85
BAQSÍLARDÍŃ ATQARÍW SHEBERLIKLERI
Rambergenova Uldawlet
ÓzMKÓMI NF “Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi
1-kurs studenti
Maxamatdinova Lola Maxamatdinovna
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası baslıǵı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10124098
Annotaciya.
Bul teziste baqsılardıń dastan atqarıw sheberlikleri hámde qırǵız manas
atqarıwshısı, shıǵıs oyshılları pikirleri, qaraqalpaq jıraw baqsılardıń qádriyatları haqqında sóz
etilgen.
Gilt sózi:
Baqsı, duwtar, dastan, repertuar, nama, muzıka, qosıq, saz, dastan teksti, kórkem
obrız.
PERFORMANCE SKILLS OF BAKHSHIS
Abstract.
This thesis spoke about the epic performance skills of the Bakhshi, as well as the
opinions of the Kyrgyz Manasseh performer, Eastern thinkers, and the values of the Karakalpak
fat Bakhshi.
Key words:
Bakshi, dutor, epic, repertoire, melody, music, song, word, epic text, artistic
image.
ИСПОЛНИТЕЛЬСКОЕ МАСТЕРСТВО БАКШИ
Аннотация.
В этом тезисе говорилось о эпическом исполнительском мастерстве
Бахши, а также о мнениях киргизского Манасского исполнителя, восточных мыслителей,
о ценностях каракалпакских жировых Бахши.
Ключевое слово:
Бахши, дутор, эпос, репертуар, мелодия, музыка, песня, слово,
текст эпоса, художественный образ.
Atqarıwshılıq óneri (jıraw, baqsı, sazende, qıssaxan, qosıqshı) xalıqtıń este joq erte
zamanlardan beri hawa menen nanday tirishiliktiń ruwxıy ábizámzámı bolıp keledi. Xalıq
basındaǵı awır miynet, joqshılıq zarı, tereń qayǵısına sheriklesip, adamlarǵa dártleste boldı.
Atqarıwshılar xalıqtıń óz basınan keshirgen qanlı shejiresin qızǵıshtay qorıp, áwladlarǵa wásiyat
bolıp qalarlıqtay mıń mıń qatarlap dástan, qosıq sazların mudamı yadlaw menen, nebir qıyın
namalar menen awır dástanlardı adamlardıń jalǵız kewil xoshı, qayǵısın umıttıratuǵın demleri
ushın ǵana arnalıp, millionlardıń júregin terbetip otırdı.
86
Xalıq tábiyat jarasıq etken talant qásiyetlerin dálillep beriwge qurbı jetpey, túsinde ayan
bolǵan árwaqlı adamlardıń taǵam beriwinen yamasa tańlayına túkiriwinen payda bolatuǵın sıyqırlı
qubılıs dep túsinilgen. Qırǵız dástanı «Manas»tı atqarıwshı Tınıbek túsinde Manas penen
ushırasıp, qolınan taǵam jep jıraw bolsa, qaraqalpaq dástanı «Ashıq Nájep» te nájep túsinde Ashıq
Aydın pirdiń qolınan qırıq kese sharap iship, sonıń lepesinen jelden júyrik sazende, lapızı bálent
baqsı bolıp shıǵadı.
Ál Farabiy, Maxmud Qashǵariy, Beruniy, Ibn Sina, Dervish Áliy, Qorqıt ata, Soppaslı Sıpıra
jıraw, Babur, Nawayı ózleriniń ólmes shıǵarmalarında baqsı-jırawlardıń el arasında abıroyǵa iye
bolǵanlıǵı jóninde kóp ǵana hikmet qaldıradı. Olardıń ardaqlaǵan atqarıwshıları xan sarayındaǵı
dábdebeli qurǵaq maqtawshı «ónerpazlar» emes, al xalıq arasında júrip, olardıń gózzallıq dúnyaǵa
estetikalıq qumarlılıǵın asırıp júrgen xalıq jırawların, xalıq baqsıların maqtanısh etedi. Ásirler boyı
áwladlar júreginde yadlanıp kiyatırǵan Soppaslı Sıpıra jıraw, Shalgez, Jiyen, Xalmurat, Shankot,
Nurabılla, Nurnazar, Jiyenbay, Bekmurat, Qurbanbay jırawlar, Ǵáripniyaz, Eshbay, Atash,
Nurjan, Aqımbet, Muwsa, Súyewler de ullı atqarıwshılardıń qábiriniń basında zıyaratlap júrip
uyqlap qalıw qusaǵan ázelden kópshilikke málim káramatlardı basınan keshirgen etip táriplenedi.
Qosıq, nama-sazları, ol adamlardıń sezimin oyatıp, mádeniyatın tárbiyalap, estetikalıq
talǵamın qáliplestiriw menen birge rawajlanıwına alıp keledi. Ulıwma Orta Aziya, Zakavkaze,
hám Jaqın Shıǵısta, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń atqarıwshılıq iskusstvosı mádeniy
turmısındaǵı atqaratuǵın wazıypası, áhmiyeti jaǵınan teńi joq qubılıs desek te asıra siltemegen
bolamız. Ol xalqımızdıń sezimlerin ideyalıq jaqtan bayıtıwda tárbiyalıq quralı boladı.
Baqsı jıraw, ulıwma qaraqalpaq ádebiyatı, iskusstvo dástúrinde yadıkeshlik oǵada ullı óner
bolıp keldi. Bul dástúr tek qaraqalpaqlarda ǵana emes, burınǵı baspa sózi bolmaǵan yaki
rawajlanbaǵan xalıqlardıń bárine de ortaq xarakterli belgilerden esaplanadı. Sonlıqtan shayırda,
baqsı, jıraw, qıssaxan, qosıqshılar da, sazendeler de, bar kúshin yadlawǵa jumsap, atadan balaǵa
yadlaw jolı menen ótkerip otırdı. Xalıq ǵáziynesine sadıqlıq, haq kewillilik, óz-ózine talapshańlıq
hám tamashagóyler tárepinen sırtqı qadaǵalawshılıq bulardıń bári kollektiv múliktiń úzliksiz jasap,
óris alıp keliwinde ayrıqsha kúsh berdi. Óytkeni dástandı shala aytatuǵın, sazdı buzıp shertetuǵın
jeńiltek atqarıwshılardı sırtqı ortalıq xosh kórmegen. Waqtında dárhal «ońlap ayt» dep tártipke
shaqırıp, mudamı dúzep barǵan. Usı bir atqarıwshılar menen auditoriya arasındaǵı úzliksiz qarım-
qatnas «baqsı-jıraw» degen terminniń tuwıwına, qáliplesiwine tikkeley tásir etkenligi sezildi.
Atqarıwshılar ózleriniń artıqmash talantı menen auditoriyanıń xojeyini esaplanadı. Dástan
qaharmanlarınıń ruwxıy ózgesheliklerine say geyde ǵaybarlı talas, geyde tolqıǵan epkin uzaq
87
dástanlardı shın ıqlas penen aǵıtılıp jırlaǵan waqıtlardı bet álpetine nur oynap, kózi jalınlap, pútkil
deneniń háreketi bir sapqa dizilip, úlken bir saxnalıq kórinis qulpırıp sala beredi.
Atqarıwshılıq óz dáwiriniń jarasıqlı sahnası, aktyorlıq óneri. Dástan waqiyalarına baylanıslı
júris-turıs, otırısları, qıymıl háreketleri, mimika, jestinde úzliksiz bolıp otıratuǵın ózgerisler menen
dawıs rechetativlik jolı menen taqpaqlap aytılatuǵın nasırıy tekstleri arqalı hár rolge ayrıqsha máni
berip otıradı. Sonlıqtan da onı bir aktyor teatrı dep tanısaqta asıra siltemegen bolamız. Pútkil bir
dástandaǵı hár bir qaharmannıń ózlerine tán tili, minezi, sazı menen sózin tawıp, xarakterin
janlandırıp otırılıwı, nasırıy súwretlemelerinde de poeziyalıq aǵıstı kúsheytip, sóz quralınıń
áhmiyetli tárepinen biri túp mániniń hawaz járdeminde ashılıwın támin etip otıradı. Hawazda
baqsınıń dóretiwshilik sheberligi tiykarında sózdiń qońırawday sıńǵırlap, tolqınlap shıǵıwında
boladı. Dawıstıń tásir etiw qúdiretiniń keńligi sonshelli, onıń menen sóz mazmunın qálegen
tárepke burıp jiberiw múmkin. Sonlıqtan da baqsılardaǵı bir erkinlik dástandaǵı belgili sóz benen-
aq kútilgen maqsetke erisiw ushın barqulla logikalıq oy hám tapqırlıqqa tiykarlanǵan qaharmanlar
xarakterine say mazmundı dóretiwge talpınadı. Mazmun til sesiniń járdeminde ashılıp,
qaharmanlardıń óz-ara qatnası, ishki keshirmesi, pikir hám tuwǵısı, tilek hám maqsetlerge
erisiwdegi umıtılıwları jasandırılıp otırıladı.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
88
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
12.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
13.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
14.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
15.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
16.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
89
17.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
18.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
19.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
20.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
21.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
22.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
23.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-
284.
24.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
25.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
26.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
27.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
28.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
90
29.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
30.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
31.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
32.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
33.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
