SINFDAN TASHQARI MASHG‘ULOTLARDA O‘QUVCHILARNING
KREATIV QOBILIYATLARINI METODIK RIVOJLANTIRISH
Mirzayeva Lobar
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko’chasi. 1, Toshkent 100149, Uzbekiston,
https://doi.org/10.5281/zenodo.10444494
Kalit so‘zlar:
Geografiya ta’limi, sinfdan tashqari ishlar, kreativ qobiliyat, ijodkorlik,
zamonaviy ta’lim metodlari.
.
Annotatsiya
Ushbu maqolada geografiya ta’limining samaradorligini oshirish, geografiya o‘qituvchisining
pedagogik mahorati hamda geografiya ta’limida o‘quvchilarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishda
sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish masalalari yoritilgan
KIRISH.
Geografiya ta’limi ham boshqa fanlardagi
singari pedagogika va didaktika bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lib zamonaviy o‘zgarishlar va talablar
natijasida
takomillashib
o‘zgarib
bormoqda.
Professor X.Vaxobov o‘zining “Geografiya o‘qitish
metodikasi” o‘quv qo‘llanmasida shunday fiklar
bildiradi: “Geografiya ta’limi deganda o‘quvchilarga
tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy komplekslarning tuzilishi
va asosiy qonuniyatlari haqida bilimlar beradigan
geografiya fanlari tizimiga aytiladi” [4; 38-b.].
Geografiya ta’limining samarali bo‘lishi
avvalo geografiya fani o‘qituvchisining pedagogik
mahoratiga, tajribasiga bog‘liqdir.Geografiya ta’limi
metodikasi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan
olimlar
A.S.Abduvoxidov.,
Z.A.Ganiyevlarning
ta’kidlashicha geografiya fani o‘qituvchisi o‘quvchi-
yoshlarga ham tabiiy geografiya, ham ijtimoiy-
iqtisodiy
geografiya
asoslarini
o‘zida
mujassamlashtirgan yagona o‘quv fani ekanligini
inobatga olgan holda kasbiy kompetentsiyaviy
yondashuvni amalga oshirishi zarur [1; 49-52-b.].
-geografiya
faniga
oid
xususiy
kompetensiyalar,
bevosita
kompetentsiyaviy
yondashuvga asoslangan DTSda o‘rin olgan bo‘lib,
bitiruvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yilgan
talablarda
ifodalangan;-
tayanch
kompetensiyalardan,
masalan,
kommunikativ
kompetentsiyani shakllantirish uchun innovatsion
ta’lim texnologiyalarini qo‘llash jarayonida o‘quvchi
tegishli mavzu bo‘yicha o‘z fikrini og‘zaki va yozma
tarzda bayon qilishi, o‘zaro muloqotga kirishish, o‘z
fikrini himoya qila olishi va boshqalarni ishontira
olishi, ziddiyatli vaziyatlardan chiqib keta olish kabi
ko‘nikmalarni shakllantirish; - geografik axborot
tizimi bilan ishlash kompetensiyasini shakllantira
borishni har bir o‘tilgan mavzuni mustaqil tarzda
mustahkamlash jarayonida amalga oshirish, ya’ni
mavzu bo‘yicha o‘z ustida ishlab, kompyuter,
internetdan, GIS kabi axborot manbalaridan samarali
foydalana olish va ma’lumotlarni qayta ishlash,
ma’lumotlar bazasini yarata olish, mediavositalardan
zarur bo‘lgan axborotlarni topa olish va qayta
ishlash, bo‘yicha ko‘nikma va malakalarni
shakllantirish.
Geografiya
ta’limining
samaradorligini
oshirishda zamonaviy ta’lim metodlari va vositalari
bilan bir qatorda sinfdan tashqari ishlarning
ahamiyati ham katta. Ayniqsa, o‘quvchilarning
ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishda sinfdan
tashqari ishlarni tashkil etish va olib borish
maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarning ijodkorlik
faoliyatlarining rivojlanishi, shuningdek, fanga
bo‘lgan qiziqishining ortishi o‘qituvchi tomonidan
sinfdan tashqari ishlarni qanchalik samarali tashkil
etishiga bog‘liq. Geografiya fani bo‘yicha sinfdan
tashqari ishlarning bir necha turlari mavjud bo‘lib,
o‘quvchilar dars davomida to‘liq o‘zlashtira
olmagan materiallarni aynan sinfdan tashqari
ishlarda o‘zlashtirishlari mumkin.
ADABIYOTLAR
TAHLILI
VA
METODOLOGIYA.
Geograf
olimlar
X.Vaxobov.,
N.R.Alimkulov., N.B.Sultonovalarning fikriga ko‘ra
sinfdan
tashqari
ishlarning
asosiy
maqsadi
o‘quvchilarni
har
tomonlama
barkamol
rivojlantirishdan iborat bo‘lib, fan bo‘yicha olgan
bilimlarini
chuqurlashtirish,
ularda
bilishni
faollashtirishdan
iborat.
Shuningdek,
sinfdan
tashqari ishlar maktabda olib boriladigan tarbiyaviy
ishlrning davomi hisoblanib, o‘quvchilarning shaxs
sifatida rivojlanishiga yordam beradi [3; 69-70-b.].
Geografiya
fanidan
o‘quvchilarning
kreativligini rivojlantirish uchun tashkil etiladigan
sinfdan tashqari ishlarning ta’limiy va tarbiyaviy
vazifalari
ajratilib,
bu
vazifalar
geografiya
ta’limining umumiy maqsadi va vazifalaridan kelib
chiqib
belgilanadi.
O‘quvchilarning
nafaqat
kreativligini,
balki
ularda
o‘zaro
do‘stona
munosabat, hamkorlik, mehnatsevarlik, Vatanga
muhabbat hamda biror kasbni egallashga bo‘lgan
qiziqishlarini oshiradi.
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar va mustaqil
idrok qilish jarayonida o‘quvchilarning intellektual –
ijodiy mahsulot ustida ishlashi amalga oshirilib,
o‘qituvchi o‘quv jarayonini boshqarar va nazorat
qilar ekan, ayni vaqtda o‘z o‘quvchilarida
kreativlikni, jumladan, kreativ – intellektual - ijodiy
qobiliyatlarni rivojlantiradi [5; 72-b.]. Shuningdek,
sinfdan tashqari ishlarda o‘quvchilar darsdagidek
qat’iy talablar doirasidan biroz chiqib, ancha erkin,
mustaqil faoliyat olib boradilar. Sinfdan tashqari
ishlarda
o‘quvchilar
o‘zlarining
o‘qituvchiga
ma’lum
bo‘lmagan
qobiliyatlarini
namoyon
qilishlari mumkin. Shu orqali o‘qituvchi ulardagi
kreatvlik qobiliyatlarini seza olishi va shunga ko‘ra
uni rivojlantirishlari zarur bo‘ladi.
NATIJALAR.
Sinfdan tashqari olib boriladigan ishlar
o‘quvchilarning milliy istiqlol ruhida tarbiyalash
sohasida
olib
boriladigan
ishlarning
davomi
hisoblanib,
bunday
ishlar
ta’lim-tarbiya
maqsadlariga mos kelishi kerak. O‘quvchilar
tabiatdagi turli jarayon va hodisalarni, dunyoda ro‘y
beradigan voqealarni ko‘proq bilishga qiziqadilar,
bunday vazifani sinfdan tashqari ishlar orqaligina
hal qilish mumkin.
Geografiya fanidan olib boriladigan sinfdang
tashqari ishlar o‘quvchilarni tabiiy–geografik
voqealar, hodisalar hamda insoniyat hayotiga doir
qiziqarli faktlar, ma’lumotlar va ko‘nikmalar bilan
qurollantiradi. Ayniqsa, o‘quvchilar bilan tabiat
qo‘yniga, ishlab chiqarish korxonalariga
ekskursiyalar uyushtirish o‘quvchilarning fanga va
o‘qib o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini yanada
oshiradi. O‘quvchilarga dars davomida tushunarsiz
bo‘lib qolgan materiallar yoki faqat o‘qituvchi
bergan matnli ma’lumotlar sinfdan tashqari ishlarda
ko‘z bilan ko‘rib, ular haqida eshitish imkoniyati
paydo bo‘ladi va ushbu ma’lumotlar uzoq vaqt
xotiralarida saqlanib qoladi.
Geografiya ta’limida sinfdan tashqari
ishlarning eng muhim yana bir xususiyatlaridan
biri uning turli xil didaktik o‘yinlar va qiziqarli
geografik
savollardan
foydalanib
tashkil
qilinishidir.
Bu
o‘quvchilarning
ijodiy
faoliyatlarining samarali bo‘lishiga olib keladi.
Geografiya fani bo‘yicha sinfdan tashqari ishlar
nazariy va ilmiy yo‘nalishlarga ega bo‘lib,
o‘quvchilar turli xil tabiiy va iqtisodiy topshiriqlarni
darsdan tashqari vaqtlarda ham bajarishi mumkin.
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o‘quvchilar
soni va uyushtirish shakllariga ko‘ra hilma-xil
shaklda tashkil etish lozim. Zamonaviy geografiya
ta’limida sinfdan tashqari ishlarning bir nechta
turlari keng tarqalgan bo‘lib, ular orqali
o‘quvchilarning
kreativ
qobiliyatlari
rivojlantirilishiga erishilmoqda [2; 84-b.].
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish
geografiya fani o‘qituvchisidan chuqur bilim,
pedagogik mahorat, tajribalarni talab etadi. Bunday
ishlarni tashkil etishda o‘qituvchining asosiy vazifasi
o‘quvchilarning
faolligini,
tashabbuskorligini
qo‘llab-quvvatlash, ular tomonidan bildirilgan yangi
g‘oyalar, fikrlarni rag‘batlantirish, ularga yo‘l-
yo‘riqlar ko‘rsatish hamda ularda mas’uliyatlilikni
oshirishdan iboratdir. Dars jarayonida ayrim
o‘quvchilar har xil sabablarga ko‘ra o‘zlarini
namoyon eta olmaydilar. Sinfdan tashqari ishlarda
esa ulardagi turli xil qobiliyatlar namoyon bo‘lishiga
sharoit
yaratiladi.
Xususan,
ularning
kreativ
qobiliyatlari rivojlanishiga zamin yaratiladi.
MUHOKAMA
Amerika
psixologlari
A.Karnikau
va
N.Makelroularning fikriga ko‘ra shaxs manbani
o‘qiganda – 10%, ma’lumotni, eshitganida – 20%,
jarayonni ko‘rganda – 30%, jarayonni ko‘rib, ular
to‘g‘risida ma’lumot eshitganda – 50% , amalda
bajarganlarida esa bundanda ko‘proq hajmdagi
ma’lumotlarni yodda saqlab qoladi. Bundan xulosa
qilish mumkinki, zamonaviy geografiya ta’limida
sinfdan tashqari mashg‘ulotlardan samarali va o‘rinli
foydalana olish zarur. Zero, zamonaviy o‘quvchilar -
bu yuqori texnologiyalarning farzandlari, faqatgina
darslik bilan chegarangan darslar ular uchun
qiziqarsiz va tushunarsiz bo‘lib qolishi mumkin.
Bunday
vaziyatda
o‘qituvchi
o‘zgaruvchan
voqelikka
moslashishni,
darsdan
tashqari
noan’anaviy
usullar,
metodlardan
maqsadli
foydalanishi
lozim.
Sinfdan
tashqari
ishlar
o‘quvchilarda o‘z-o‘zini namoyish etishlari uchun
eng yaxshi imkoniyat hisoblanadi.
Geografiya
ta’limida
sinfdan
tashqari
mashg‘ulotlarni
tashkil
etish
texnologiyasiga
quyidagi talablar qo‘yiladi: - o‘quvchilarning
motvatsiyasi, emotsional-xissiy kayfiyatiga e’tibor
qaratish; - o‘quvchilarning kreativlik, ijodkorlik
qobiliyati,
intellektual
salohiyati
va
imkoniyatlaridan foydalanish; - tabiiy-geografik
bilimlarni o‘zlashtirish davomida o‘quvchilarni faol
intellektual - ijodiy jarayonga jalb qilish orqali
ularning mos intellektual-ijodiy mahsulot ustida
ishlash jarayonida o‘z kretiv qobiliyatlarini
rivojlantirishga erishish; - bu jarayonda alohida
faollik ko‘rsatgan, ijodkor o‘quvchilarni metodik
rag‘batlantirish muhim ahamiyatga ega.
Xulosa
sifatida aytish mumkinki, geografiya
ta’limida sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning
mustaqil fikr yuritish, mustaqil xulosalar chiqarish,
o‘z-o‘zini
namoyon
qilish
hamda
kreativ
qobiliyatlarini
rivojlantirishda
eng
muhim
vositalardan hisoblanadi.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
[1]
Abduvoxidov A.S., Z.A.Ganiyev. “Geografiya ta’limi
metodikasi”. Samarqand.: 2021 yil. 49-52 b.
[2]
Abdullayeva D.N., Methodological aspects of the use
of computer technologies in teaching geography //
Yeuropean journal of research and reflection in
educational sciences., Volume 8 Number 8, 2020 Part
III. rr-84-88.
[3]
Vaxobov
X.,
N.R.Alimkulov.,
N.B.Sultonova.
Geografiya o‘qitish metodikasi., Toshkent: -
“Nodirabegim” nashriyoti. 2021 yil. 69-70-b.
[4]
Vaxobov X. Geografiya o‘qitish metodikasi.,
Toshkent.: Universitet, 2000. – 38-b.
[5]
Tilakova M.A. VIII-IX sinf o‘quvchilarida sinfdan
tashqari mashg‘ulotlarda kreativ qobiliyatlarni
rivojlantirishning
pedagogik
shart-sharoitlari.
Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
dissertatsiyasi avtoreferati. – T.: - 2019. – 72 b.
