129
QARAQALPAQ XALÍQ NAMALARÍ HAQQÍNDA TARIXÍY DEREKLER HÁM
AŃÍZLAR
Qurbanova Feride
ÓzMKÓMI NF “Qosıq hám oyın” qaniygeligi 2-kurs studenti
Maxamatdinova Lola Maxamatdinovna
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası baslıǵı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10153166
Annotaciya.
Bul teziste qaraqalpaq xalıq namalarınıń kelip shıǵıw tariyxı hám olardıń
mazmunı jas áwladlarǵa tárbiyalıq ahmiyeti haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi:
Baqsı, duwtar, tariyx, ápsana, nama, muzıka, qosıq, ańız, qosıq teksti.
HISTORICAL SOURCES AND LEGENDS ABOUT KARAKALPAK FOLK
MUSIC
Abstract.
The thesis tells about the history of the origin of Karakalpak folk melodies and the
educational significance of their content for the younger generation.
Key word:
Bakshi, dutor, history, Upson, melody, music, spoon, spoon text.
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИСТОЧНИКИ И ЛЕГЕНДЫ О КАРАКАЛПАКСКОЙ
НАРОДНОЙ МУЗЫКЕ
Аннотация.
В этом тезисе рассказывается об истории происхождения
каракалпакских народных мелодий и воспитательном значении их содержания для
подрастающего поколения.
Ключевое слово:
Бахши, дутор, история, Апсона, мелодия, музыка, ложка, текст
ложки.
Kóplegen namalar tariyxta bolǵan waqıyalar menen de ataladı. Ayırım namalardıń payda
bolıwı jóninde, xalıq namalarınıń kúshi jóninde, xalıq awzında tolıp otırǵan ańız áńgimeleri bar.
Xalıq namaları xalıq ómirinde xalıqtıń ruwhıy azıǵı retinde úlken orın tutadı.
«Xalıq naması», «Xalıq qosıǵı»-dep atalıp ketken kóplegen xalıq nama qosıqlarınıń dáslep
álbette dóretiwshisi bir adam bolǵanı sózsiz. Ol baqsıma, sázendeme, yamasa ataqlı aytqısh
qosıqshıma namanı dóretkeni menen, ol dóretken nama waqıttıń ótiwi menen birewden-birewge
ótip bir qansha ózgeriske ushrawı, jańalanıwı kóbisi umıt bolıwıda múmkin bolǵanınday ol
namanı dóretken baqsınıń yamasa sazendeniń atı umıtılıp kóplegen namalardıń atı sol sol
namanıń qosıq teksti menen atalıp ketkeni málim. Kóplegen namalar sol namanı eń jaqsı atqarǵan
baqsınıń atı menende atalıp ketken.
130
Qaraqalpaq xalqında jıraw-baqsı namalarınıń hár biriniń óz aldına atı bar.
Sol aytqanday namanıń birinshi dóretiwshilerdiń atları, nama atları tariyx betlerine, xat
júzine túspegenlikten kóbisi umıt boladı hám olardıń basqa at penen atalıwı sózsiz.
Qaraqalpaq baqsılarınıń aytatuǵın shertetuǵın qosıq-namalarınıń payda bolıwı tuwralı
maǵlıwmatlar, ańız áńgimelerdi xalqımızda kóplep ushratıwǵa boladı.
«
Adıńnan» naması.
Bul qaraqalpaq xalıq namalarınıń ishindegi eń awır hám jaqsılarınıń
biri. Sozımlı ırǵaqları menen basqa namalardan ayrılıp turadı.
Ataqlı baqsılar dástanlardı aytqanda túnniń yarımında tıńlawshılardıń dıqqatın ózine
awdarıw ushın usı namanı aytadı hámde sol dástannan keyingi juwmaqlawında da aytıladı.
Bul Adıńnan naması ózine atqarıwshılardan xosh hawazlıqtı, keń lapızlıqtı talap etedi.
Baqsılar dástanlardaǵı baslı qaharmanlardıń el, xalqı ushın bolǵan mehir-muxabbat haqqındaǵı,
sonday-aq elin, jurtın jora-joldasların saǵınǵan qosıqlar, sáwgili yarına arnalǵan muxabbat
sezimlerine tolı qosıq qatarların usı «Adıńnan namasına» salıp aytadı. Nama lirikalıq motivke
qurılǵan. Bunnan basqada «Adıńnan» naması baqsılardıń óz-ara jarısında atqarılatuǵın belgili
repertuarı bolıp, talay baqsılardı sınnan ótkeriwde baqsılardıń «Ólshew tası» bolıp yaǵınıy
«Konkurs» repertuarı bolıp xızmet etken. Adıńnan namasın Jańabay palwan dóretken. Jańabay ózi
palwan bolıw menen bir qatarda, jaqsı xosh hawaz qosıqshı, shayırshılıǵıda basım, zamanında
belgili sázende de bolǵan. Kóplegen qosıq namaların dóretken (Aqsúngiúl, Qazı ishan taǵı basqa).
Jańabay palwan shıǵarǵan «Adıńnan» qosıǵı
Qıdırıp bardım Ermannıń kóshkine,
Kóshki ústinde bir qız otır Sarıgúl,
Ál uzatsam, álim etmas dástine,
Tutay desem álleriniń bári gúl.
Sarıgúl degenniń Ermannıń qızı,
Shiyrinnen shekerdur sózlegen sózi,
Jawdırap jan alwr ol qara kózi,
Ópey desem lábleriniń bári gúl.
«Aqsúngúl» naması.
Aqsúngúl naması bulda Jańabay palwan dóretken xalıq qosıǵı bolıp
yaǵınıy xalıq qosıǵına aynalıp ketken qosıq.
Qońıratlı qazayaqlı ruwınıń ataqlı aqsaqalı «Xojamurat aqsaqal»-degen kisi Jańabay
palwannıń xosh hawaz qosıqshı hám shayırshılıǵı bar ekenligin bilip qızı Aqsúngilge arnap qosıq
shıǵarıwdı, Jańabaydı úyine shaqırıp soraǵanda-Jańabay palwan Aqsúngúlge arnap «Aqsúngúl»
qosıǵın namasın dóteken. (shıǵarǵan)
131
Aqsúngil deydiler seniń atıńdı,
Qazayaqlı-deydi haslı zatıńdı,
Altınǵa qaplayın aytqan gápińdi,
Múbárek jamalıń kórdim Aqsúngil.
Aqsúngúldiń oń jaǵında oshaǵı,
Selkildeydi túrmesiniń shashaǵı,
Mıń tillaǵa arzan deydi qushaǵı,
Múbárek jamalıń kórdim Aqsúngil.
«Ala qayıs» naması
. Xalıq awızında saqlanıp kiyatırǵan ańızlarǵa qaraǵanda Xiua xanı
barlıq baqsılardı jıynap, olardı jarıstırǵan eken.
Sol jarısqa Qaraqalpaqtan Axımbet baqsınıda aldırtıptı. Jıynalǵan baqsılar xandı maqtap
kóterińki lapız benen onıń sawlatların jırlaptı.
Axımbette xandı maqtap qosıq aytqan. Onıń xosh hawazına, lapızına sıńǵırlaǵan hawazına
hámme tań qalısqan eken. Keterinde xan hámme baqsını sarpaylaǵan. Axımbet baqsıǵa er-turmanı
kelisken, ala qayıs júwenli at sawǵa etipti.
Sonda baqsı duwtarın qolına alıp -«Ala qayıs» namasın alıp jiberipti degen gáp bar.
«Alaqayıs» naması «Muxalles» ritminde (usılında) Muxammes» namaları 7/I takt
ólsheminde jazılǵan boladı. Bul ritmde Qaraqalpaq xalıq namalarınıń kópshiligi dóregen bolıp,
qosıq qatarı 14-15-buwınlı 5 (bes) qatarlı qosıqlarǵa aytıladı. 5-qatarlı qosıq tekstlerinde 11-
(onbir) buwınlı qosıq qatırnda da ushrasadı.
Axımbet tuwralı xalıq awzındaǵı bay maǵlıwmatlardan xabar beredi. Axımbet tuwralı bir
legende-da «Isi erikken Xiywanıń xanı óz qol astındaǵı ellerden atqlı baqsı-jırawlardı hám
sázendelerdi aldırıp ayttırǵan. Axımbet baqsınıda shaqırtqan. Xan sarayınıń Tanbur degen eń
aytqısh baqsısı shertken «Shırwan» degen namanı Aqımbet baqsı onnanda jaqsı etip atqaradı.
Bundan keyin xan óz baqsılarınıń jeńilgenine qáhári kelip, Axımbetti úsh kún udayına
ayttıradı. Xan onıń dawısın taldırıw ushın, Axımbetke shılımnıń suwın berdiredi. Bunı sezgen
Axımbet shılımnıń suwın ishpey qoynına quyıp jiberedi. Onnan keyin Xan ábden ashıwlanıp
Maqtumqulınıń kitabın qazınıń aldına qoyadı «Eger qátelesse maǵan xabar ber»- dep buyıradı.
Axımbet bul sınaqtanda súrenbey ótedi. Onnan keyin xan Axımbetten «Mennen ne tileyseń» -dep
soraydı.
Sonda Axımbet-«Meniń bir ǵana tilegim bar, ol-da bolsa Xan háziretim, endigiden bılay Siz
meni kórmeń, men Sizdi kórmeyin»-depti deydi.
132
Axımbetti ayttırǵan xan Axımbetke ala qayıslar menen bezelgen at bergen degen-de gáp bar.
«Alaqayıs» naması sonnan qalǵan eken deydi.
REFERENCES
1.
Ibrayım Yusupov tárepinen Axımbet baqsı tuwralı jazıp alınǵan maǵlıwmatlarda (qızıl-
Qaraqalpaqstan 28-iyun 1956 j)
2.
Ayımbetov. Q. “Xalıq danalıǵı”, “Qaraqalpaqstan” baspası Nókis. 1988-jıl.
3.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
4.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
5.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
6.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
7.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
8.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
11.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
133
12.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
13.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
14.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
16.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
17.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
18.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
19.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
20.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
21.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
22.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
23.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
134
24.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
25.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
26.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-
284.
27.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
28.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
29.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
30.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
31.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
32.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
33.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
34.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
35.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
36.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584
