168
BALALAR FOLKLORLÍQ SHÍǴARMALARÍ HÁM ONÍŃ ÓZINE TÁN
Maxamatdinova Lola Maxamatdinovna
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası baslıǵı
Maqsetova Dilaram
1-kurs baqsıshılıq hám dástanshılıq qaniygeligi studenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10184840
Annotaciya.
Bul teziste balalar folklorı olardıń túrleri, eń tiykarǵısı balalar qosıqlarınıń
tárbiyalıq ahmiyetleri hám olardıń ósip kiyatırǵan jas óspirimlerge paydalılıǵı haqqında analiz
etilip sóz etilgen.
Gilt sózi:
Balalar folklorı, balalar qosıqları, tálim, tárbiya, oyın, repertuar, qosıq, terme.
WORKS OF CHILDREN'S FOLKLORE AND SPECIFIC FEATURES
Abstract.
This thesis analyzes and presents children's folklore of their varieties, the main
educational value of children's songs and their usefulness for ascending minors.
Key word:
children's folklore, children's songs, education, upbringing, game, repertoire,
spoon, term.
ПРОИЗВЕДЕНИЯ ДЕТСКОГО ФОЛЬКЛОРА И СПЕЦИФИЧЕСКОЕ
ОСОБЕННОСТИ
Аннотация.
В данной дипломной работе анализируется и излагается детский
фольклор их разновидностей, главное воспитательное значение детских песенок и их
полезность для восходящих несовершеннолетних.
Ключевое слово:
детский фольклор, детские песни, воспитание, воспитание, игра,
репертуар, ложка, терма.
Balalar folklorı – xalıqlıq qádiriyatlardıń kóplegen belgilerin ózinde saqlap kiyatır,
óspirimler onı óz oyınları, oy – qıyalınıń ushqırlıǵı, yadlawı arqalı keyingi buwınǵa jetkerip otıp.
Xalqımız balanı óziniń isin dawam ettiriwshi áwlad yaǵnıy óziniń keleshegi dep esaplaydı. Sonıń
ushında balanı tárbiyalawǵa umtıladı, ózleriniń aqıl – násiyat hám taǵı basqa júrek sózlerin
arnaydı. Sonıń ushında kishkene balalar dúnyasına qolaylastırılıp, balalar folklorı dúzilgen. Onıń
úlken bir tarawı balalar folklorlıq qosıqları bolıp esaplanadı. Balalar qosıqları kewilge qonımlı
názik, gózzal, estetik zawıqlı sezimlerge tolı bolıp keledi. Sonlıqtan onıń tili jeńil, balalar onı tez
yadlaydı. Balalar folklorlıq qosıqların bir neshe túrlerge bólip qarawǵa boladı.
1. Taqmaq qosıqları,
2. Oyın-sawıq qosıqları,
169
3. Ótirik óleńler.
Balalar qosıqlardı anıq etip, taqmaqlap aytadı. Qosıqtıń hár qatarı diklomaciyalıq ırǵaq
penen aytıladı. Bunı taqmaq qosıqları deymiz. Mısalı:
- Háy, túlgishek, túlgishek,
Túnde qayda barasań?
-
Mamamnıń úyine baraman,
-
Mamań saǵan ne berer?
-
Eshki sawıp sút berer,
-
Eshkisiniń súti joq,
Ilaǵınıń putı joq.
Taram, taram et berer,
Onı qayda qoyasan?
-
Tal túbine qoyaman.
-
Iyt alıp ketse ne qılasań?
-
Iyt awzınan alaman.
Batırxanǵa baraman.
-
Batırxannıń nesi bar?
-
Ushar, ushar qusı bar,
Ushıp ketti hawaǵa,
Qaytıp tústi dáryaǵa,
Dárya suwın qurıttı,
Aq shabaǵın shiritti,
Eki baydıń jurtında
Eki tıshqan urıstı,
Saqal murtın julıstı. [1; Á.T. QQ x. qos. 1965, 25 – bet]
“Túlkishek” qosıǵı xalıq ishine keń taralǵan. Bunı bilmeytuǵın, yadqa aytpaytuǵın bala joq
desekte boladı. Balalar duńyasına júdá jaqın, bolıp dóretilgen qosıq bolıp esaplanadı. Bul qosıqta
túlkishek penen bala ortasında soraw – juwap júrgiziledi. Qıyın berilgen sorawlarǵa da túlkishek
tapqırlıq penen tez juwap qaytaradı. Sózden hesh utılmaydı. Bul qosıqtıń tárbiyalıq áhmiyeti oǵada
úlken. Bunda balanı pikirlewge, tapqırlıqqa, tez oylap tabıwǵa úyretedi. Sonıń menen birge bul
qosıqta hár bir sóz anıq, túsinikli, taqmaqlap aytıladı. Bul nárse balanı durıs sóylewge, gápti tolıq
óz ornında tawıp, orınlı aytıwǵa úyretedi.
“Ha, túyeler, túyeler” qosıǵı da balalardıń qızıǵıwshılıǵın arttıradı.
170
Ha túyeler, túyeler,
Duzıń qayda túyeler?
Balqan tawdıń basında.
Balıq oynar tusında. [1; T.Á. QQ x. qos. 1965, 23 – bet]
Bul qosıq xalqımızdıń turmıs tariyxınan, kásibinen maǵlıwmat beredi. “Xalıq qosıqları hár
bir dáwirdiń sociallıq dúzilisine baylanıslı turmıslıq waqıyalar tiykarında dóreytuǵın bolǵanlıqtan
ol birdeyine tariyxqa qosımsha maǵlıwmat berip otıradı”[2] – degen edi. Sol aytqanday bul qosıq
arqalı túyege artıp duz satıw kásibin, jerimizdiń geografiyasın, ondaǵı taw atamasın, balıqshılıq
jer ortalıǵın kóremiz. Bul qosıq xalıq turmısınan dóregen onıń tariyxınan dárek beredi eken.
“Jawma kúnim jawma” qosıǵı da xalqımızdıń diyxanshılıq kásibine baylanıslı dóregen
qosıqlardan bolıp, onda balalar ata – ana kásibine tilekles bolıp, júdá ıqlas penen atqaradı. Mısalı:
Jawma kúnim jawma.
Men apamnıń tuńǵıshıman,
Qazan qırǵan qırǵıshıman,
Jawma kúnim jawma.
“Jemisim jerge tógildi” qosıǵı da balalar ushın ayrıqsha Mısalı:
Jemisim jerge tógildi,
Jer juwsanın berdi,
Juwsandı qoyǵa berdim.
Qoy qoshantanın berdi.
Qosıqtaǵı “jemis, juwsan, qoshantay, qamshı, kól, ǵaz, súyrik” hám taǵı basqa da sózleri
balanıń sózlerin bayıtadı. Sonıń menen birge bul qosıq tábiyattıń bay, gózzal kórinislerin balanıń
kóz aldına keltirip, onı ózi jasap turǵan ortalıǵı tábiyatın súyiwge úyretedi.
Sonday – aq balalarǵa taqmaqlap sanawdı úyretetuǵın qosıqlar da bar. Olardıń qatarına
“Birim – bir”, “Bir degenim – biliw” degen qosıqlardı atap kórsetiwge boladı. Mısalı:
Birim – bir
Ekim – eki,
Úshim – úsh,
Tórtim – tórt,
Besim – bes,
Altım – altı,
Jetim – jeti,
Segizim – segiz,
171
Toǵızım – toǵız,
Onım – on.
Onbirim - onı tapshı?
Bul qosıqtı balalar barmaqların sanap atqaradı. Sol arqalı bala sanawdı bilip aladı. Qosıq
arqalı sanawdı úyreniw basqa xalıqlarda da ushırasadı.
Bir degenim - biliw ,
Eki degenim – egew,
Úsh degenim – úshek,
Tórt degenim – tósek
Bes degenim – besik,
Altı degenim asıq,
Jeti degenim - jelke,
Segiz degenim - serke,
Toǵız degenim – torqa,
On degenim - oymaq,
On bir degenim – jumbaq“, - degen sanaw úyretiwshi qosıq balalar ádebiyatında úlken orın
iyeleydi.
Bala qosıq arqalı onǵa shekem sanawdı bilip, on bir haqqında oylanadı. Ol ne ushın
jumbaq, soǵan oy juwırtadı. Bul balanı salmaqlı, parasatlı, hár bir nársege oy juwırtıwǵa uqıplı
bolıwǵa umtıldıradı. Sebebi bir sanınan baslap onǵa shekemgi sanlardıń bári bir zat penen atalǵan.
Bir - biliw, eki – egew, úsh – úshek, tórt – tósek, hám taǵı basqa, sonda onbirdi ne dep ataw kerek?
Áne, bala sol haqqında oylanadı.
Oyın oynap aytılatuǵın qosıqlar balalar arasında júdá keń túrde rarqalǵan. Olar balalar
oyınlarınıń repertuarı xızmetin atqaradı. Buǵan birinshi “Hákke qayda” qosıǵın mısal keltiremiz.
-
Hákke qayda?
-
Uyasında.
-
Ne qılıp atır?
-
Keste tigip atır.
-
Kestesi qanday?
-
Alaqanday….
-
Dárwazańnıń awzı qaydan?
-
Óte beriń bunnan.
-
Neshshe atlasam ótemen?
172
-
Eki atlasań óteseń.
Bir nan jeyseń be?
-
Bir nan jeymen,
-
Al basla!
Balalar bul qosıqtı oyın oynap júrip aytadı. Bir bala óz gezeginde kózin tańadı. Barlıq ballar
onı “hákke qayda?” dep baslap, sawalǵa tutadı. Ol “uyasındá” dep juwap beredi. Keyninen taǵı –
taǵı sawal hám oǵan juwap berilip oyın dawam ete beredi. Kózin tańǵan bala bolsa sızılǵan
sızıqtan shıqpay dál júrip, belgilengen dárwazadan ótiwi kerek. Qıysıq ketse ol utılǵan boladı.
Utılmaw ushın “dárwazańnıń awzı qaydan?” “neshe atlasam ótemen?” dep te soraydı. Oyınnıń
maqseti, bala ulıwma shamalaw menen bayqaǵısh, sezgish bolıwǵa úyreniwi kerek. Hár bir insan
anadan birdey bolıp tuwıladı, al sońınan onıń jaqsı yamasa jaman bolıwı tárbiyadan ǵárezli boladı
dep beriledi. Sonlıqtan da “uyada ne kórseń, ushqanda sonı kóreseń” sıyaqlı maqallar dóregen.
Folklorlıq shıǵarmaları turmıs sabaqlıǵı, onda adamnıń júris – turısınan baslap oy – pikirlerine
shekem barlıq ózgeshelikleriniń jámiyetke sıyımlı, ózine jarasımlı bolıwı sóz etiledi, yaǵnıy hár
bir adam onıń dógeregindegi adamlar onnan zálel kórmeytuǵın bolıp jasawı kerek. Bala
tárbiyasında onıń barlıq tárepleri esapqa alınadı. Insannıń tárbiyasında aqıl menen is tutılıwı jáne
de jeti ólshep bir kesiwge dıqqat awdarılıwı zárúr. Folklorlıq shıǵarmalardıń hár bir danalıq
sózlerinde, naqıl – maqallarında tereń máni, adamnıń aqıl – sezimin iyelep alatuǵın qúdiretli kúsh
bar.
REFERENCES
1.
Tájimuratov. Á “Qaraqalpaq xalıq qosıqları”. Nókis.: Qaraqalpaqstan baspası. 1965 j.
2.
Ayımbetov. Q. “Tariyxıy qosıqlar, jırawlar repertuarında” maqalası “Ámiwdárya” № 7,
1964
3.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
4.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
5.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
173
6.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
7.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
8.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
11.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
12.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
13.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
14.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
16.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
174
17.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
18.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
19.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
20.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
21.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
22.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
23.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
24.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
25.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
26.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-
284.
27.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
28.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
175
29.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
30.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
31.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
32.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
33.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
34.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
35.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
36.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
37.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). FORMATION OF STUDENTS’ SKILLS
OF INDEPENDENT PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART
HISTORY. Spectrum Journal of Innovation, Reforms and Development, 9, 386–392
38.
Maksetbaevich O. K. Ethnodemographic procesess at the headquarters of amudarya on
the EVE of the 1916 uprising //Journal of Critical Reviews. – 2020. – Т. 7. – №. 11. – С.
391-395.
39.
Rametullaevich K. A., Makhsetbaevich U. K. The Struggle of the Working People of
Karakalpakstan against Social and Colonial Oppression in 1916 in Chimbay
//resmilitaris. – 2023. – Т. 13. – №. 1. – С. 2980-2984.
40.
Отегенов Х., Ҳакимниязов К. НАРОДНОЕ ВОССТАНИЕ 1916 ГОДА В
ХИВИНСКОМ ХАНСТВЕ И АМУДАРЬИНСКОМ ОТДЕЛЕ ТУРКЕСТАНСКОГО
КРАЯ //ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО
УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ БЕРДАХА. – 2015. – Т. 27. – №. 2. – С. 50-55.
176
41.
Отегенов Х. К оценке восстаний в Хивинском ханстве и Амударьинском отделе в
1916 г //Каспийский регион: политика, экономика, культура. – 2019. – №. 2 (59). –
С. 31-36.
