16
XALÍQ AWÍZEKI DÓRETIWSHILIGI
Amandosova Feruza
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Folklor hám etnografiya” qaniygeligi sırtqı bólim 2-kurs studenti
Lola Maxamatdinova
Folklor ham etnografiya kafedrası docenti,
pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktorı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10459466
Annotaciya. Bul maqalada xalıq awız - eki dóretiwshiligi bolǵan muzıka, teatr, oyın,
súwretlew hám ámeliy dóretiwshilik kórkem óneri haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi: Folklor, tariyx, dástan, úrp – ádet, muzıka, oyınlar, qosıqlar salt-dástúrler, úrip-
adetler, saz, sóz.
ORAL FOLK ART
Abstract. This article talks about music, theater, dance, visual arts and applied art, which
are oral folk art.
Key word: folklore, history, epic, tradition, music, dances, songs of the solo program,
urrip-adetler, word, word.
УСТНОЕ НАРОДНОЕ ТВОРЧЕСТВО
Аннотация. В этой статье рассказывается о музыке, театре, танце,
изобразительном искусстве и прикладном творчестве, которые являются устным
народным творчеством.
Ключевое слово: фольклор, история, Былина, традиция, музыка, танцы, песни
сольт - программы, úrip-adetler, слово, слово.
Ádebiy sóz ustasınıń eń áyyemgi hám uzaq tariyxqa iye bolǵan tarawı folklor bolıp
esaplanadı. Miynet etiw barısında insannıń tájiriybesiniń artıwı, sóylew mádeniyatınıń
qáliplesiwi menen birge insan sanasınıń rawajlanıwı, tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı pikir
túsiniklerdi obrazlar arqalı súwretlewge umtılıwı sıyaqlı awız – eki dóretiwshiligi payda
bolıwına túrtki bóldı.
Xalıq awız – eki dóretiwshiligi miynetkesh xalıq dóretiwshiligi bolıp esaplanadı. Xalıq
ádebiy xızmetiniń quramı bolǵan folklor xalıq kórkem óneriniń basqa túrlerinen (muzıka, teatr,
oyın, súwretlew hám ámeliy dóretiwshilik kórkem óneri hámde basqalardan awız – eki sóz
kórkem óneri ekanligi menen ajıralıp turadı. Ol awızdan awızǵa, áwladdan - áwladqa, dáwirden –
17
dáwirge ótip, xalıqtıń sheber uqıplı wákilleri atqarıwında kórinedi. Folklor shǵarmaları dástlep
qanday jaratılǵan bolsa, sol halatında
saqlanıp qalmay, dóretilip qayta islenip, túrli ózgerislerge
ushırap, jańadan – jańa maǵlımatlar menen bayıp, tariyxıy sharayıtta beyimlesiw menen birge
qáliplesip kelgen.
Xalıq awız – eki ádebiy dóretiwshiligi awız – eki sóz kórkem óneriniń ózine tán túri
sıpatında “folklor” ataması menen júritiledi. Folklordı úyreniwshi , izertlewshi pán tarawı bolsa
“folkloristika” dep ataladı.
Folkloristika túrli dáwirlerde hám hár túrli mámleketlerde etnografiya, yamasa
antropologiya, al geyde bolsa muzıka hám hátteki, sotsiologiyanıń bir bólimi dep qaralıp
kelingen.“Folklor” termini birinshi márte XIX asir izleniwshisi Vilyam Toms tárepinen 1846 –
jılda qollanıldı. “Folk”(folk) – “xalıq”, “lor”(lore) – “bilim”, “danalıq”, “danıshpanlıq”, yaǵnıy
“xalıq bilimi”, “xalıq danalıǵı”, “xalıq danıshpanlıǵı” degen mánini ańlatadı. “Folklor” termini
xalıqara terminge aylanıp, túrli mámleketlerde qollanıla baslandı. Folklor shın mánisinde
xalıqlıq xarakteri kúshli dóretpeler ekeni sezilip turadı. Eń dástlep folklor dóretpeleriniń
xalıqlılıǵı olardıń ideyalıq mazmunında kórinedi. Álbette xalıqtıń talabın qanaatlandırıp, onıń
mápine xızmet etetuǵın kórkem dóretpeler shın mánisinde xalıqlıq shıǵarmalar boladı. folklor
shıǵarmalarınıń ideyalıq mazmunı belgili bir tariyxıy dáwirge saykes keledi. Sonlıqtan da
folklorlıq shıǵarmalardıń ideyalıq mazmunı adamzat ómiriniń barlıq etapında óz aktuallılıǵın
joyıtpaydı. Misalı, házirgi dástanlardaǵı patriotizmdi, al naqıllardaǵı adamgershilikti sóz etiw
ideyaların usılay qarawǵa bolar edi.
Folklor óziniń ózgesheligi boyınsha filosofiya, pedagogika hám kórkem ónerdiń basqa
túrleri menen baylanısqan. Ásirese ol xalıqtıń tariyxı, etnografiyası menen júdá jaqınnan tıǵız
baylanıslı. Nátiyjede ásirler boyı toplanǵan xalıq poeziyasınıń eń jaqsı traditsiaları turmıs
menen ushlasıp, aldıńǵı qatardaǵı ideyalardan ilhamlanıp, jańa turmıstı real súwretleytuǵın,
jańa turmıs ushın gúreske shaqıratuǵın xalıqtıń ózi, onıń ónerpazları dóretken jańa poetikalıq
dóretiwshiligin payda etti. Bul kórkem dóretpelerdiń mazmunı xalıqtıń kúndelik turmısı
menen, ondaǵı bolıp atırǵan jańalıqlar menen baylanısta boldı. Demek folklorlıq shıǵarmalar
xalıqtıń hár qıylı kórkem dóretpesiniń belgili bir forması iretinde áyyemgi zamanlardan
baslap házirgi kúnge shekem jasap keledi. Belgili tariyxıy dáwirler, ásirese adamzat jámiyeti
tariiyxındaǵı formatsiyalar folklorda tereń iz qaldırdı, oǵan ózgeris kirgizip otırdı. Folklorlıq
shıǵarmalardıń jasawı adamlardıń ruwxıy talabı menen mudamı baylanısta boldı. Xalıq
arasınan shıǵıp, házirge shekem xalıqqa belsene xızmet etip atırǵan jıraw – baqsılar,
18
qosıqshılar, sazendeler, shayırshılıǵı bar adamlar, xalıq shayırları, kórkem háweskerler
jámáátleri házirgi dáwirdegi xalıq dóretiwshiliginiń hár qıylı formalarınan derek beredi.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS
OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
19
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
14.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
15.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
16.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
17.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
18.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
19.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research.–2023.–Т. 3.–№. 09. –С. 282-284.
20.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
21.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
22.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
23.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture.–2023. –Т. 4.–№. 1. –С. 719-725.
20
24.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
25.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
26.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
27.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
28.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
29.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research. – 2023.–Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
30.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research. – 2023.–Т. 2.–№. 10.–С.849-855.
31.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
32.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
33.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
34.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
35.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
36.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
37.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
21
38.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
39.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
40.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research.–2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
41.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
42.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
43.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
44.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.
