Matematika Fanidan O‘quvchilar Bilan Ishlashda “Fandan Fanni
Topamiz” va “3+2” Metodlaridan Foydalanib Samarali Dars Tashkil
Etish
Asadullayeva Nargiza
Toshkent amaliy fanlar universiteti, O‘zbekiston, Toshkent 100149, Gavhar ko‘chasi, 1
https://doi.org/10.5281/zenodo.10442574
Kalit so‘zlar:
Innovatsion usullar, metodika, loyiha, electron darslik, mavzu bayoni.
Annotatsiya:
O‘quvchilar bilan ishlashda o`quvchilarning ruhiy hоlatlariga e’tibоr bеrgan hоlda darslarni tashkil etib, dars
jarayonida ilg‘оr pеdоgоglarning ish uslublaridan o`z o`rnida fоydaanish, har bir darsni fanlararо bоg‘lanishda
o`tish va uzviyligini ta’minlash, o`quvchilarning bilim darajasini ko`tarish uchun qo`shimcha adabiyotlardan,
vidеоfilmlardan, kоmpyutеr tехnikasidan,intеrnеt va elеktrоn darsliklardan unumli fоydalanishga erishish,
ilmiylikka e’tibоr qaratib, o`quvchilarni erkin qo`yish,bоlalarning xaraktеriga,qiziqishlariga qarab,ular bilan
do`stlashgan,ularni tushungan hоlda darslarni оlib bоrish, eng muhimi, ilmiy yangilik yaratib bоlalar qiziqishini
оshirish.
KIRISH
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarga
bilim berishning zamonaviy pedagogik innovatsion
uslublarini joriy etish O‘zbekiston Respublikasi
iqtisodiyoti keyingi 10 yil ichida dunyoning taraqqiy
etgan mamlakatlar qatoriga kirishi, ya’ni 2030-yilga
kelib iqtisodiyotning fan va texnika yo‘nalishi
bo‘yicha jahonda yetakchi davlatlardan biriga
aylanishiga zamin yaratishda muhim shartlardan
biridir.
Matematika olamni bilishning asosi bo‘lib,
tevarak-atrofda kechayotgan voqea va hodisalarning
o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishda hamda
ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologiyalarning
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumki, matematika fani inson aqlini
charxlaydi, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan
maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani
tarbiyalaydi, algoritmik tarzda tartib-intizomlilikka
o‘rgatadi va eng muhimi mulohaza yuritishga
chorlaydi hamda tafakkurni kengaytiradi.
Muhtaram
Prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoyev
ta’kidlaganidek, “Matematika hamma fanlarga asos.
Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli, keng tafakkurli
bo‘lib o‘sadi, istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab
ketadi”.
Mamlakatimizda matematika 2020-yildagi ilm-
fanni rivojlantirishning ustuvor yunalishlaridan biri
sifatida belgilandi hamda matematika ilm-fani va
ta’limi rivojlantirishini yangi sifat bosqichiga olib
chiqishga qaratilgan qator tizimli ishlar amalga
oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining barcha ta’lim
maktablari uchun majburiy bo‘lgan Davlat ta’lim
standartlari talablarida berilgan tayanch ta’lim
mazmuni bajarish, o‘quv dasturiga zamon talablaridan
kelib chiqib, fundamental, nazariy yoki eksperimental
fan sifatida yondashish, fanning falsafiy va
metodologik jihatdan yangilanishini, ta’lim mazmuni
va o‘qitish uslubiga nisbatan takomillashtirilgan,
samarali boshqaruv usullarini ishlab chiqishni taqozo
etadi.
Iqtisodiy talablarni bajarish uchun bunyodkor va
ijodkor kadrlarni tayyorlash bilan bir qatorda, bu
yutuqlardan iste’molchi sifatida foydalanuvchilarga
ham sifatli ta’lim berilishi lozim.
Fan texnikaning keskin rivojlanishi, olamning
globallashuvi
hamda
axborot-kommunikatsion
texnologiyalarning taraqqiy etishi insonlarning dunyo-
qarashini, muvaffaqiyatga erishish usullarini, inson
salohiyati, qobiliyati hamda yaratuvchanlik faoliyati
jamiyatning asosiy kapitali bo‘lib xizmat qiladi. Bu
holatda jamiyatdagi har bir o‘quvchi shaxsining
jamiyatda
raqobatbardosh
bo‘lib
shakllanishi,
o‘zgaruvchan
ijtimoiy-iqtisodiy
muhitga
moslashuvchan, faol, ijtimoiy yetuk salohiyatli, yuqori
darajadagi bilim egasi, ruhan va qalban chiniqqan
komil insonni shakllantirish davlatimiz oldidagi
vazifalardan biridir.
STEAM
zamon
talablari
asosida
xalqaro
miqyosida o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda
umumta’lim fanlari bo‘yicha fanlararo bog‘lanish va
amaliy yondashuvga e’tibor qaratiladi, o‘quvchilarni
o‘quv loyiha va o‘quv-tadqiqotchilik rivojlantiriladi.
Shunday ekan o‘quvchilarga mazmunli va esda
qolardi dars tashkil etilsa fanga bo‘lgan qiziqishi
kundan kunga ortib boradi.
“3+2”
va
”FANDAN FANNI TOPAMIZ”
metodi ham STEAM talablari asosida tuzilgan.
Bu metodda ishlash o‘quvchilarning darsda
faolligini ta’minlaydi, har biri uchun munozara
huquqini beradi, bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchi ham
o‘z g‘oyalarini taklif qila oladi.
“3+2”
va
“FANDAN
FANNI TOPAMIZ”
bu ikkalasi bir paytda
ishlatiladi. Har bir yangi mavzu o‘tib berilgach,
o‘quvchilarni guruhga bo‘lib matematika fanni boshqa
fanlar bilan bo‘glab kichik loyiha tayyorlashadi.
Keyingi darsga guruhning har bir a’zosi loyihaga
qushgan o‘z hissasi haqida taqdimot qilib beradi.
Qo‘llash usuli:
1.
Guruhni o‘qituvchi yordamida tashkil qilib
oladilar, bu guruhni tashkil etish uchun o‘qituvchi
informatika, fizika, biologiya kabi fan ustozlari bilan
ham fikrda tashkil etadi. Har bir guruhda 3 ta bo‘sh
o‘zlashtiruvchi va 2 ta iqtidorli ya’ni matematika
fanidan boshqa STEAM fanlarini yaxshi o‘zlashtirgan
o‘quvchi ishtirok etadi.
2.
Loyiha uchun daftar tutiladi.
№ F.I.Sh
Mutaxassisligi
Vazifasi
Loyihaning boshlanish sanasi, loyihaning mavzusi,
guruh nomi ko‘rsatiladi.
3.
Mavzuga oid muammo tanlab olinadi.
4.
Tanlangan mavzu bo‘yicha bilim, ko‘nikma,
malaka oldindan egallangan bo‘lish kerak.
5.
“3+2” a’zolari o‘rtasida vazifalar aniq qilib
taqsimlanadi (misol uchun, har bir o‘quvchi
munozarani boshqaradi, ikkinchi o‘quvchi fan bilan
bog‘laydi, uchinchi o‘quvchi dizayniga, to‘rtinchi
o‘quvchi taqdimot tayyorlaydi, beshinchi o‘quvchi
shu mavzu bo‘yicha ma’lumot to‘playdi).
6.
O‘quvchilarga faoliyatini bajarish bo‘yicha
aniq va xajm jihatdan ko‘p bo‘lmagan tushuntirish
beriladi va guruh tezligi turlicha bo‘lishini inobatga
olgan holda vaqt chegarasini belgilaydi.
7.
Berilgan vaqt bir hafta yoki uch kun bo‘lishi
mumkun. O‘quvchilar tayyorlagan kichik loyihasini
o‘quvchilarga taqdim qiladi, boshqa guruhlar
tomonidan kuzatiladi va savollar beriladi. Har bir
guruh o‘z loyihasini himoya qiladi.
8.
Natija xulosa qilinib, o‘qituvchi tomonidan
baholanadi va g‘olib guruh aniqlanadi.
Mavzu: Ko‘rsatkichli va logarifmik funksiyalar
yordamida modellashtirish
Darsning maqsadi:
a) ta’limiy maqsad:
O‘quvchilarga
. “Ko‘rsatkichli va logarifmik
funksiyalar yordamida modellashtirish “ to‘g‘risida
bilim berish, mavzu ustida ishlash;.
b) tarbiyaviy maqsad:
O‘quvchilarda
izchil
mantiqiy
fikrlashni
shakllantirish, fikrlash qobiliyatini kengaytirish..
v) Rivojlantiruvchi maqsad:
1. Darslikdagi mavzuga doir mashqlarni mustaqil
ishlash malakasini oshirish.
2.O‘quvchilarda madellarni shakllantirish
O‘QUV JARAYONINI AMALGA OSHIRISH
TEXNOLOGIYASI
Dars turi:
Umumlashtiruvchi
Darsda
foydalanilgan
metodlar:
“3+2, “Fandan fanni
topamiz”,”Modellashtirish
usullari”
Dars jihozi:
Darslik, rag‘bat kartochkalari,
kompyuter, proyektr, slayd,
ko‘rgazmali va didaktik
materiallar
Rag‘bat kartochkalari
Dars shiori: Konstruktorlash, modellashtirish
hamda dasturlash sirlaridan bo‘ling ogoh.
Tashkiliy
qism:
O‘quvchilarning
darsga
tayyorgarligi nazorat qilinadi.
O‘qituvchi:
Uyga
berilgan
topshiriq
(mavzusi
ekranda
namoyish etib boriladi):
O‘quvchilarga bugun o‘tiladigan mavzular
yuzasidan ma’lumot to‘plash berilgandi.
Loyiha kuzatiladi, loyiha daftari tekshiriladi. Har
bir o‘quvchining vazifalari o‘quvchilar bilan
muhokama qilinadi. Eng yaxshi dizayn va targ‘ibotchi
aniqlanadi guruhdan. Topshiriq yakunida guruhlarga
rag‘bat ballari topshiriladi
Yangi mavzu bayoni:
O‘qituvchi:
Aziz,
o‘quvchilar!
O‘tgan
darslarimizda natural va o‘nli logarifmlarni o‘tgan
edik. Biz endi mavzuni qaerlarda tatbiq qilinishini
kuramiz.. Keling bugungi darsimizda natural logni
kurib chiqamiz. Bu Ln ko‘rinishda berilgan bo‘ladi.
Masalani ishlashimiz uchun kimyo, biologiya va fizika
fanlarini bilish talab etiladi.
1-masala:
Rasmda tasvirlangan mamontlarning qachon
yashaganini taxminiy hisoblang.
Olimlar tarixda yashagan hayvonlarni qachon
yashaganligini ln orqali hisoblashgan. Masalan
mamontlar qoldiqlaridagi
𝐶
14
miqdoriga qarab ular
qachon yashaganlarini bilish mumkun. Uglerod o‘zi 6
praton va 6 ta neytron bor. Qo‘shadigan bo‘lsak 12 ta
izatop bo‘ladi. Bizda 14 bo‘lgani uchun 6 ta praton va
8 ta neytron bor. Barcha tirik organzmlariga ham
mavjud.
𝐶
14
6p+8n=14 bo‘ladi.
Biz bilamiz uglerod bu stapl, bu emirilmaydi,
ugleroddagi izotoplar yemirilib boradi, chunki ular
radiaktiv hisoblanadi. Izotopning yemirilish davri
taxminan 5700 yilga teng.
Bu degani 1kg 14 chi izotob bo‘ladigan bo‘lsa
5700 yil kutadigan bo‘lsak, 500gramm bo‘lib qoladi.
Yarmi 5700 yil davomida yimirelib ketgan bo‘ladi. U
boshqa elementlarga aylanib ketgan bo‘ladi. Mamont
qoldiqlarini topib,
𝐶
14
miqdorini hisoblaydi,
Mamont vafotidan keyin tarkibidagi uglerodlar
kamayib boradi. Bu esa quyidagi formula bilan
topiladi.
𝑁 = 𝑁
0
𝑒
−µ𝑡
(1) ,
µ =
𝐿𝑛2
𝑇
1/2
(2) , e=2,71
N-vaqt o‘tgandan keying miqdor,
𝑁
0
– dastlabki
miqdor, t-qancha vaqt o‘tganligi, T- istalgan
elementning yarm yemirilish davri
Masalan, mamontda 10%
𝐶
14
qolgan bo‘lsa, u
qachon yashagan?
Bizga berilgan ma’lumotlardan foydalanib
hisoblaymiz.
Yechish:
𝑁 = 𝑁
0
𝑒
−µ𝑡
𝑇
1/2
= 5740
𝑁
𝑁
0
=
𝑒
−µ𝑡
0.1=
𝑒
−µ𝑡
ikki tomonini ln laymiz natijada
ln(0.1)=ln(
𝑒
−µ𝑡
)hosil bo‘ladi.
𝑙𝑜𝑔
𝑒
𝑒 = 1
ayniyatdan foydalanamiz, natijada-
µ𝑡 = ln (0,1)
ga teng bo‘ladi.
ln(
1
2
)
5740
*t=ln(0,1) bu esa
−0,69
5740
*t=-2,3 teng bo‘ladi.
Bundan t ni topsak, t= 19,133
Taxminan 19,133 ming yil oldin shu mamont
parchalanishi boshlangan.
Xulosa qilib aytganda rasmda tasvirlangan hayvon
19,133 ming yil avval yashagan.
Demak, har bir mavzuni qunt bilan o‘rgansak
hayotimiz
davomida
ishlatilib
borilarkan.
Bu
matematik masalani ishlash uchun kimyo va fizika
fanlarini mukammal bilish lozim ekan
2-masala.
Skripkachi qo‘shningizni tovushi sizga 70 dB b’lib
eshitilmoqda. Agar qo‘shningizni do‘sti kelib u ham
skripka chalishni boshlasa, u holda siz nechi dB
eshitasiz?
(
Matematika.
10-Sinf
(2017,
M.Mirzaahmedov, B.Haydarov).Pdf
, n.d.)
Shu masala bo‘yicha kichik loyiha tuzish
topshiriladi.
To‘plangan ma’lumotlar tinglanadi, o‘qituvchi
tomonidan qo‘shimcha tavsiya beriladi .
Bu misol uchun o‘nli logarifmdan foydalanamiz.
Biz bilamizki, tovushlar db da o‘lchanadi.
Yechish:
𝑁
𝑑𝐵
=10*lg(P) ,
𝑃 =
𝑤
𝑚
2
70 db =10* lg(P)
lg(P)=7 db
P=
10
7
Shartga ikkita odam skripka chalmoqda, demak
quvvatini toppish uchun quyidagi formuladan
foydalanamiz.
10*lg(2p)=
10*(lg2+lgP)=10*lg2+10*lgP=10*lg2+70dB=(3+70)
dB=73dB
Demak ikkitaga oshirsak, 3 db ga oshar ekan.
Xulosa qilib aytganda bu masalani yechishimiz uchun
musiqa fani bizga yordamga kelar ekan.
Yangi mavzuni mustahkamlash:
“3+2” metodi asosida ajratilgan guruhlar bilan
ishlanadi. Har bir guruhga quyidagi masala loyiha
tayyorlash ropshirig‘I beriladi va yuqoridagi ishlangan
masalalardan foydalanib ishlash tavsiya etiladi.
Masala: Sichqonlar haftasiga taxminan 20% dan
ko‘payadi. Agar ularga qarshi kurashilmasa. Dastlab
100 ta sichqon bo‘lgan bo‘lsa, ular 1 oydan keyin
qanchaga ko‘payadi?
Har bir guruh a’zolari o‘z fikrini bayon etadi keyin
masala yechishga o‘tishadi. Masala shartidan qaysi fan
bilan bog‘langanini toppish talab etiladi va fikrlar bi-
biri bilan solishtiriladi.
1.
O‘quvchiga muammo tashlanadi va uni
bartaraf qilish yo‘llarini aniqlash aaytiladi
2.
Sichqonlarga qarshi kurashilmasa qancha
kupayishini aniqlaydi.
3.
Buning uchun nimalarga e’tibor berish kerak?
4.
Har bir o‘quvchi loyiha ishiga o‘z hissasini
qo‘shadi:
-vazifalar yechimini qidiradi;
-xomashyoni hisoblaydi;
-model yaratadi;
-bajariladigan ishlarning algoritmini tuzadi va
taqdimot qiladi;
-dizayniga e’tibor beradi.
5. Masalani to‘g‘ri yechgan guruh
rag‘batlantiriladi.
Dars yakunlarini chiqarish
1.
O‘quvchilarning savollariga javob berish
2.
G‘olib guruhlarni aniqlash va baholarni e‘lon
qilish
Uyga vazifa:
192-193-194 masalalarni har bir
guruhga bo‘lib beriladi , taqdimot tayyorlash va fanlar
aro bog‘lash vazifa qilib beriladi.
NATIJA
Hozirgi yosh avlod raqamli texnologiya olami
yutuqlaridan foydalanishga qiziqadi. Konstruktorlash,
modellashtirish, robototexnika hamda dasturlash
sohasiga qiziquvchi yoshlarimiz safi kun sayin ortib
bormoqda. Shunday ekan
“3+2”
va
“Fandan fanni
topamiz”
metodi maktab o‘quvchilari o‘rtasida tajriba
o‘tkazilganda quyidagi natijalarni berdi:
1.Fanlar
yoki
mavzular
bo‘yicha
integratsiyalashgan ta’lim.
2.Real hayotda ilmiy va texnik bilimlarni qo‘llash.
3.Tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish
va muammolarni hal qilish.
4.O‘ziga bo‘lgan ishonchni orttirish.
5.Faol
muloqot
va
jamoaviy
faoliyatni
tashkillashtirish.
6.Texnik fanlarga qiziqishni rivojlantirish.
7.Loyihalarga
ijodiy
va
innovatsion
yondoshuvlarni amalga oshirish.
8. O‘quvchilarni ilm-fan va texnologiya
yangiliklariga tayyorlash.
9.
O‘quvchilarda
amaliy
ko‘nikmalarini
shakllantirish.
10. G‘oyalar generatori.
Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan
borayotgan
mamla-katimizning
uzluksiz ta’lim
tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat
bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalarini joriy qilish hamda samaradorligini
oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. [1]
Buning uchun, avvalo, uzliksiz ta’lim tizimining
barcha shakldagi ta’lim muassalarida ta’lim jarayoni
sifatida ta’minlovchi ilg‘or ilmiy-metodik jihatdan
asoslangan uslublarni amalda qo‘llash lozim. Bu
metodddan barcha matematika fani o‘qituvchilari
foydalanishi mumkun.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
[1].
Л.В.Голиш,
Д.М.Файзуллаева
Проектирование
и
планирование
образовательнқх технологии, Издателство:
ФАН, -Ташкент, 2006.
[2].
Z.A.Umarova
Effectiveness
of
organizing students’ self–education with the
facilities of media resources in educational
media environment // Revista geintec-gestao
inovacao e tecnologias 11 (2), 2021. P. 756-764
[3]. F.A.Umarova Peculiarities of the use of
information and communication technologies in
the teaching of special subjects in higher
education // ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal 11 (3), 2021.
P. 1523
[4]. Х.А.Умаров Интеграция как способ
совершенствования системы образования //
Актуальные проблемы современной науки,
2014. Стр. 120-123
