97
BAQSÍLARDÍN TÍŃLAWSHÍLARǴA JETKERIP BERIW PROCESI
Berkinbaeva Guljamal
ÓzMKÓMI NF “Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi 1-kurs studenti
Maxamatdinova Lola Maxamatdinovna
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası baslıǵı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10125745
Annotaciya.
Bul teziste baqsılar dástanlarda tekstler tiykarǵı orındı iyelegeni
menen onıń emocional tásirliligin kúsheytiwde, lirikalıq momentlerin nama arqalı
jetkeriw tıńlawshısına tereńirek tásir eteiwi hám nama arqalı dástandı jańlandırıp,
tıńlawshısınıń sezimlerin qıtıqlawı haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi:
Baqsı, duwtar, dastan, repertuar, nama, muzıka, qosıq, saz, dastan
teksti, kórkem obrız.
THE PROCESS OF PERFORMING BAKHSHIS TO THE
AUDIENCE
Abstract.
This thesis talks about Bakhshi in enhancing his emotional
expressiveness, since texts occupy a central place in epics, the transmission of his
lyrical moments through melody has a deeper influence on his listener and tickles
the feelings of his listener, reviving the epic with the help of melody.
Key word:
Bakshi, dutor, epic, repertoire, melody, music, song, word, epic
text, artistic image.
ПРОЦЕСС ИСПОЛНЕНИЯ БАХШИ ПЕРЕД ПУБЛИКОЙ
Аннотация.
В этом тезисе говорится о Бахши в усилении его
эмоциональной выразительности, поскольку тексты занимают центральное
место в эпосах, передача его лирических моментов через мелодию оказывает
более глубокое влияние на его слушателя и щекочет чувства его слушателя,
оживляя эпос с помощью мелодии.
Ключевое слово:
Бахши, дутор, эпос, репертуар, мелодия, музыка,
песня, слово, текст эпоса, художественный образ.
98
Ataqlı baqsılar jalǵız duwtar menen-aq muzıkasın álwan naǵıshlarǵa dóndirip,
bir namada bir neshe ırǵaqlardı payda etip, dawıs tolqının gá páseńletip, gá kóterip
gúńirendirip ala jóneledi. Bul jaǵınan bir ózi pútin bir ansambldiń qúdiretli kúshin
ańlatqanday boladı. Baqsıshılıq ónerindegi muzıkalıq tereńlilik, texnikalıq
rawajlandırıw, formalıq qáliplesiw dinamikalıq kúshi jaǵınan óz dáwiriniń teńlesi
joq iskusstvosı boladı. Olardıń maqseti tiykarınan bir nársege-tıńlawshılarǵa
dóretpeniń ideyalıq kórkemlik mazmunın kúsheytip, jańlandırıp ashıp beriw menen
birge, xalıqtıń umtılıwların, jaqsılıqqa degen hadal niyetlerin qoshametlewden ibarat
edi. Olarda shadlı namalar menen qosa geyde qayǵınıń gúńirengen sazdıń sazası
arqalı xalıqtı gúressheńlikke shaqırıp keldi.
Dástanlar belgili baslı atqarıwshılarına iye bolǵanlıqtan onıń jetilisiwinde,
túrli formada aytılıp, túrli-túmen bolıwında atqarıwshılardıń da qosqan úlesi ullı.
Atqarıwshılar qosıqlardı ózine arnap jaratılǵan namaları menen aytsa, qara sózlerin
de belgili hawazǵa salıp rechitativli túrde taqmaq sıyaqlı etip atqaradı. Sonlıqtan
dástan degen de sóz benen qosıqlardıń tekstlerin ǵana túsinbey, qosıq, saz hám qara
sózlerdiń birikpesi bolǵan namalardıń qosındısında túsiniledi. Namasız qurı teksttiń
ózi hesh waqıtta kollektivte atqarılmaydı. Atqarılǵan jaǵdayda da dástan kollektivlik
múlik bolǵanlıqtan, onday keń tamashagóyge iye bolıw múmkinshiliginen mahrum
bolǵan.
Shıǵıs xalıqları tamashagóyleriniń qálip alǵan ádetlerine tán jeke oqıw ádeti
bolmaǵanlıqtan kollektiv bolıp tıńlanǵan dóretpelerdi muzıkasız tamasha etiw «qurı
sóz qulaqqa jaqpas» degendey, múshkil is bolatuǵın bolǵan. Xalıqtıń talap etken
túsinigine baylanıslı hár qanday jaqsı dóretpeler de muzıkasız kewil kóterip, tereń
ruwxıy azıq alıwǵa ázzilik eter edi, hátte kórkemliligi tómen, hálsiz dóretpeler de
jaqsı muzıkaǵa iye bolıwına baylanıslı awızdan túsirilmey aytılıp kelgen. Sonlıqtan
da dástanlardaǵı bayan etiletuǵın teksti kúsheytiw ushın ritmge salıp aytıw yaǵnıy
muzıka úlken rol atqaradı. Dástanlarda tekstler tiykarǵı orındı iyelegen menen onıń
emocional tásirliligin kúsheytiwde, lirikalıq momentlerin nama arqalı jetkeriw
99
tıńlawshısına tereńirek tásir etedi. Nama arqalı dástandı jańlandırıp, tıńlawshısınıń
sezimlerin qıtıqlaydı. Sonıń ushın da melodiyanıń emocionallıq tásirliliginiń
kúshliligine baylanıslı nama sózden de góre tıńlawshısına tezirek jetip baradı.
Usıǵan baylanıslı xalıq talabı jadaǵay sózden góre, nama menen sózdi biriktirip
aytıp beriwdi anaǵurlım abzal kórgen. Ol tekstke demewshi kúsh ruwh berip,
janlandırıp otırǵan. Dástanlardıń syujet liniyasınıń qatań tártibin buzıp, waqıyalardıń
ornın awmastırıp qoyıwǵa bolmaǵanınday, onıń melodiyasında ózgertiwge
bolmaydı. Tekst penen melodiyası bir-birine qarısıp, el-jurtqa áygili bolıp ketken
namalardı «Sayatxan baǵdadı baǵda», «Daǵları», «Sárbinaz», «Dad álińnen», «Yar
qırmızı kiyinipti», «Ne tiler mennen», «Tarlannıń», t.b. orın awıstırıp yaki
melodiyasın ózgertken jaǵdayda pútkil dástan mazmunınıń buzılıp ketiwine shekem
alıp keledi. Olardıń qosıq tekstleri menen melodiyası birge tuwılıp, birge kamalǵa
jetkendey, júrek dúpildisiniń birge soǵıp turǵanı seziledi. Sonday-aq dástanlarǵa tán
bolǵan jáne bir jaǵday qosıq tekstleriniń bir qanshalarınıń qaraqalpaq xalıq
namalarına yaki awız eki professional muzıkasına («Muxallestiń» túrleri, «Saltıq»,
«Ala qayıs», «Sanalı keldi», «Jeti asırım» t.b.) aytılatuǵın jaǵdayları da ushırasadı.
Geypara jaǵdaylarda ayırım namalardıń testlerine qaraǵanda óziniń keń
diapozonına iye bolıwına baylanıslı, ózi menen birge tuwılǵan dáslepki tekstinen
ayırılıp, onnan góre kórkemirek tekstlerine iye bolatuǵının da jasırıwǵa bolmaydı.
Jaqsı atqarıwshılar onı (namanı) bir teksten ekinshi tekske ótkerip qollanǵanda ol
namanı mexanik ráwishte mánissiz, túr-tússiz, naǵıshsız kóshirmey, onıń tekstiniń
mazmunına sheber baylanıstırıp jiberedi. Bunday tvorchestvolıq miynet xalıq
dóretpeleriniń rawajlanıwına tiykar saladı.
Dástanlardaǵı sózler tekstlerdiń kórkem obrazlı kúshine súyene otırıp,
waqıyalardı bayan etedi. Muzıka bolsa óziniń til kórkemliligi menen tekstegi
ideyalıq mazmundı tereńletip bayıtıp otıradı. Eger de dástandaǵı muzıka uslayınsha
xalıqtıń estetikalıq talabın qanaatlandırmasa, baqsıshılıq óneri qashanlar-aq jasaw
uqıbın toqtatqan bolar edi. Solay etip muzıka menen tekstiń óz-ara tıǵız baylanısıp
100
kelgen jaǵdayında ǵana dástan tolıqqanlı kórkem ómirin jasay alıw múmkinshiligine
iye boladı. Ol sonda ǵana Adam ómiriniń ruwxıy sulıwlıǵın, adamgershilik
qásiyetlerdiń ullılıǵın súwretlewshi ózgeshe bir gimnge aynaladı. Sonlıqtan shıǵıs
xalıqlarında, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń da muzıkalıq romanlar (dástanlar)
dóretiwge, atqarıw, tıńlaw ónerine qızıǵıwshılıq erte zamanlardan-aq baslanǵanlıǵı
anıq kórinedi. Ásirler boyınsha dawam etip kelgen atqarıwshılıq dástúri dástan
menen nama arasındaǵı baylanıstı rawajlandırıp keledi. Olar dóreipeniń qurı
mazmunın aytıp bermey, hár qaysısın ılayıq namaǵa qosıp atqaradı. Sóz benen saz
birigip, gúrriń dawamında qaharmanlardıń erligin bayanlap otıradı. Bul qosıqlar
dástan menen de, dástansızda estradalıq qosıqlarday keń auditoriyasına iye.
Tıńlawshıǵa qosıqshılar tárepinen óz aldına alıp atqarsa da kem tásir etpeydi. Sonıń
ushında dástan qosıqlarınıń ayrıqsha belgileriniń biri óz aldına jasaw
múmkinshiligine iye ekenliginde. Olardıń barlıǵı da qaraqalpaq xalıq qosıqları
qatarınan orın alıp, onı muzıkalıq hám ádebiy kórkemlik jaqtanda bayıttı, dástan
qosıqların xalıq qosıqlarınan múmkin bolmaǵan jaǵdayda qarısıp ketken. Hátte
dástan qosıqları dástannan tısqarı jekke ómir súrgende keńirek jasaw
múmkinshiligine kóbirek izzet-húrmetke iye bolıwına alıp keledi. Óytkeni jekke
baqsılarday onıń auditoriyası tar bolmaydı, atqarıwshısı da tıńlawshısıda pútkil xalıq
boldı. Sonlıqlardan bulardı ayırım qosıqshılardan tısqarı jalpı xalıq baladan-shaǵaǵa
shekem degendey, qálegen jerinde, bul qosıqlardı atqarıp, qızǵınlı jaslıǵın, ónerge
degen qumarlılıǵın shıǵarıp otırǵanlıǵı sır emes.
Bul qosıqlardıń naması menen tekstleri házirgi shayır-kompozitorlar,
melodislerge ada bolmas hasıl sháshme bolıp otır. Olar usı sháshmeden nár alıp, onı
muqıyatlap rawajlandırıwda zor ǵayrat kórsetip keledi. Bunnan tısqarı baqsılar
menen birge házirgi professional artistler de radio, televidenie, filarmoniya,
teatrlarda atqarıp, bul qosıqlarǵa jańa tús endirip keledi. Sebebi ansambl, orkestr,
solist, xorlar ushın qaytadan sazlanǵanlıqtan diapozonnıń keńligi, sozımlılıǵı,
bálentliligi jaǵınan bir qansha keń múmkinshilikke iye bolǵanlıǵın kóremiz.
101
REFERENCES
1.
Ayımbetov. Q. “Xalıq danalıǵı”, “Qaraqalpaqstan” baspası Nókis. 1988-jıl.
2.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON
THE BASIS OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF
KARAKALPAK FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. –
Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
3.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM,
COURAGE, AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY
OTHERS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С.
197-202.
4.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF
COMPOSER MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC
LESSONS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С.
190-196.
5.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF
MUSIC EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. –
2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 822-828.
6.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak
people: Historical and theoretical aspects //Asian Journal of Research in
Social Sciences and Humanities. – 2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
7.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and
professional education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary
Research Journal. – 2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
8.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
9.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER
MUSICAL AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF
102
INFORMATION BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST
CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
10.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ
ПЕДАГОГИКАСИНИНГ ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ
//Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ
ПЕДАГОГИКАСИНИНГ ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ
//Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2021. – №. 5.
13.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ
ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
14.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF
INDEPENDENT PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART
HISTORY //Spectrum Journal of Innovation, Reforms and Development. –
2022. – Т. 9. – С.386-392.
15.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN
MANAGEMENT //Journal of Integrated Education and Research. – 2022. –
Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
16.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND
STUDY OF CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific
Research Journal, 3(1), 758–762.
17.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of
Independence. Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
103
18.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА
БОЛАЛАР ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
19.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING
STUDENTS IN THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON
NATIONAL MUSIC IN THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL
RELATIONS //International Journal of Advance Scientific Research. – 2023.
– Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
20.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE
АND RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
21.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY
THROUGH BLACK FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023.
– Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
22.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK
BAKSHIS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-
910.
23.
Nawrızbaeva
A.
A.
BAQSÍ,
SÁZENDE
GENJEBAY
TILEWMURATOVTÍN ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 218-223.
24.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN
NORTHERN PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF
INDEPENDENCE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. –
С. 74-78.
25.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF
CREATIVITY //International Journal of Advance Scientific Research. –
2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-284.
26.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to
the Students of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of
Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
104
27.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection
with Public Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
28.
Махамматдинова
Л.
ЎЗБЕК
ВА
ҚОРАҚАПОҚ
МУСИҚА
МАДАНИЯТИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ
ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. –
С. 782-786.
29.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF
INDEPENDENT PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART
HISTORY //Spectrum Journal of Innovation, Reforms and Development. –
2022. – Т. 9. – С. 386-392.
30.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN
MANAGEMENT //Journal of Integrated Education and Research. – 2022. –
Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
31.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ
НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ
ЛИЧНОСТИ СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023.
– Т. 4. – №. 1. – С. 719-725.
32.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in
Various Ways //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
33.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA
TARIXI //Oriental Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
34.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на
человека //Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
35.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ
//Oriental Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
