72
XALÍQ QOSÍQLARÍNÍŃ
PAYDA BOLÍW ÓZGESHELIKLERI
Kaiypov Jamshid
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Folklor hám etnografiya” qaniygeligi sırtqı bólim 2-kurs studenti
Lola Maxamatdiova
Folklor ham etnografiya kafedrası docenti,
pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktorı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10459930
Annotaciya. Bul maqalada xalıq
qosıqlarınıń
payda bolıw ózgeshelikleri haqqında
sóz
etilgen.
Gilt sózi: Qosıq, saz sáwbet, besik jırı, besik jırı lirikalıq qosıqlar.
FEATURES OF THE APPEARANCE OF FOLK SPOONS
Abstract. This article describes the peculiarities of the emergence of folk songs.
Keyword: spoon, word chatter, jiri lullaby, jiri lullaby lyrical songs.
ОСОБЕННОСТИ ПОЯВЛЕНИЯ НАРОДНЫХ ЛОЖЕК
Аннотация. В этой статье рассказывается об особенностях возникновения
народных песен.
Ключевое слово: ложка, слово болтовня, колыбельная Jiri, колыбельная Jiri
лирические песни.
Qaysı bir xalıqtıń ádebiyatın alıp qarasaq ádebiyatta xalq qosıqları kórnekli orın iyeleydi.
Biz dáslep “
qosıq
degen ne” degen sorawǵa juwap izleymiz. Q
osıq
– bul belgili tártipke túsken
uyqası, ritmi bar emocional gáp. Xalıq qosıqlarınıń tiykarǵı tárbiyalıq áhmiyeti qosıqlar barlıq
waqıtta adamnıń gózzallıqqa degen súyiwshiligin arttırıp, óziniń eń jaqsı ideaları menen xalıqqa
estetikalıq tárbiya berip zawıq baǵıshlaydı.
Qaraqalpaq xalqınıń ómir súriw dáwirinde joldas bolıp kiyatırǵan ruwhıy baylıǵınıń biri
xalıq qosıqları bolıp esaplanadı. Bul ómir súriw dáwiriniń ishinde qaraqalpaq xalqı hár-qıylı esap-
sansız qosıqlar dóretti. Ol xalıqlıq tilek hám talaplar, arzıw hám ármanlar kóz-qarasınan ósti,
bayıdı, rawajlanıp otırdı.
Qaraqalpaq xalqı óziniń kúndelikli ómir tirishiligine baylanıslı, atap aytqanda;
diyxanshılıq, mal sharwashılıq, balıqshılıq, qus awlawshılıq hám taǵı basqa kásiplerine baylanıslı
qosıqlar dóretti. Qaraqalpaqlardıń qosıqshılıq óneri haqqında. Sh.Wáliyxanov “Qaraqalpaqlar
sahradaǵı birinshi shayırlar hám qosıqshılar” dep jazadı. Qosıqlar óziniń payda bolıwı jaǵınan
73
folklordıń eń eski, eń qádimgi janrlarınıń biri. Qosıq hár bir xalıqtıń ruwhıy baylıǵı. Xalıq qosıqları
mazmunı, qurılısı, kórkemligi jaǵınan ápiwayılıǵı hám sulıwlıǵı jaǵınan ayrılıp turadı.
“Qaraqalpaq xalqı óziniń qayǵılı kúnlerinde de, quwanıshlı kúnlerinde de qosıqsız, saz-sáwbetsiz,
awızeki poeziyasız jasay almadı. Adamǵa ózi tuwılǵan kúnnen baslap, barqulla qosıq joldas
boldı.” – dep jazadı N.Dawqaraev. Buǵan ápiwayı mısal: Adam anadan tuwılıp, dunyaǵa
kelgeninen baslap, onı sol ananıń “Besik jırı” kútip aladı. Sonnan baslap sol adamnıń balalıq
dáwirinde, jaslıq shaǵında, onıń miynetke qatnasında, ulıwma barlıq bir pútin ómirinde qosıq onıń
menen ayrılmas joldas boladı.
Adamnıń ómiri qanshelli bay mazmunǵa iye bolsa, xalıq qosıqlarıda sonshelli dárejede
joqarı bay mazmunǵa kóteriledi. Óytkeni qosıq sóz tvorchestvosı – adam ómiriniń obraz
iskusstvosındaǵı kórinisi.
Adamlar klaslıq jámiyette qıyın ómirin ráhátlirek, awır miynetin jeńilirek etiwge árman
etip, gúres júrgizgen. Kópshilik usı xalıq ármanları xalıq qosıqları arqalı berilip otıradı. Xalıq
qosıqları óziniń tematikası, mazmunı jaǵınan oǵada bay, úlken janr.
Qaraqalpaq xalqınıń ishinde bolıp, onıń folklorı menen qızıqsınǵan kóp ǵana rus
ilimpazları da, atap aytqanda N.Karazın, A.Dibaev, A.I.Belyayev, N.A.Baskakov hám taǵı
basqalar xalıqtıń qosıqqa, saz-sáwbetke bolǵan ıqlasın, talantın, joqarı bahalaǵan. 1903-jılı
Belyayev qaraqalpaqlar arasına kelip, folklordı jıynaw hám izertlew boyınsha jumıslar júrgizedi.
Sonda xalıqtıń qosıqshılıǵın “Qaraqalpaqlar dala búlbilleri” dep tastıyqlaydı. Ol Tórtkulde,
Qipshaqta, Shımbayda, Nókiste, Qońıratta bolıp, kóp ǵana “Shejire”, “Shıńǵıs xan haqqında
ertek”, “Edige hám Toqtamıs haqqında ertek” qusaǵan xalıq qosıqların awızdan jazıp aladı hám
1917-jılı “Shejireni” Ashxabadta rus hám qaraqalpaq tilinde bastırıp shıǵaradı.
1926-1927-jıllardan baslap Qaraqalpaqstan territoryasında rus ilimpazı N.A. Baskakovtıń
basshılıǵında, 1930-jılı CCCR Ílimler akademiyasınıń xabarshı aǵzası S.E.Malovtıń basshılıǵında,
1933-1938-jılları professor N.A. Baskakov qaytadan ekspediciya shólkemlestirdi. Bul saparı xalıq
qosıqları burınǵıdan da kóp jıynaldı. N.A. Baskakov awızdan jazıp alınǵan xalıq qosıqlarınıń
barlıq túrlerin óziniń 1951-jılı Moskvada shıqqan “Qaraqalpaq tili” kitabınıń I-tomına
dialektologiyalıq materyallar sıpatında kirgizdi.
Qaraqalpaqstanlı ilimpazlar Q.Ayımbetov, N.Dawqaraev, K.Ubaydullaev, O.Kojurov,
I.Saǵitov, N.Japaqov, Á.Shamuratov, K.Berdimuratovlar tárepinen xalıq qosıqları aktiv jıynaldı.
1959-jılı avtonom respublikamızdan Ózbekstan Ílimler Akademiyasınıń qaraqalpaq filialınıń
ashılıwı xalqımızdıń mádeniy ómirinde úlken waqıya boldı. Ondaǵı folklor sektorı ilimiy kadrlar
menen tolıqtırılıp, endi xalıq qosıqları hár jılı professor Q.Maqsetov basshılıǵında
74
shólkemlestirilgen folklorlıq ekspediciyalarda kóplep jıynaldı. Endi qaraqalpaq xalıq qosıqları
folklordıń úlken janırı sıpatında bir neshshe ilimiy izertlewlerdiń obyektine aylanadı.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2022.
– Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL AND
PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION BASES&
MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
75
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ
ЖИҲАТЛАРИ
//Образование
и
инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
14.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
15.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
16.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
17.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
18.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
19.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research.–2023.–Т. 3. – №. 09. – С. 282-284.
20.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
21.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
22.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
23.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture.–2023.–Т. 4. – №. 1. – С. 719-725.
76
24.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
25.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
26.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
27.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
28.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
29.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
30.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research.–2023.–Т. 2.–№. 10.–С. 849-855.
31.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
32.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
33.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
34.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
35.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
36.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
37.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
77
38.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
39.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
40.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
41.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
42.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
43.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
44.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.
