O‘zbek xalq afsonalarida mifologik obrazlar talqiniga doir
Mahbuba Rahmonova,
filologiya fanlari doktori, Toshkent amaliy fanlar universiteti professori
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439241
Kalit so‘zl
ar: Afsona, mif, obraz, pari, dev, jin, syujet, obrazlashuv, tarixiy shaxs, epik raqib, epik qahramon,
tasvir.
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o‘zbek xalq afsonalari badiiyati keng uchrovchi mifologik obrazlar, Xizr, pari,
oy, quyosh, yer kabi samoviy jismlar, turli g‘aroyib predmetlarning sehrli talqini va obrazlashuvi
borasida ilmiy kuzatishlar olib borilgan. Mifologik obrazlarning o‘zbek xalq afsonalari syujetida
o‘rinlashuvi, ularning tafakkur tadrijiy takomili davomida yangi talqinlarga uchrashi, xalq badiiy
tafakkurining rivojida miflarning tutgan o‘rni ko‘rsatib berilgan.
KIRISH
Dunyo folklorida
afsonalar har bir xalqning
ajdodlaridan saqlanib kelayotgan eng qadimiy va
hayotbaxsh an’analarini o‘zida mujassamlantirgan
badiiy tizimlardan biridir. Afsonalar kishilarning ko‘p
asrlik folklor an’analari, turmush tarzi, tarixi,
dunyoqarashi, turli e’tiqodiy qarashlari haqida teran
ma’lumot berishi jihatidan qimmatga ega. Ularni
tadqiq va targ‘ib qilish orqali tarixga oid yangidan-
yangi ma’lumotlarni bilib olish mumkin. Shuning
uchun barcha xalqlar orasida afsonalarni chuqur
o‘rganishga alohida ahamiyat qaratib kelinmoqda.
Jahon folklorshunosligida afsonalarning epik
ijodda yaxlit badiiy tizim ekanligini dalillashga
qaratilgan yirik tadqiqotlar yaratildi. Bu esa
hozirgacha saqlanib kelayotgan qadimgi mifologiya
va arxaik epik syujetlarning, hayotiy-tarixiy
voqeliklarning afsonalardagi o‘ziga xos talqinini
o‘rganish orqali dunyo xalqlari badiiy tafakkuri
taraqqiyotiga xos xususiyatlarni oydinlashtirishga
asos bo‘ldi.
Mamlakatimiz mustaqilikka erishgandan keyin
boshlangan ma’naviy tiklanish jarayoni tufayli o‘zbek
folklorining qadimiy janrlarini, jumladan, afsonalarni
ham qiyosiy-tarixiy jihatdan chuqur tadqiq etish
ehtiyoji yuzaga keldi. Afsonalarda aks etgan g‘oyalar
yosh avlodni buyuk ajdodlarimizning ezgu an’analari
ruhida tarbiyalashda muhim amaliy ahamiyat kasb
etadi. Zero, mamlakatimizda «xalqimizning qadimiy
tarixi va boy madaniyatini tiklash, buyuk
allomalarimiz, aziz-avliyolarimizning ilmiy, diniy va
ma’naviy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish
va targ‘ib etish, muqaddas qadamjolarini obod qilish,
yosh avlodni ularning ezgu an’analari ruhida
tarbiyalash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirildi va
izchil davom ettirilmoqda»[28].
MATERIAL VA METODLAR
Afsonalar o‘ziga xos obrazlar tizimi va tarkibiga
ega. Afsonalarda obrazlarning ishtiroki turlicha.
Ko‘pgina afsonalarda ikki yoki uch tipdagi obraz
qatnashganligi kuzatiladi. Bular: a) inson personaj
yoki asosiy qahramon; b) mifik obraz; v) epik raqib
timsollaridir. Ko‘rinyaptiki, afsonalarning obrazlar
tarkibi murakkab tuzilishga ega bo‘lmaydi.
Ayrim
afsonalar
syujetida
personajning
mifologik timsollar bilan to‘qnash kelishi yoki jang
qilishi tasvirlanadi. Bunday afsonalar syujet
motivlarining qiziqarliligi jihatidan xalq ertaklariga,
uning personaji esa ertak qahramonlariga yaqin turadi
va tinglovchilarga katta badiiy zavq bag‘ishlaydi.
Kuzatishlarimiz afsonalarning obrazlar tarkibiini
quyidagicha tasniflashga imkon beradi:
1. Mifologik obrazlar: a) demonologik obrazlar:
ajdar, dev, pari, ajina, alvasti, jin va h.k.; b) homiy
kultlar obrazi: Xizr, Hubbi kabi.
2. Osmon yoritgichlari obrazi: Quyosh, Oy,
Yulduz…
3. Sehrli predmetlar obrazi: tilsimlangan pichoq,
sehrli olma, sehrli tayoq yoki hassa, sehrli narvon kabi.
4. O‘simliklar va daraxtlar obrazi: jiyda, chinor,
gujum, tol, terak, tut, archa, yong‘oq…
5. Hayvonlar obrazi: tuya, bo‘ri, it, ho‘kiz, ilon
va hokazo...
6. Qushlar obrazi: Anqo qush, Simurg‘, Humo,
boyo‘g‘li, so‘fito‘rg‘ay, kaptar, qaldirg‘och, qarg‘a,
olashaqshaq, bulbul...
7.
Tarixiy
obrazlar:
“Abomuslimtepa”
afsonasidagi Abomuslim, “Shohi Zinda” afsonasidagi
Qusam ibn Abbos, Ibn Sino, Amir Temur va
boshqalar.
8. Real hayotiy obrazlar: podsho, cho‘pon,
dehqon, kampir, chol, bog‘bon, savdogar, boy, baxshi,
bola va h.k.
Mifologik qarashlar, asotiriy obrazlar afsona
janri badiiy tizimida o‘ziga xos alohida o‘rin tutadi.
O‘zbek xalq afsonalari syujet silsilasidagi mifologik
qatlam qadimiyligi va an’anaviyligi bilan e’tiborni
tortadi.
Mif va afsona janri munosabati, ayniqsa,
afsonalardagi mifologik obrazlarning hamda asotiriy
tasavvur-tushunchalarning
haligacha
saqlanib
kelayotganligi misolida yorqin kuzatiladi.
O‘zbek folklorshunosligida afsona janri tabiati
va uning ayrim mavzuiy turlari ilmiy jihatdan
birmuncha chuqur tadqiq qilingan. Jumladan,
K.Imomov o‘zbek xalq nasri janrlarini tadqiq qilar
ekan, shu silsilada afsonalarning janr xususiyatlari,
badiiyati va syujet tiplari xususida ham o‘z
mulohazalarini bayon etib o‘tgan[13.B.68-72;14.B.3-
31;15.]. U.Jumanazarov o‘zbek folklorida tarixiy
voqeliklarning talqinini tekshira turib, o‘zbek tarixiy
afsonalarining obrazlar tarkibini hamda afsonaning
tarix va din bilan munosabatini[5.] o‘rgangan.
M.Jo‘rayev esa afsonalarning o‘ziga xos epik
belgilari, mifologiyaga munosabati va mavzu
yo‘nalishlarini, ayniqsa, samoviy afsonalarning tabiati
va genezisini yanada chuqurroq tadqiq qilgan[7;8].
Bizning filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini
olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyamizda esa
o‘zbek xalq afsonalarning mavzuiy bir turi - tarixiy
afsonalarning o‘ziga xos xususiyatlari, genezisi va
tasnifi masalasi maxsus o‘rganilgan edi[20].
Folklorshunos O.Qayumov o‘zbek folklorida shomon
afsonalari alohida turkumni tashkil etishini qayd
etadi[17.B.466-474;31.B.38-40].
Shuningdek,
M.Murodov,
S.Ro‘zimboyev
kabi
folklorshunoslar[18.B.24-28;21.],
G.P.Snesarev,
L.S.Tolstova,
V.N.Basilov
kabi
etnologlarning[23.B48-58;24;25;2]
tadqiqotlarida
ham o‘zbek afsonalari tahliliga doir qimmatli fikr-
mulohazalar mavjud. Qolaversa, qardosh xalqlar
folklorshunosligida
K.V.Chistov,
S.N.Azbelev,
V.P.Anikin,
V.K.Sokolova,
N.A.Krinichnaya,
B.X.Karmisheva, S.A.Qasqabasov kabi olimlarning
tadqiqotlarida ham afsonalarning janriy tabiati,
genezisi, badiiyati masalasida qimmatli mulohazalar
ilgari surilgan. Biroq shunday bo‘lsa-da, yuqorida
ta’kidlaganimizdek,
haligacha
o‘zbek
xalq
afsonalarining badiiyati masalasi ilmiy jihatdan
yetarlicha o‘rganilmagan. Shuni e’tiborga olib,
mazkur tadqiqotda o‘zbek xalq afsonalarining badiiy-
kompozision va ularda voqelikning badiiy talqin
qilinishiga xos jihatlarni, yetakchi motivlarining
mavzu tiplarini va genezisini, obrazlar tizimi va
tarkibini, afsonalarda uydirmaning tutgan o‘rni va
ko‘lamini, tabiatini, badiiy-estetik vazifasini, ifodaviy
tasvir vositalarining qo‘llanilishiga xos qonuniyatlarni
tadqiq etishga harakat qilamiz.
NATIJALAR VA ULARNING
TAHLILI
Afsonalarda eng ko‘p qo‘llanadigan asotiriy
obrazlardan biri
samoviylar obrazlardir.
Samoviy
afsonalarda, asosan, Kun, Oy, Yulduzlar obrazi
shaxslantirish orqali badiiy talqin qilinishi ularga xos
muhim xususiyat sifatida gavdalanadi. Bunga “Oy
bilan Kun”, “Oy bilan Yulduz” kabi afsonalarni misol
qilib ko‘rsatish mumkin. Ularda samo yoritgichlari,
asosan, jonlantirilib, insonlar kabi muomala-
munosabatda tasvirlanganligi e’tiborni tortadi.
Masalan, “Oy bilan Kun” afsonasida hikoya
qilinishicha, qadim-qadim zamonlarda osmonu falakda
yashovchi Kun bilan Oy juda qalin birodar bo‘lishgan
ekan. Bir-birlarini shunchalik yaxshi ko‘risharkanki,
oralaridan qil o‘tmas ekan. Ularning ikkoviyam
chiroyli, kelishgan ekan. Kun ham, Oy ham yaxshi
gallashishdan tashqari ashula aytishib, o‘yinga ham
tushishar ekan.
Kun bilan Oy ishni ham taqsimlab olishgan ekan.
Shunday tarzda ko‘p kunlar, ko‘p oylar, ko‘p yillar
o‘tibdi. Ammo kunlardan bir kuni Kun bilan Oy “Sen
chiroylimi, men chiroyli” deb talashib tortishib
qolishadi. Shu-shu ular o‘rtasida nizo chiqib, bir-
biridan ajralib ketishadi[28.B.110-111].
Bu afsonada Quyosh bilan Oyning o‘zaro
do‘stligi, keyinchalik ularning maqtanchoqlik illatiga
berilishlari tufayli do‘stliklari raxna topishi motivi
orqali tabiatda kun bilan tun almashinishi badiiy
ko‘rinishda izohlanayotir.
Boshqa bir afsonada esa Oy bilan Kunning bir
paytlar er-xotin bo‘lishgani va tinch-totuv yashab,
farzandlar ko‘rishgani, ammo kunlardan bir kun
nimayam sabab bo‘lib, ular urushib qolishgani, shu-
shu er-xotin Oy va Kun ajrashib ketgani, Oy bolalari –
yulduzlarni olib Kun yonidan ketib qolgani hikoya
qilinadi.
Oy va yulduz haqida aytilgan afsonalarda, oy
ba’zan ayol jinsida, ba’zan erkak jinsida talqin qilinadi.
Bizningcha, bunga xalqning onalik (matriarxat) va otalik
(patriarxat) urug‘chiligi davridagi qarashlari ta’sir
ko‘rsatgan. Masalan, yuqorida keltirilgan ikkinchi
afsonada Oy Kunning xotini, yulduzlarning onasi
sifatida talqin qilinayotgan bo‘lsa, “Oy va Yulduz”
afsonasida “Oy va yulduz” afsonasida u yulduzga oshiq,
Quyosh esa ularning muhabbatiga raqib qiyofasida
gavdalantirilgan. Bu afsonada aytilishicha, osmonda
turib olam-jahonni yorituvchi Oy tun malikasi Yulduzni
sevib qolibdi. Yulduzning ishqi ham Oyga tushibdi.
Ikkalovi bir yostiqqa bosh qo‘yib, birga yashaymiz deb
ahdu paymon qilishibdi. Buni Quyosh bilib qolibdi va u
Oy bilan Yulduzning bir-birinii sevib, ahil oila qurishiga
qarshi chiqibdi. Oyga: “Bu yo‘lingdan qayt”, – debdi.
Oy: “Yo‘q, qaytmayman, ahdim ahd, Yulduzga
uylanaman”, – debdi. Quyosh Yulduzga: “Bu
niyatingdan qayt”, – debdi. Yulduz: “Yo‘q, bu yo‘ldan
qaytmayman. Va’dam va’da”, – debdi. Quyosh: “Hali
shunaqami, mana bo‘lmasa”, – deb Oy bilan Yulduzga
tashlanibdi. Yulduz qochib qolibdi. Oy qocholmabdi.
Quyosh uning yuzini timdalab olibdi. Yulduzning
uchishi shundan emish. Oyning yuzida dog‘ bo‘lishi
shundan emish...[29.B.182]
Bu afsonalar misolida shuni anglash mumkinki,
qadimgi insonlarning samoviy jismlar haqidagi
mifologik tasavvur-tushunchalari asosida paydo
bo‘lgan asotirlar davrlar o‘tishi bilan kishilarning
ijtimoiy qarashlari bilan qo‘shilib ketgan.
Ibtidoiy odam qadim zamonlardanoq olamning
paydo bo‘lishi, osmon va zaminning yaratilishi, oy,
quyosh, yulduzlarning doimiy harakati xususida
muayyan tasavvurlarga ega bo‘lgan va o‘z
taassurotlarini badiiy timsollar vositasida jonlantirib
aks ettirishga uringan.
Samo yoritgichlari, yomg‘ir, qor, do‘l, kamalak,
chaqmoq, shamol, oy va quyosh tutilishi,
momaqaldiroq, yulduz uchishi, yer qimirlashi, quyun
kabi tabiat hodisalari, kun bilan tun almashinishi
ajdodlarimizga g‘oyat sirli bo‘lib tuyulganligi, tabiiy.
Ular olamning tuzilishi, ibtidosi va intihosini, tabiat
hodisalarini o‘zlaricha izohlashga, tushuntirishga
harakat qilib, afsonalar yaratganlar. Shu tariqa eng
qadimiy e’tiqodiy qarashlar silsilasida turli mavzudagi
afsonalar yaratilgan. Xususan, qadimgi hunarmandlar
marosimlarda
ishlatiladigan
ritual
ashyolarni
tayyorlashda mifologik tasavvurlardan foydalanishga
harakat
qilishgan.
Natijada
samoviy
kultlar
moddiylashtirilgan, keyinchalik esa shaxslantirilgan
ko‘rinishi yuzaga kelgan. Bu esa mifologik
qarashlarning takomillashishida muhim bosqich
bo‘lgan. Umuman aytganda, samoviy afsonalar
samoviy miflar asosida kelib chiqqan. Ularning
yuzaga kelishi va badiiy rivojlanishida qadimgi
ajdodlarimizning samoviy tasavvurlari asos bo‘lgan.
Samoviy
miflarning
ayrimlari
qadimiy
marosimlarga xos irim-sirim va ular bilan aloqador
aytim hamda alomatlar, turli-tuman e’tiqodlar va
ta’qiqlarning kelib chiqishiga asos bo‘lgan bo‘lsa, shu
jarayonning yuz berganiga ishontirish afsonalarga xos
yetakchi vazifadir. Bu haqda taniqli folklorshunos
M.Jo‘rayev haqli ravishda: “Samoviy qarashlar
asosida yaratilgan miflar davrlar o‘tishi bilan
afsonalarga aylandi” – deb yozadi[7.B.9.].
Ko‘rinyaptiki, miflardagi talqinlarga asta-sekin
yanada kengroq badiiy-estetik mohiyat baxsh
etilganligi afsonalarning badiiyati kuchayishiga olib
kelgan.
O‘zbek folklorshunosligida afsona va din
munosabati
masalasini
maxsus
o‘rgangan
U.Jumanazarov: “Samoviy jismlar va tabiat hodisalari
nomlari bog‘liq kultlar” haqidagi xalq hikoyalarini
“diniy afsona” sifatida tadqiq qilgan[6.B.30-47].
K.Imomov va M.Jo‘rayev esa samoviy afsonalarni
mifologik afsonalarning bir turi sifatida qayd
qiladilar[15.B.70-71;14.B.6;7.B.10].
Xalq orasida tabiat hodisalarini izohlash,
tushuntirish uchun yaratilgan afsonalar ham mavjud.
Ularda, asosan, tabiat hodisalarining jonlantirilganligi
kuzatiladi. Chunki qadimgi insonlar ularga nisbatan
g‘ayritabiiy qudratga ega jonli narsalar sifatida
qaragan. Masalan, “Rayhon va Shabada” afsonasida
shamol xuddi shunday talqin qilingan. Negaki, taniqli
folklorshunos B.Sarimsoqov ta’kidlaganidek: “Uzoq
ajdodlarimiz shamolga ham g‘ayritabiiy qudrat mevasi
bo‘lmish jonli narsa sifatida qaragan”[22.B.111-138.].
Bu afsonada hikoya qilinishicha, kunchiqar tomonda
Shamol bobo podsholik qilar ekan. U shunchalik
qudratli ekanki, bir jumbushga kelsa, yeru ko‘kni
yakson qilishi mumkin ekan. Shamol boboning
Shabada, Bo‘ron, To‘polon, Quyun, To‘s degan
o‘g‘illari bor ekan. Shamol boboning o‘g‘illari orasida
Shabada degani ancha aqlli, dono, bir ish qilsa, o‘ylab,
chamalab qiladigan bola ekan. Shabada yurtma-yurt,
elma-el, dalama-dala kezib yurib, bir kuni o‘gay ona
zulmidan ezilgan mehnatkash qizni ko‘rib qolibdi.
Qizni ko‘ribdi-yu, unga oshiqu beqaror bo‘libdi. Qiz
ham uni yoqtirib sevib qolibdi. Lekin bu ikki yosh bir-
birlariga yetisha olmabdilar. Shabadaning katta akalari
uni izlab kelib, qizni ko‘rib qolishibdi. “Oldin men
uylanaman,
men
kattaman”,
deb
talashib-
tortishishibdi, ukasiga ham, qizga ham kun
berishmabdi. Qiz ko‘nmagach, bir-birlari bilan
ayovsiz jangga kirishib, yeru ko‘kni larzaga
keltirishibdi, borliqni ostin-ustun qilishibdi. Bunday
dahshatga chidolmagan qiz gullar orasiga kirib,
rayhonga
aylanib
qolibdi.
Shabada
bo‘lsa,
parchalanib-parchalanib
gullar
orasiga
singib
ketibdi[28.B.216-217].
Afsonada kishilarning shabada (nasim), bo‘ron,
to‘polon, quyun, to‘s kabi shamol va shamol turlari
haqidagi qarashlari badiiy mujassamlantirilgan.
Undagi Shamol bobo timsoli xalqning shamol kulti
(piri) haqidagi qarashlarini o‘zida ifodalaydi. Bunday
afsonalar cho‘ponlar va dehqonlar orasida keng
tarqalgan. Chunki kuchli shamollar chorvachilik va
dehqonchilikka jiddiy zarar yetkazgan. Ayniqsa,
dehqonlar undan ko‘proq ozor ko‘rishgan. Shuning
uchun dehqonlar orasida shamol kultiga sig‘inishni
ifoda etuvchi marosimlar va ularga aloqador aytimlar
saqlanib qolgan. Jumladan, yozgi “Chuy momo”
(shamol to‘xtatish), “Yo, Haydar” (shamol chaqirish)
marosimlari bevosita xalqning shamol kulti haqidagi
mifologik qarashlari zaminida kelib chiqqan.
M.Jo‘rayev “O‘zbek xalq samoviy afsonalari”
kitobida quyun, dovul, girdob yoki jillikalavan deb
nomlanadigan shamol turlari va ular haqidagi xalq
qarashlari,
afsonalari
to‘g‘risida
o‘z
ilmiy
mulohazalarini bildirib o‘tgan. Olimning fikricha,
qadimgi
insonlar
qattiq
shamollarni
yovuz
kuchlarning faollashuvi natijasida sodir bo‘ladi, deb
anglaganlar va tabiiy hodisa ko‘rinishida namoyon
bo‘ladigan yovuz kuchlarga magik amallar, ritual
aytimlar vositasida sirli yo‘sinda ta’sir etishga
uringanlar. Shu tariqa qattiq shamollarni to‘xtatishga
qaratilgan magik marosimlar yuzaga kelgan[7.B.85-
106]. Bunday marosimlarning kelib chiqish ildizlari,
o‘tkazilish davri va tarzi, unga aloqador poetik
aytimlarning badiiyati B.Sarimsoqovning “O‘zbek
marosim folklori” kitobida yaxshigina yoritib
berilgan[22B.111-138].
Afsonalarda mifologik obrazlar ishtiroki uning
janriy tabiatini belgilovchi muhim xususiyatlardan
biridir. O‘zbek folklorida “Pari bilan dev”,
“Devsolgan”, “Devqal’a”, “Jin o‘ti”, “Ajdar ko‘zlari”
kabi bir qator afsonalar uchraydiki, ular syujetida
inson personaj uchramasligi bilan alohida e’tiborni
tortadi. Ma’lumki, o‘zbek folklori namunalarida
uchraydigan dev, ajdar, simurg‘, pari, jin, alvasti, ajina
kabi obrazlar, odatda, afsonaviy obrazlar sifatida
e’tirof qilinadi. Qizig‘i shundaki, bu mifologik
personajlar afsonalarda xuddi insonlar kabi harakatda
ko‘rsatiladi.
“Pari bilan dev” afsonasi Sulaymon payg‘ambar
nomi bilan bog‘lab talqin qilinsa-da, unda mifologik
obrazlar asosiy o‘rin tutadi. Afsonalarga ko‘ra,
Sulaymon payg‘ambarning xizmatida juda ko‘p dev
va parilar bo‘lgan ekan. Kunlardan bir kuni
payg‘ambar parilaridan biriga jahl qilibdi va uni
jazolash uchun dunyoning eng uzoq burchiga surgun
qilishni lozim topibdi. Gunohkor parini o‘sha olis
yurtda yashovchi bir dev ixtiyoriga beradi.
Sulaymonning xizmatkor devlaridan biri parini o‘z
ustiga mindirib, payg‘ambarning buyrug‘ini bajarish
uchun yo‘lga chiqadi. Ko‘p vaqt cheksiz mashaqqatlar
chekib, moviy samoda parvoz qilib, uzoq manzillarni
bosib o‘tgandan keyin o‘sha zamonlarda hali inson
qadami tegmagan Xorazm degan makon ustiga kelib
qoladi. Kimsasiz manzilga ko‘zi tushgan dev o‘sha
yerga qo‘nadi.
Uzoq vaqt birga bo‘lgan dev badarg‘a qilingan
pariga oshiq bo‘lib qolgan ekan. U sevgilisi qoshida
qolishga qaror qiladi. Dev pariga uylanib, nabira,
evara-chevaralar ko‘radi. Xorazmliklar o‘sha dev va
parining avlodlari emish deyiladi[16.B.18].
Mifik mavjudotlar haqidagi afsonalarni rus
folklorshunosligida “Bilichki” deb ataydilar. Ular
kichik hajmli ertakka o‘xshash hikoyalar bo‘lib,
syujetida insonning yovuz ruhlarga duch kelishi
voqeasi bayon etiladi. Ularning syujetida jin, ajina,
alvasti, parilar, momolarga duch kelish haqida hikoya
qilinadi. Ulardagi uchrashuv real manzaralar
vositasida talqin qilinadi. Masalan, ajinaga ulkan
yong‘oq ostida yoki jiyda ustida yoxud alvastiga, suv
parisiga ariq va quduq bo‘ylarida duch kelish
manzarasi real ko‘rinishda aks ettiriladi. Ana shu
nuqtada afsonalarda reallik bilan xayoliy uydirma
tenglashtiriladi. Natijada asarning badiiyati o‘ziga
xoslik kasb etadi.
Afsonada mifologik personaj inson bilan
munosabatda aks ettiriladi. U insonga yo yordam
beradi, yo zarar yetkazadi. Bunday mifologik
afsonalarda mifik personajlarni tasvirlashda ularning
portretini, ko‘rinishini, badiiy vazifasini bayon etishda
ham xususiylikka, ham umumiylikka rioya qilinadi.
Shuning uchun alvasti haqidagi afsona ajina haqidagi
afsonadan personaj ko‘rinishidagi o‘ziga xosligi bilan
farqlanib turadi. Lekin ularning har ikkalasida ham
mifik personajning tashqi ko‘rinishi, albatta, tasqara,
yovuz ko‘rinishda chizib beriladi. Shu bilan birga,
odamzotga ular kimsasiz joyda, yolg‘iz paytda
uchrashi ta’kidlanadi. E’tiborli tomoni shundaki, har
bir xalqda o‘ziga xos mifologik personaj talqiniga oid
afsonalar ko‘p uchraydi. Masalan, O‘rta Osiyo xalqlari
orasida ajina, alvasti, jin va parilar haqidagi afsonalar
ko‘proq uchrasa, ruslarda jin – leshshiy va uy ruhlari –
domovыx, syerblarda divalar haqidagi afsonalar ko‘p
uchraydi.
Ko‘pincha epik asarlarda insonning mifologik
personaj bilan to‘qnashuvi, olishuvi, jang qilishi aks
ettiriladi. Bunda inson o‘z aql-zakovatini va jismoniy
kuchini ishga solib, yovuz mifologik kuchni yengadi.
Aslida bu kabi afsonalar orqali insonning tabiatdagi
stixiyali kuchlarga qarshi kurashib, ularni yengishi
badiiy talqin qilingandir. Afsonalarda ko‘pincha epik
qahramonning bahaybat va dahshatli mifologik
maxluq – uch, yetti yoxud to‘qqiz boshli ajdarhoga
qarshi mardlarcha kurashishi tasvirlanadi. Masalan,
bir afsonada aytilishicha, qadim O‘zgan juda farovon
yurt ekan. Ammo bir payt bu yurtda baxtsizlik ro‘y
beribdi. Savdo-sotiqlar to‘xtab, aholi ko‘cha-ko‘yga
chiqolmay qolibdi. Sababi to‘qqiz boshli ajdarho paydo
bo‘lib, odamlarni kattami-kichik, ayolmi-erkak, bir
boshdan yutaveribdi. Nima qilishni bilmay qolgan
o‘zganliklardan besh-o‘ntasi ajdarhoga uchrashib,
uning shartini so‘rashibdi. Ajdarho insofga kelibdi-yu,
ammo dahshatli shartlar qo‘yibdi. Sharti shunday
ekanki, o‘zganliklar har kuni ajdarhoning tanavvul
qilishi uchun o‘ttiz o‘g‘il bilan o‘ttiz qiz beradigan
bo‘lishibdi. Sarosimaga tushgan va noilojlikdan nima
qilishni bilmay boshlari qotib qolgan o‘zganliklar
shartga rozi bo‘lishibdi ham, shu-shu o‘zganliklar ko‘p
vaqtlargacha yosh farzandlarini to‘qqiz boshli
ajdarhoga qurbonlikka berib kelibdilar. Har kuni, har
soat “Shu bahaybat balo-qazodan O‘zganni qutqaz”,
deb Xudoga iltijo qilibdilar. Aziz avliyolar va pirlarni
ziyorat qilibdilar. Ammo to‘qqiz boshli ajdarho yosh
yigit-qizlardan o‘ttiztadan yutishni davom etaveribdi.
Qarasa, ishlar chatoq emish. “Bola ketsa botir qolmas,
qiz ketsa ona qolmas, har ikkisi ketsa el-yurt qolmas”
deganlariday, yurtda pichoqqa ilinadigan bola yo qiz
qolmabdi. Nihoyat, o‘zganliklarning oh-vohlari
Xudoga yetib, yosh bir yigitni safardan qaytaribdi. U
Qilichbek degan juda baquvvat, kelishgan yigit ekan.
Xaloskor to‘ppa-to‘g‘ri ajdarhoning oldiga tik borib,
unga
salom ham bermabdi, salomiga alik ham
olmabdi.
Ajdarho bilan adi-badi aytishib o‘tirmasdan
yakkama-yakka turib olisha ketibdi.
Olishuv yetti
kechayu, yetti kunduz davom etibdi.
Bahodir
ajdarhoning boshlaridan birini uzib tashlasa, yana
chiqarmish,
ikkinchisini kesib tashlasa boshqasi
chiqarmish. Qilichbek nima qilishni bilmay toza
o‘ylabdi, fikr qilibdi. Miyasiga lip etib bir fikr kelibdi.
“Bu ajdarhoning to‘qqizta boshini birdan kesmasam
bo‘lmaydiganga o‘xshaydi. Birovini kessam boshqasi
paydo bo‘lyapti, to‘qqiztasini kessam, balki o‘lar”, deb
o‘ylabdi.
Keyin bor kuchini bilagiga yig‘ib, aql-
idrokini ishga solib,
ajdarhoga ro‘baro‘ kelibdi-da,
“
Yo,
Bahovuddin pirim, yo hazrati Ali, madadkorim
bo‘lingizlar. Alloh, sen marhamatingni darig‘
tutmag‘il!” deganicha chinqirib ajdarhoga tashlanibdi.
Shunda bir gaz qilichi qirq gaz yozilib isfihonga
aylanibdi-da, bir siltovdayoq ajdarhoning to‘qqiz
boshini sapchaday uzib tashlabdi.
Bahaybat
ajdarho
“E, bahodir yeding, yeding!” deganicha ag‘darilib
tushibdi
. Qon daryo-daryo bo‘lib oqibdi. Ajdarho
pastda hayqirib oqayotgan Qoradaryoga qarab ag‘anab-
dumalab ketibdi. Nihoyatda charchagan, qonli
qilichiga qarab hayron bo‘lib turgan
Qilichbekka,
ajdarho shamoli tegib, u ham nobud bo‘libdi.
Xaloskordan nihoyatda minnatdor bo‘lgan xalq ajdarho
bilan olishgan shu joyga
hashamatli maqbara
quribdilar va unga jasadni qo‘yibdilar.
Qilichbekning
ruhi o‘zganliklarning har bir ishida madadkor
emish[28.B.107-109].
Qilichbek ismi aslida ertak qahramoniga xos
nomdir. O‘zbek xalq sehrli ertaklarida Qilichbotir,
Qilichqora nomlari ko‘p uchraydi. Ammo nomi qilich
bilan tutash ertak qahramonlari joni qilichda saqlanishi
tufayli shu nom bilan ataladi. Afsonadagi Qilichbek esa
– oddiy yigit. Faqat uning qilichi sehrlidir. Bu qilich
dushman oldida bir gaz o‘lchamdan ko‘z ochib
yumguncha qirq gaz o‘lchamga cho‘ziladi. Shu sehrli
qilich yordamida Qilichbek bahaybat va dahshatli
ajdarhoni
bor kuchini bilagiga yig‘ib, aql-idrokini
ishga solib,
insonlarga xos matonat bilan yengadi.
Bu afsonada juda ko‘p ertakka xos an’anaviy
motivlardan foydalanilgan. Masalan, ko‘p boshli
ajdarhoning yurtga xavf solishi va aholi oromini
buzishi, har kuni yosh yigit-qizlarni yeyishi, epik
qahramonning ajdar bilan salomlashmasdan yakkama-
yakka jangga kirishishi, bu olishuvning yetti kecha-
kunduz davom etishi, ajdarhoning kesilgan boshlari
yana tirilishi, nihoyat, botir va qo‘rqmas qahramonning
ajdar kallalarini bir hamlada bir yo‘la sehrli isfahon
qilichi bilan uzib tashlashi motivlari shular
jumlasidandir. Shunga qarab, ba’zi afsonalarning sehrli
ertaklar ta’sirida ham yaratilganligini anglash mumkin.
To‘g‘ri, ertaklar aslida afsonalardan keyingi stadial
bosqichda paydo bo‘lgan. Shunday esa-da, ertak va
afsonalar yonma-yon yashab kelar ekan, shu jarayonda
ularning
bir-biriga
ta’sir
ko‘rsatib
kelganligi
ayonlashadi.
Afsonada ajdarho obrazi orqali, o‘z navbatida,
feodal davr bosqinchi hukmdorlari timsoliga ham
kinoya qilingan. Bunda ajdarhoning o‘zganliklardan
har kuni tanavvul qilish uchun o‘ttiz o‘g‘il bilan o‘ttiz
qiz so‘rashi motivi aslida bosqinchi hukmdorning o‘zi
bosib olgan hududlardan katta o‘lpon undirishi yoki
yiliga ko‘plab yosh yigit-qizlarni qullikka olib ketishi
g‘oyasini
ifodalashga
xizmat
qilgan.
O‘z
farzandlarining qullikka olinishi esa odamlarni qattiq
larzaga solgan. Shu nuqtai nazardan qaralsa, afsonada
xalqning katta ijtimoiy dardi badiiy ko‘rinishda bayon
etilganligi anglashiladi.
Mifologik personaj bilan inson obrazining birga
keltirilishi juda ko‘p afsonalarda kuzatiladi. Bunga
“Cho‘pon bilan pari” afsonasi syujeti yaqqol misol
bo‘la oladi.
Pari obrazi O‘rta Osiyo xalqlari mifologiyasida
alohida o‘rin tutadi. U obraz afsona, ertak hamda
doston matnlarida ko‘p uchraydigan an’anaviy
obrazlardan biridir. O‘zbek folklorida pari obrazi
genezisi va poetikasi O.Qayumov tomonidan alohida
maxsus o‘rganilgan[30.431.B575-580].
Afsonalarda ko‘pincha pari yo go‘zal qiz, yo
go‘zal yigit ko‘rinishida namoyon bo‘lib, inson
personajga oshiq bo‘lib qoladi. Agar inson u haqda
boshqalarga gapirmoqchi bo‘lsa, pari uni qattiq
jazolaydi. Xuddi shunday talqin “Cho‘pon bilan pari”
afsonasida kuzatiladi. Bu afsona Amudaryo bo‘yidagi
Qizqal’a xarobalari haqidadir. Qizqal’ada odamlarga
ziyon-zahmat
yetkazuvchi
ins-jinslar,
parilar
yashaydi, deb uning ichiga kirishga qo‘rqishadi.
Kunlardan bir kuni bir cho‘pon tasodifan qal’aga
kiribdi-yu, ko‘z o‘ngida paydo bo‘lgan manzaradan lol
bo‘lib qolibdi: ayvonda bir kampir sariq sochli qizning
sochlarini tarab o‘tirganmish. Sariq sochli qiz
cho‘ponga qarab turib:
– Nega bu yerga kelding?! Ey, odamzod, nima
darding bo‘lsa tortinmay aytaver, Tila tilagingni! –
debdi.
– Menga hech narsa kerakmas, faqat tez-tez
uyimga borolmayman. Uyga tezroq borib turishimga
ko‘maklashsang bas, – debdi yigit.
– Mayli, qachon uyingga borishni istasang,
falon tepalikning ustiga borib ko‘zingni yumib,
oqshom tushishini kutib tur. Oqshom tushganda
birpasda uyingga yetib olasan, – deb javob beribdi
sariq sochli qiz.
Shundan keyin pari qiz bu yerda ko‘rgan-
bilganlari haqida hech kimga og‘iz ochmasligi uchun
yigitga qasam ham ichirib olibdi.
Cho‘pon bir kuni rosa zerikib, uyiga ketgisi kelib
qolibdi, Shunda qal’adagi sariq sochli pari qizning
so‘zlari esiga tushibdi. Uning aytganlari chinmi-
yo‘qligini bilmoqchi bo‘lib, o‘sha aytilgan tepalikka
borib oqshom tushishini poylabdi. Oqshom tushgach,
yigit ko‘zlarini chirt yumib olib, moʻjiza ro‘y berishini
kutib turaveribdi. Moʻjiza ro‘y beribdi. Shundan keyin
cho‘pon istagan vaqtida uyiga borib keladigan
bo‘libdi.
Kunlardan bir kuni cho‘ponlarning oziq-
ovqatlari tamom bo‘libdi. Cho‘ponlar o‘zaro
maslahatlashib, bir odam qishloqqa borib kelishi
kerak, degan xulosaga kelibdilar. Borib kelish haligi
yoshgina yigitning chekiga tushibdi. Yigit qishloqqa
borib, oziq-ovqat keltiribdi. Ammo uning o‘n kunlik
yo‘lga bir kunda borib kelishi cho‘ponlarni hayratga
solibdi. Cho‘ponlar bu bolada bir sinoat borligini bilib,
sirni so‘rab yigitni rosa qiynabdilar. Hatto yigitning
oyoq-qo‘llarini
bog‘lab
olovga
tashlamoqchi
bo‘lishibdi. Shunda yigit o‘takasi yorilayozib:
“Shoshmanglar, aytaman!” – deb baqiribdi. Biroq
uning so‘zi og‘zida qolibdi: osmonda katta qora bulut
paydo bo‘lib, bolani urib ketibdi. Cho‘pon yigit qop-
qorayib, turgan joyida kuyib qolibdi[16.B.31].
Odamlar o‘rtasida pari inson farzandiga oshiq
bo‘lib, uni shomonlikka undashi, o‘sha insonga
homiylik ko‘rsatishi haqida afsonaviy e’tiqodiy
qarashlar bor. Agar o‘sha inson parilar bilan bog‘liq
amal qiladigan taqiqlarni buzguday bo‘lsa, parilar
unga ziyon yetkazishi aytiladi. Yuqoridagi afsonada
xuddi shu kabi qarashlar o‘ziga xos badiiy yo‘sinda
ochib berilmoqda. Unda cho‘pon yigitga parining
yo‘liqishi va oshiq bo‘lishi, so‘ngra yigitga parining
magik yordam berishi, pari ko‘magida yigitning
g‘aroyib xislatga erishishi, ammo u pari shartini
buzishi va buning oqibatida ayanchli halok bo‘lishi
ifoda etilgan.
Afsonalarda voqelik xayoliy uydirma va
fantastika vositasida bayon etilganligi uchun bunday
folklor asarlarida real tarixiy asoslarga ega bo‘lgan
obrazlar bilan bir qatorda mifologik personajlar ham
ko‘p uchraydi. Afsonalarda uchraydigan mifologik
personajlarni asar syujet qurilishida bajaradigan
vazifasiga ko‘ra quyidagi ikki tipga bo‘lib o‘rganish
mumkin:
1) Asosiy qahramonga homiylik qiluvchi, ya’ni
yordam beruvchi mifologik personajlar. Bunga Xizr,
chilton, Jabroil, Hubbi singari mifologik obrazlar
misol bo‘la oladi. Ular afsonalarda homiylik qiluvchi,
yo‘l ko‘rsatuvchi, maslahat beruvchi, sehrli narsalarni
hadya etuvchi, og‘ir ahvolda qolganlarni qutqaruvchi,
buloqlarning suvini ravon qiluvchi g‘aroyib
personajlar sifatida gavdalantiriladi.
2) Asosiy qahramonga raqib sifatida harakat
qiluvchi mifologik personajlar. Bunga dev, ajdaho,
pari, jin, ajina, alvasti, ya’juj-ma’juj kabi bir qator
mifologik obrazlar misol bo‘la oladi. Ular ko‘pincha
asosiy qahramonga dushmanlik qilib, uning o‘z
maqsadiga erishishiga to‘sqinlik qilmoqchi bo‘ladi.
Kerakli narsani o‘g‘irlab, qahramonni bezovta qilish
yoki unga kasallik, o‘lim, yomonlik keltirishga
intilish, suv yo‘llarini berkitib, qurg‘oqchilik yuz
berishiga sababchi bo‘lish va hokazo kabilar
mifologik obrazlarning xatti-harakatida namoyon
bo‘ladi.
Ba’zan dev, pari, jin epik qahramonga homiy
vazifasida ham talqin etilishi kuzatiladi. Bu mifologik
personajlar asosiy qahramonga raqib sifatida harakat
qilganda, ko‘pincha qahramon bilan bo‘lgan kurashda
yoki tortishuvda, sinovda yengilib, unga tobe, mute,
qul sifatida xizmat ko‘rsatishga mahkum etiladi.
Bunda ular raqib personaj vazifasida emas, balki
asosiy qahramonga yordamchi, madadkor sifatida
faoliyat yuritadilar. Bu bilan insonning aql-zavovati,
kuch-qudrati har qanday tilsimli kuchlardan
yuksakligi ulug‘lanadi.
“Xo‘ja Zoir bobo bilan jinlar” nomli afsonada
hikoya qilinishicha, xonning Xivadagi tashqi hovlisi –
Toshhovlida bir gala jinlar makon qilishibdi.
Hovlidagilar dahshatdan o‘zlarini qo‘yarga joy
topolmay, kechalari tashqarigayam chiqolmay, yurak
yutib hovlida ham yurolmay qolishibdi. Jinlarni daf
qilmoq uchun xivalik mashhur eshon Zoyir xo‘ja
buvani chaqirtiribdilar. U kishi jinlarga qarab: – Endi
izzatlaring bitgan bo‘lsa, ketinglar! – debdi. Jinlar
Zoyir xo‘janing kuchidan, ilmining quvvatidan
qo‘rqishar ekan. Shuning uchun ularning boshlig‘i
Zoyir Xo‘janing oldiga kelib, qo‘l qovushtirib ta’zim
qilibdi-da: – Hozir daryo muz bo‘lmasa, biz qanday
qilib o‘z makonimizga ketaylik. Daryodan o‘tolmay,
suvga cho‘kib ketamiz-ku! – debdi. Shunda
saratonning avji o‘rtasida Zoyir bobo karomat
ko‘rsatibdi: bir duo o‘qigan ekan, qirg‘og‘idan
toshay-toshay deb oqib yotgan daryo bir zumda
muzlab qolibdi. Shunday qilib, Toshhovlidagi jinlar
o‘z makoniga qaytib ketgan ekan.
Ma’lumki, jin o‘zbek folklorining mifologik
personajlaridan biri bo‘lib, bu xayoliy mavjudot bilan
aloqador demonologik hikoyalar xalqimiz orasida
keng tarqalgan. Bu obrazning genetik ildizlari aslida
arab mifologiyasiga borib taqaladi.
Juda ko‘p toponimlarning kelib chiqishi devlar
nomi bilan bog‘lab talqin qilinadi. Bunga “Devqal’a”,
“Devsolgan”, “Gʻijduvon” kabi toponimik afsonalarni
misol qilib ko‘rsatish mumkin. “Gʻijduvon”
afsonasida shunday hikoya qilinadi: Sulaymon
payg‘ambarning Gʻij degan devi bor ekan. Gʻij
Sulaymon payg‘ambardan yashirincha xalqdan har
kuni bir qizni olib yer ekan. Axiri xalqning sabr-kosasi
to‘libdi. Gʻijning bu qilig‘ini Sulaymon payg‘ambarga
aytishibdi. “Endi nima qilasiz?” – deyishsa, Sulaymon
payg‘ambar: “Gʻijning devoniga ketyapman”, –
deganlar. Shu bilan Gʻij degan devning devoni
joylashgan hudud “Gʻij devoni”, “Gʻijdevon”,
“Gʻijduvon” bo‘lib ketgan deyishadi.
“Devqal’a” afsonasida Farhod ismli bir dev qal’a
quradi. Bu ishni u Xorazmshohning Shirin nomli
go‘zal qizini sevib qolgani uchun bajaradi. Lekin dev
sevgilisining visoliga erisha olmaydi. Sevishganlar
fojeali halok bo‘ladi. Qoraqum o‘rtasidagi qal’a
qoldiqlari o‘sha dev qurgan qal’a deyilib, hanuzgacha
Devqal’a deb ataladi[16.B.33].
Dev o‘zbek folklorining an’anaviy mifologik
personajlaridan biridir. Dev obrazi O‘rta Osiyo
xalqlari mifologiyasida alohida o‘rin tutadi. Bu obraz
afsona, ertak, doston matnlarida ko‘p uchraydi.
O‘zbek folklorida dev obrazining mifologik asoslari
va badiiy talqini J.Eshonqulov tomonidan ertak va
dostonlar
syujeti
misolida
alohida
maxsus
o‘rganilgan[26.B.8-23].
Ko‘rinyaptiki, pari, jin, dev singari mifologik-
demonologik personajlar, asosan, toponimik afsonalar
syujetida uchraydi.
“Til qudrati” nomli afsona syujetida
Farishtalar
obrazi
muhim o‘rin egallagan. Ular qizga oshiq
sifatida talqin qilingan. Afsonada hikoya qilinishicha,
“Qadim-qadimlarda oqil va odil bir odamning suluv
qizi bo‘lgan ekan, shu qizga ikkita farishtaning ishqi
tushibdi. Qiz ulardan qaysi biriga ko‘ngil berishini
bilmay qolibdi. Farishtalar qizning visoliga yetishish
ilinjida yelib-yuguraverishibdi. Nihoyat, qiz ularga
shunday debdi: “Men yurt farzandi bo‘la oladigan
o‘g‘ilga ona bo‘lishni istayman. Uni qanday
tarbiyalashga qodirliklaringni bilishim kerak. Ana
shunga qarab sizlarga qarorimni aytaman”. “Bu ish
faqat mening qo‘limdan keladi. Men unga ilm
o‘rgatadigan riyoziyotdan, falakiyotdan saboq
beraman. Siyosat bilan shug‘ullanadi. Ajnabiy tillarni
egallaydi. Olamga dong taratadi”, – debdi birincha
farishta.
Navbat ikkinchisiga kelganda, u aytibdi:
“Avloddan-avlodlarga meros qoladigan asosiy boylik
– til. Ona til bor ekan, Vatan bor. Xalqning umr
o‘lchovini tili belgilaydi. Dunyodagi bor go‘zallik va
sehrli ona allasini eshitmoqlik baxti til bag‘rida,
maqsadimni anglagandirsan? Men o‘g‘lingni tiliga
xiyonat qilmaslikka: qo‘shiq, ertak, dostonlar aytib,
mana shu ona tilimiz uchun jonini ham ayamaslikka
o‘rgataman”. Bu gaplardan olim farishta qahqaha urib
kulib, raqibini aqlipastlikda ayblabdi. O‘rtadagi
tortishuv janjalga aylanibdi. “Janjallashmanglar, –
debdi qiz, – yurtda ulug‘ donishmand bor, o‘shaning
huzuriga boramiz. Hammasi o‘sha joyda hal qilinadi.
Uning hukmi mening uchun qonun bo‘ladi”.
Donishmand yoniga borishibdi. U nizo qo‘zg‘agan
barcha gap-so‘zlarni tinglabdi-yu, “aqli past”
farishtaga debdi: “Qiz seni sevadimi-yo‘qmi,
bilmayman.
Lekin
otalik
sharafiga
sen
loyiqsan...”[1.B.41].
E’tibor berilsa, afsonalarda farishta obrazi,
asosan, bola obrazi bilan bog‘lab talqin qilinmoqda.
Xalqning bu haqdagi qarashlariga ko‘ra, bola
tug‘ilganda osmondan farishta tushib, (bolaning ikki
yelkasida ham ikkita farishta bo‘lib, birovi uning
gunohlarini, ikkinchisi savoblarini yozib turar
emish) uning kelgusini belgilab berar emish. Shunda
bolaning ikki joyidan o‘par emish. Birinchi joyi –
peshona. Agar farishta bolaning peshonasidan o‘psa,
bola kelgusida keng, do‘ng peshonali kishi bo‘lib
yetishar emish. Ikkinchi joyi – ko‘krak. Agar farishta
bolaning ko‘kragidan o‘psa, u bag‘ri butun, fe’li keng,
serfarzand bo‘lib o‘sarmish...
Bola obrazining farishta obrazi bilan yonma-yon
tasvirlanishi bejiz emas. Chunki bolaning begunohligi
farishtaga o‘xshatiladi. Aytishlaricha, qiz bolalar 9
yoshgacha, o‘g‘il bolalar 12 yoshgacha begunoh
hisoblanarkan. Ana shu haqdagi qarashlar afsonalarda
bola obrazini farishta obrazi bilan bog‘lab tasvirlashga
asos bo‘lganligi, shubhasiz.
Xizr
o‘zbek xalq tarixiy afsonalarida epik
qahramonga homiy sifatida faoliyat ko‘rsatuvchi asosiy
mifologik obrazlardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, xalq
og‘zaki ijodi asarlarida Xizr obrazi qahramonga
homiylik qiluvchi, yo‘l ko‘rsatuvchi, maslahat
beruvchi, sehrli narsalarni hadya etuvchi, og‘ir
ahvolda qolganlarni qutqaruvchi, buloqlarning suvini
ravon qiluvchi g‘aroyib personaj sifatida tasvirlanadi.
Bu mifik personaj tarixiy afsonalarda quyidagi epik
vazifalarda talqin qilinadi:
1) Qahramonga ism qo‘yishi — “Sulaymon
Boqirgoniy” afsonasida hikoya qilinishicha, kunlardan
bir kuni Hazrati Xizr Xo‘ja Ahmad Yassaviyning
uyiga mehmon bo‘lib kelgan ekan, Xo‘ja Ahmad
shogirdlarini o‘tin terishga yuboribdi. Shu payt
tashqarida kuchli yomg‘ir yog‘ayotgan ekan. Ko‘p
o‘tmay bolalar o‘tin terib qaytishibdi. Sulaymon
to‘nini yechib, o‘tinni o‘rab kelgani uchun uning o‘tini
yaxshi yonibdi. Bu holni ko‘rgan Xizr Allayhisalom
Sulaymonning tadbiriga tahsin o‘qib: “Hakimona ish
qilibsan. Endi isming Hakim Sulaymon bo‘lsin!” –
deb duo qilibdi.
Xizrning avliyoga yoshlikda ism qo‘yib berishi
motivi buxorolik ulug‘ zot Abduxoliq Gʻijduvoniy
nomi bilan bog‘liq afsonalarda ham uchraydi.
Shunday afsonalarning birida hikoya qilinishicha,
Xudoyi ta’allo Xojaga bir o‘g‘il ato qiladi. Hazrati
Xizr a.s. unga Abdulxoliq deb ot qo‘yadi. Xoja
(Abduxoliq)ning yoshi yigirma ikkiga yetgach,
Hazrati Xizr a.s. bir hovuz qirg‘og‘ida Xoja
(Abduxoliq) bilan uchrashib qolib, unga dil zikrini
o‘rgata boshlaydi. Shu tufayli Hazrat Xizr a.s. Hazrat
Abdulxoliq huzurlariga ko‘p kelarkanlar. Shu payt
Hazratning hamma shogirdlarini uyqu bosarkan.
Suhbat tugab, Hazrat Xizr a.s. ketganlaridan so‘ng
shogirdlar beixtiyor uyqudan uyg‘onarkan. Shogirdlar
orasida eng yoshi hisoblangan Xoja Muhammad ar-
Revgariy Hazrat Xizr a.s. suhbatlaridan bahramand
bo‘lay deb,
ko‘zlariga tuz sepibdilar va og‘riqning
qattiqligidan u kishiga uyqu g‘alaba qilolmadi.
Suhbatdan bahramand bo‘libdilar. Bu holni ko‘rib
Hazrat Xizr a.s. dedilar: “Siz orif bo‘lgaysiz,
inshoolloh!” Xoja Xizr a.s. nafaslarining barakotidan
butun dunyoga Xoja Orif nomi bilan mashhur
bo‘ldilar.
Ma’lumki, uyquning ustidan g‘alaba qilish uchun
ko‘zlarga tuz sepish va og‘riqning qattiqligidan uyquni
yengish motivi an’anaviy epik motivlardan biridir.
Shunga o‘xshash motiv ertaklarda ham uchraydi.
Binobarin, “Bulbuligo‘yo” ertagida Kenja botir
bog‘dagi asl zabarjad mevalarni o‘g‘irlab ketayotgan
Bulbuligo‘yo ekanligini aniqlash uchun tunda
qorovullik qilar ekan, uxlab qolmaslik maqsadida
jimjilog‘ini kesib, unga tuz bosadi va og‘riqdan
ko‘ziga uyqu kelmaydi. Shu yo‘l bilan u sirli
voqeaning guvohi bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan
afsonada ana shu an’anaviy epik motivdan
foydalanilgan.
2) Qahramonga safarida hamroh bo‘lishi –
Iskandarning tiriklik suvini izlashi haqidagi “Obi
hayot”, “Iskandar va aqlli yigit” kabi tarixiy
afsonalarda hayot suvini axtarib yo‘lga chiqqan
qahramonga Xizr hamroh bo‘ladi. Bu mavzudagi
afsonalarning barchasida hayot suvini Iskandar emas,
balki Xizr topadi va shu g‘aroyib suvdan ichganligi
uchun mangu tirik bo‘lib qoladi. “Obi hayot”
afsonasida aytilishicha, dengizdan o‘tib, qorong‘ulik
diyoriga yetib borganlarida Xizr bir yo‘lni, Iskandar
esa boshqa yo‘lni tanlab oladilar. Xizr bir joyga
borganda qorni ochib, suv bo‘yida o‘tirib, pishgan
baliqni yemoqchi bo‘ladi. Shu payt Xizr qo‘lini suvga
tiqadi va uning qo‘lidan tomgan bir tomchi suv
baliqning ustiga tushadi hamda jonivor o‘sha
zahotiyoq tirilib ketadi. Xizr o‘zi izlayotgan suv shu
ekanligini anglab, undan ichadi va abadiy hayotga
erishadi.
3) Qahramon bilan ilohiy kuchlar o‘rtasida
vositachilik qilishi – “Bobo Ravshan” haqidagi qissa
syujeti asosida yuzaga kelgan xalq afsonasida
Xizrning homiyligi o‘ziga xos tarzda ifoda etilgan. U
hazrat Alining ahvolini Xudoga bayon qilib,
qahramon tog‘ orasiga g‘oyib bo‘lgan o‘g‘li bilan
qachon diydor ko‘rishishi haqidagi ma’lumotni bilib
beruvchi vositachi personaj vazifasida kelgan.
Afsonada tasvirlanishicha, ajdarhoni o‘ldirib,
podshohning shartini bajargan hazrat Aliga shoh o‘z
qizini beribdi va undan tug‘ilgan bolaga Imom Ma’di
deb ism qo‘yibdilar. Imom Ma’di ulg‘ayib, o‘z
otasining yurtiga boribdi va tanimasdan u bilan
olishibdi. Ali uch marta yigitni yiqitmoqchi bo‘lib
ko‘taraman desa, ko‘tarolmabdi, burnidan tirqirrab
qon chiqibdi. Navbat Imom Maьdiga yetibdi. U “Oh,
katta buvam, madad ber!” – deb Alini ko‘tarib yerga
urmoqchi bo‘lganida, Ali “Sening buvang, otang kim
bo‘ladi? Isming nima?” – deb so‘rabdi. Yigit: “Otam
Ali, o‘zim Imom Ma’di” – deb javob beribdi. Ali
unga: “Sen mening o‘g‘limsan, sening otang Ali men
bo‘laman!” – debdi. Imom Ma’di xijolat tortib: “Men
otamning yoqasini ushlab gunohkor bo‘ldim. Endi
ular bilan birga yashay olmayman!” – debdi-da, toqqa
qarab qochibdi. Toqqa: “Meni bag‘ringga ol. Men ota-
akalarim oldida sharmanda bo‘ldim. Otamning
yoqasini ushlab, gunohga qoldim” – debdi. Tog‘
ochilib, Imom Ma’dini bag‘riga olibdi, Ali tashqarida
qolib, shaharga yig‘lay-yig‘lay qaytibdi. Yo‘lda Xo‘jai
Xizrga duch kelibdi. Xo‘jai Xizr Alidan: “Nimaga
yig‘layapsan?” – deb so‘rabdi. Ali bor gapni aytib
bergach, Xo‘jai Xizr: “Qo‘y, yig‘lama, men borib
Xudodan so‘rayman. U javob beradi!” – debdi-da,
Xudoning oldiga borib, Alining azoblanayotganligini
aytibdi. Shunda Xudo: “Bor Aliga ayt, yig‘lamasin!
Qachon dunyo oxir bo‘lsa, o‘sha vaqtda Imom Ma’di
tog‘ning ichidan chiqadi. Qirq yil podshoh bo‘ladi,
undan so‘ng dunyo oxir bo‘ladi!” – debdi.
Payg‘ambarlar haqidagi afsonalarda Jabroil
Olloh va payg‘ambarlar o‘rtasida vositachilik qilsa,
avliyolar haqidagi afsonalarda bunday vositachilikni
Xo‘jai Xizr amalga oshiradi.
4) Xizrning qahramonga ustozlik qilishi –
“Abduxoliq Gʻijduvoniy” afsonasida aytilishicha, bu
ulug‘ zot dil zikri sabog‘ini Hazrati Xoja Xizr (a.s.)
dan olib, u bilan doimiy mashg‘ul bo‘lgan emish.
5)
Qahramonning Xizr bilan hamsuhbat
bo‘lishi – xalq tasavvuriga ko‘ra, har bir odam o‘z
umri davomida Xizrni bir necha marta (odatda, 7
marta deyiladi) ko‘rish baxtiga musharraf bo‘lar,
ammo ko‘pchilik o‘zining bu zot bilan uchrashganini
bilmay qolar emish. Faqat alohida qudrat sohibi
bo‘lgan, ya’ni g‘oyib bilan muloqot qila biladigan
kishilargina Xizrni taniy olisharmish. Ana shunday
tasavvur tarixiy afsonalarda o‘z ifodasini topgan.
“Bahouddin va Amir Husayn” afsonasida
tasvirlanishicha, Bahouddin Naqshband Qasri
Orifondagi hovuz bo‘yida bir nuroniy chol bilan
gaplashib o‘tirganida, shogirdi kelib qoladi. Birozdan
keyin ustozi Amir Husaynning oldiga borib, bu
nuroniy bobo Xizr ekanligini aytadi.
Afsonalarda Xizrning buloq, quduq yoki hovuz
bo‘yida uchrashi tasvirlanishi bejiz emas. Buniig
sababini
folklorshunos
M.Jo‘rayev
shunday
tushuntiradi: “Chunki mifologik tasavvurlarga ko‘ra,
Xizr suv kulti bilan bevosita aloqador ezgulik homiysi
sanaladi”. Ana shu e’tiqodiy ishonch o‘zbek xalq
afsonalarida ham o‘z ifodasini topgan.
Ayniqsa, suvliklar nomi bilan bog‘liq joy
nomlari to‘g‘risidagi (“Namangansoy”, “Jilbuloq”
chashmasi va h.k. kabi) afsonalarda u yoki bu
toponimning
kelib
chiqishi
ko‘pincha
Xizr
sarguzashtlariga bog‘lab talqin qilinishi kuzatiladi.
6) Ba’zi toponimik afsonalarda joy nomining
kelib
chiqishiga
Xizr
sababchi
bo‘lganligi
tasvirlanadi. Bunday afsonalarda Xizr buva imoni
yo‘q, dili nopok, niyati buzuq kishilarni tepa, tosh yo
maxluqqa aylantirib qo‘yishi aks ettiriladi. Masalan,
bir tepalikning nomi Choshtepa ekan. Uning shunday
deb atalishiga sabab ikki-uchga bo‘linar ekan. Katta
tepa, katta tepaning oldida yana ikkita tepa bor ekan.
Bu tepalar aslida uch aka-ukalar ekan. Uch aka-uka
ahil-inoq yashar, ko‘ringan kishiga yaxshilik qilishar
ekan. Har yili bug‘doy ekib, bir joyda katta xirmon
qilishar ekan. Xirmonni yanchib shoxa bilan joylab,
uch sanoch bug‘doy qilar ekanlar. Kunlardan bir kuni
katta aka safarga ketib, xirmon ko‘tarish o‘rtancha uka
bilan kichik ukaga qolibdi. Bular bug‘doy ekib, uni
o‘rib, yanchib, donni taqsimlashga tushibdilar. Katta
akamiz bug‘doyni ekish, o‘rish, yanchishda
qatnashmadi. Savdodan boy bo‘lib qaytadi, shuning
uchun somonini unga qoldirib, bug‘doyini ikkovlon
bo‘lib olamiz, – deyishibdi-da, bir tomonga somonni
uyushibdi. Shu tariqa aka-uka bug‘doyni bo‘lishga
tushibdi. Birovi “Seniki ko‘p, meniki oz”, debdi,
ikkinchisi “Yo‘q, seniki ko‘p, meniki oz”, debdi.
Ikkovlon don talashib mushtlashibdi, qonga
belanishibdi. Shu payt katta aka kelib qolib, undan
ham aql qochib:
Hali shunaqami, somoni mengayu bug‘doyi
sizlargami?! – deya uning ham dili buzilib, janjalga
qo‘shilib ketibdi. Shu payt oppoq soqolli, malla to‘nli,
qo‘lida hassasi bilan Xizr buva kelib qolibdi-da, gap
nimadaligini so‘rab-surishtirib, ularni murosaga
keltirmoqchi bo‘libdi: Hech bir ish chiqmabdi, uch
aka-uka ko‘nmabdi. Shunda Xizr buva duo bilan katta
akani somonga aylantirib, somonga qo‘shibdilar va
Somontepa deb atabdilar. Ikki aka-ukani tuproqqa
aylantirib, ikki kichik tepa qilibdilar. Shu tariqa aka-
ukalar o‘rtasidagi ittifoqqa putur yetib, ular tepalarga
aylanishgan ekan.
7) Yana bir afsonada Xizr bergan oq olma bilan
Xoja Yusufning osongina jon taslim qilib, u dunyo
rohatiga erishganligi hikoya qilinadi. Jumladan: “Xoja
Yusufning muborak yoshlari to‘qson beshga yetgan
edi. Jon berayotgan paytlarida Hazrati Xizr a.s. , Ilyos
a.s., abdol, qutb va g‘avs kelib vidolashdilar.
Hazrati Xizr a.s. Xojaning qo‘llariga oq olma
berdilar. Xoja uni hidlab, jon berdilar”, –
deyiladi[3.B.25].
M.Jo‘rayev Xizr bilan bog‘liq o‘zbek xalq
afsonalarida bu mifologik personaj boshiga mushkul
savdo tushgan kishilarga homiylik qiluvchi afsonaviy
xaloskor, dono va zukko maslahatchi, boqiy hayot
suvini topib ichganligi uchun abadiy barhayotlikka
erishgan afsonaviy qahramon, shifobaxsh chashmalar
ko‘zini ochgan g‘ayri oddiy shaxs, cho‘l va sahrolarda
g‘oyibdan paydo bo‘lib, qiyin ahvolda qolgan
yo‘lovchilarga ko‘mak beruvchi ezgulik timsoli,
dehqon dalasiga mo‘l hosil va baraka ato etuvchi
hosildorlik ramzi, odamlarni hamisha qo‘llab-
quvvatlab yuradigan ezgu pir yoki aziz avliyolardan
biri qiyofasida namoyon bo‘lishini qayd qilar ekan,
afsonalardagi Xizr obrazi ertak va dostonlarga
nisbatan qadimiy mifologik qarashlarni o‘zida
mukammalroq aks ettirgan bo‘lishini alohida
ta’kidlaydi[9.B.104-118]. Folklorshunos K.Imomov
esa Xizr obrazining o‘zbek xalq afsonalarida ideal
qahramon sifatida badiiy talqin qilinishini, shuning
uchun u o‘lim bilmas, zarb o‘tmas, o‘tda yonmas
xususiyatda tasvirlanishini, uning bu xususiyati diniy
moʻjiza emas, balki magik xususiyat ekanligini, shu
sababli u bordan yo‘q bo‘lib, yo‘qdan bor bo‘liishni,
goh odam, goh jonivor, goh biror buyum shaklida
paydo bo‘lib, qahramonning ezgulik yo‘lida g‘alaba
qozonishiga ko‘mak berishini qayd etadi[12.B.9].
F.Nurmanov Xizr obrazining genezisi va uning
o‘zbek folkloridagi talqini masalasini maxsus tadqiq
qilar ekan, u bilan bog‘liq xalq qarashlarini
umumlashtirib,
atroflicha
yoritishga
harakat
qiladi[19.B.7-22].
Ko‘rinyaptiki, afsonalarda Xizr obrazi real
shaxslar obrazi bilan bir qatorda ishtirok etadi. U
xayoliy-mifologik personaj hisoblanadi.
XULOSA
Xullas,
syujet
voqealarida
mifologik
qahramonlar bilan real tarixiy shaxslar obrazi yonma-
yon faoliyat ko‘rsatishi afsonalarning o‘ziga xos janriy
belgilaridan biridir. Shu orqali o‘zbek xalq afsonalari
syujetining murakkab qatlamga ega ekanligi
anglashiladi. Ulardagi mifologik qatlam esa
qadimiyligi va an’anaviyligi bilan e’tiborni tortadi.
Mifologik personajlar ishtirok etgan afsonalarda,
asosan, insonning aql-zavovati, kuch-qudrati har
qanday tilsimli kuchlardan yuksakligi ulug‘lanadi.
Xullas, afsonalarda xalqning ma’naviy, ruhiy,
moddiy madadkoriga aylangan mifologik obrazlar
ham alohida o‘rin tutadi. Ular goh odam, goh jonivor,
goh narsa-buyum shaklida namoyon bo‘lib, ko‘pincha
odamlarga og‘ir vaziyatlarda madad beradi.
Afsonlarda odamning paydo bo‘lishi haqidagi
qarashlar alohida o‘rin tutadi.
“Kayumars”
shunday
mazmundagi afsonalardan biridir. Aslida mifologik
qahramon bo‘lgan Kayumars timsoli afsonalarda
ilk
odam obrazi
da talqin qilinadi. Kayumars (aslida
Gavomard) “Avesto”da tasvirlangan ilk odamning
nomidir.
Qadimgi mif va afsonalarda odamning ilk
avlodlari ulkan ko‘rinishga ega bo‘lganligi talqin
qilinadi[4.B.9-22]. Shuning uchun afsonalarda
ulkan
odam obrazi
talqini alohida ko‘zga tashlanadi.
Amudaryo homiysi Hubbi, Ho‘jimado‘liq, Hoji mulk
kabilar shular jumlasidandir.
Hubbi o‘zbek xalq afsonalarida ko‘p
uchraydigan mifologik obrazlardan biridir.
U
ajdodlarimizning suv kulti bilan bog‘liq eng qadimiy
mifologik qarashlarini o‘zida saqlab kelayotir. Shuning
uchun kemachilar, solchilar, miroblar Hubbidan madad
so‘rab, uning kultini e’zozlaydilar.
Bu
xayoliy
obraz
haqida
o‘zbek
folklorshunosligida M.Jo‘rayevning alohida ilmiy
maqolasi e’lon qilingan. M.Jo‘rayev ta’kidlashicha,
Hubbi obrazi xayoliy obraz bo‘lib, kult miflari asosida
yaratilgan[10.19-24;11.B.28-38].
Hubbi
mifik obrazi qatnashgan afsonalar
Xorazm, Buxoro va Farg‘ona viloyatlarida keng
tarqalgan. Afsonalarda Hubbi obrazi quyidagi
fazilatlar asosida badiiy talqin qilinadi:
a) daryo suvining sathini nazorat qilib turuvchi
homiy;
b) cho‘kkanlarni qutqaruvchi homiy;
v) o‘lgan jonzotlarni tiriltira oluvchi moʻjizakor
kuch;
g) zarur bo‘lganda boshqa qiyofalarga (masalan,
qushga) aylana oladigan g‘aroyib timsol;
d) birinchi bo‘lib kema yasagan va odamlarga
daryoda suzishni o‘rgatgan homiy.
“Darang‘i machit” nomli o‘zbek afsonasida daryo
ichidan Hubbi chiqib keladi. U qo‘lidagi hassasini
qirg‘oqqa qadab qo‘yib, o‘zi sohil bo‘ylab yurib
ketadi. Hubbining hassasidan turong‘il o‘sib chiqib, asta-
sekin ko‘payib ketib, katta turong‘ilzorga aylanadi.
Afsonalarda aytilishicha, Ho‘jimado‘liq qo‘li
osmonga yetadigan, o‘z ovini quyoshga tutib pishirib
yeydigan ulkan inson bo‘lgan. Xuddi shunday
xususiyatga Amudaryo homiysi Hubbi bilan Hoji
mulk ham ega bo‘lgan. M.Jo‘rayev bu haqda: “O‘zbek
folkloridagi “quyoshga qo‘li yetadigan” afsonaviy
daroz odamlar obrazi zamirida olamning yaratilishi
haqidagi samoviy miflarda tasvirlangan yaratuvchi
qahramon
to‘g‘risidagi
xalq
qarashlari
mujassamlashgan”, – deb ko‘rsatadi[7].
Afsonalar orasida
ulkan odamlar
haqidagi
afsonalar anchagina. Ular alohida turkumni tashkil
etadi. Shunday afsonalardan biri Arslonbobo nomi
bilan bog‘lab talqin qilinadi: “...Dunyoda Arslonbobo
nomli xislatli kishi o‘tgan ekanlar. Arslonboboning
bo‘yi ikki-ikki yarim odamning bo‘yiday ekan.
Kuchda tengsiz bo‘lib, tomday-tomday toshlarni bir
qo‘lida ko‘tara olar, dov-daraxtni ildiz-pildizi bilan
yulib ola olar ekan. Shunday xislatli odam bir dam
solish bilan oqayotgan daryo suvini oldinga emas,
orqaga oqiza olar, yog‘ayotgan yomg‘irni to‘xtatib,
istasa havoga bulut chaqirib, yomg‘ir yog‘dira bilar
ekan. Arslonbobo odamlarga yaxshiliklar qilib,
to‘qqiz yuz yil yashabdi. Arslonbobo kelib yashab
qolgan, moʻjizalar ko‘rsatib odamlarni qoyil qoldirgan
joy Arslonbobo deyiladigan bo‘libdi. To‘qqiz yuz yosh
yashab vafot etgach, shu joyga dafn etilibdi. Bu joy
hammaning ziyorat qiladigan joyiga aylanibdi. Kimda
kim astoydil ziyorat qilib, namoz o‘qib, qur’on tilovat
qilib, savobini bag‘ishlasa, u kishi niyatiga yetmay,
maqsadi amalga oshmay qolmas ekan”.
Sehrli ertaklar orasida mitti polvonlar haqidagi
ertaklar mashhurdir, ammo afsonalarda mitti
polvonlar obrazi uchramaydi.
ADABIYOTLAR:
[1]
Асотирлар ва ривоятлар. 1-китоб. Тўплаб,
нашрга
тайёрловчилар
М.Муродов
ва
М.Шайхова. – Т.: Ёш гвардия, 1990. – Б.41.
[2]
Басилов В.Н. Культ святых в исламе. – М.:
Наука, 1970.
[3]
Бухорий С.С. Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти
пир. – Т.: Янги аср авлоди, 2006. – Б.25.
[4]
Боболардан қолган нақллар. (Афсона, ривоят,
ирим-сирим ва халқ тақвими). Тўплаб, нашрга
тайёрловчилар, сўз боши ва изоҳлар муаллифи:
М.Жўраев, У.Сатторов. – Т.: Фан, 1998. – Б.9-
22.
[5]
Жуманазаров У. Ўзбек фольклори ва тарихий
воқелик. – Т.: Фан, 1991.
[6]
Жуманазаров У. Тарих, афсона ва дин. – Т.:
Ўзбекистон, 1990.
[7]
Жўраев М. Ўзбек халқ самовий афсоналари. –
Т.: Фан, 1995;
[8]
Жўраев М. Ўзбек халқ тақвими ва мифологик
афсоналар. – Т., 1994.
[9]
Жўраев М., Шомусаров Ш. Хизр // Ўзбек
мифологияси ва араб фольклори. – Т.: Фан,
2001. – Б.104-118.
[10]
Жўраев М. Хоразм мифологиясида Ҳубби
культи. – Илм сарчашмалари. – Урганч. – 2002.
– №1. – Б.19-24.
[11]
Жўраев М., Саидова Р. Бухоро афсоналари.
Сўзбоши. – Т.: А.Қодирий номидаги Халқ
мероси нашриёти, 2002. – Б.28-38.
[12]
Имомов К. Афсона // Ўзбек фольклори
очерклари. 3 томлик. 2-том. – Т.: Фан, 1989. –
Б.9.
[13]
Имомов К. Афсона жанри // ЎТА, 1976, 4-сон,
68-72-б.
[14]
Имомов К. Афсона // Ўзбек фольклори
очерклари. 2-том. – Т.: Фан, 1989, 3-31-б.
[15]
Имомов К. Ўзбек халқ прозаси. – Т.: Фан, 1981.
[16]
Ипак йўли афсоналари. (Жой номлари билан
боғлиқ
афсоналар).
Тузувчи,
нашрга
тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи
М.Жўраев. – Т.: Фан, 1993. – Б.18.
[17]
Каюмов
О.С.
Легенды
о
чудесах
мифологических покровителей узбекского
шамана/ Народы алтая в социокультурном
пространстве России на рубеже эпох сборник
статей, посвященный 30-летию образования
Республики Алтай и 265-летию добровольного
вхождения алтайского народа в состав
Российского
государства.
Горно-Алтайск,
2021.– С. 466-474.
[18]
Муродов М. Афсоналарда шоир сиймоси. //
Ўзбек тили ва адабиёти. – 1967. – 4-сон. – Б.24-
28-б.;
[19]
Нурмонов Ф.И. Хизр образининг генезиси ва
унинг ўзбек фольклоридаги талқини: Филол.
фанлари номзоди ... дисс. автореф. – Т., 2007. –
Б.7-22.
[20]
Раҳмонова
М.Р.
Ўзбек
халқ
тарихий
афсоналарининг ўзига хос хусусиятлари,
генезиси ва таснифи: Филол. фанлари номз...
дисс. автореф. – Т., 2004.
[21]
Рўзимбоев С., Бекчанов Ш. Афсона ва тарихий
ҳақиқат. –Хива, 2000.
[22]
Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фольклори. – Т.:
Фан, 1986. – Б.111-138.
[23]
Снесарев Г.П. Три хорезмские легенды в свете
демонологических представлений // Советская
этнография, 1973, № 1, с. 48-58.
[24]
Снесарев
Г.П.Хорезмские
легенды
как
источник по историии религиозных культов
Средний Азии. - М.:” Наука”, 1983;
[25]
Толстова Л.С. Исторические предания Южного
Приаралья. – М.: Наука, 1984.
[26]
Эшонқулов Ж.С. Ўзбек фольклорида дев
образининг мифологик асослари ва бадиий
талқини: Филол. фанлари номзоди ...дисс.
автореф. – Т., 1996. – Б.8-23.
[27]
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат
Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-2995-
сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш,
тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада
такомиллаштириш
чора-тадбирлари
тўғрисида»ги қарори // «Халқ сўзи» газетаси. –
Тошкент, 2017 йил, 25 май.
[28]
Ўзбек халқ асотирлари. Жаҳон халқлари
эртаклари. Ўн жилдлик. 3-жилд. Ўзбек
асотирлари, ҳикматлари, ривоятлари. – Т.:
А.Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти,
1993. – Б.182.
[29]
Қаюмов О.
Шамон афсоналари//Oʻzbek tili va
adabiyoti. 2004. № 6. – Б. 38-40.
[30]
Қаюмов О. Ўзбек шомон маросим фольклори
поэтикаси. – Тошкент: Иқтисод-молия, 2021.
[31]
Қаюмов О.
Пари образининг генезисига доир
мулоҳазалар//
ХХ
аср
ўзбек
фольклоршунослиги антология. – Тошкент:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси.2017.– Б.
575–580.
