dóretilgen. Qońırawshanı balalar “qıńǵıraw”,
“shıńǵıraw” dep te ataydı. Onıń birneshewiniń qamshı sabınday iymek aǵashqa taǵılǵanı
shańǵırıq dep ataladı.
Hár máwsimniń óz quwanıshları bar. Báhárde kókten jawın soraǵan balalar top bolıp
turıp:
Jawın jawalaq,
Shaylıq sawalaq,
Jeyik zaǵara,
Shalayıq naǵara, - dep tilek aytadı. Usı teksttegi naǵara soǵılıp oynalatuǵın saz ásbabı
bolıp, ol haqqında qaraqalpaq folklorında oǵada kóp maǵlıwmatlar ushırasadı. Naǵara (naǵıra,
naqıra) kóbinese ǵalabaxalıqlıq jıyınlarda, áskeriy sheriwler payıtında oynalǵan. Usınday taǵı
bir saz ásbabı – shıń. Balalardıń atarmashaq (“atıspashaq”) hám tıǵılmashaq (“jasırınmashaq”)
oyınlarında usı ásbaptıń atı keltiriledi:
Attım – battım,
Shıńnan attım,
Shıń qulattım,
24
Shıń qaqtım,
Shırıldawıq,
Shımshıq,
Sen tur,
Sen shıq!
Bul qosıq balalar oyınlarınıń sanama basqıshında aytıladı hám ol kóp variantlı bolıp
keledi (Mıs.: “Attım – battım, buqqa battım…”). Onda shıń ásbabınıń tilge alınıwı, áskeriy –
demokratiyalıq dáwirlerdi esletip turadı. Sonday – aq, burınǵı waqıtlarda jawıngerlik mashqılarda,
jeńis máresimlerinde keń paydalanılǵan dep, dańǵıra, shındawıl, dabıl, dawılpaz, jelbuwaz,
gernay, sırnay sıyaqlı ásbaplardıń tek atınıń emes, al ayırım túrlerniń de keyinirek balalar
dóretiwshiliginen orın iyelegenligi folklorlıq úlgilerde sáwlelenip qalǵan. Balalar bul ásbaplardı
egin – tigindi quslardan qorıǵanda, shegirtkelerdi quwǵanda da hájetine jaratqanlıǵı málim.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
25
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES&
MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
14.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
15.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
16.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
17.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
18.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
19.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research.–2023.–Т. 3.–№. 09. –С. 282-284.
26
20.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
21.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
22.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
23.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. –2023.–Т. 4.–№. 1.–С. 719-725.
24.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
25.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
26.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
27.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
28.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
29.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research.–2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
30.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research.–2023. –Т. 2.–№. 10.–С. 849-855.
31.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
32.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
33.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
27
34.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
35.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
36.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
37.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
38.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
39.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
40.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research.–2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
41.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
42.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
43.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
44.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.
