TA’LIM JARAYONIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VA SUN’IY
INTELLEKT
Shermanova Feruza Djumaboevna
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko‘ch.. 1, Toshkent 100149, O‘zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10466952
Kalit so‘zlar: Raqamli texnologiyalar, neyrotarmoq, sun’iy intellekt, reaktiv mashina,
chegaralangan xotira, aql nazariyasi, blackboard, onlayn-kurslar.
Annotatsiya: Maqolada bugungi kunda raqamli texnologiyalar o‘rni va ahamiyati, sun’iy
intellekt tizimlarining paydo bo‘lishi, rivojlanishi va imkoniyatlariga ko‘ra turlari
hamda ularni ta’lim jarayonida qo‘llash orqali ta’lim sifatini oshirish haqida fikrlar
yuritilgan.
KIRISH
Raqamli texnologiyalar hayotimizga
shunchalik singib ketdiki, bugungi kunda
nafaqat
kundalik
faoliyatimiz,
balki
ijtimoiy-iqtisodiy sohalar rivojini ham
ularsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Tabiiyki,
boshqa sohalarda bo‘lgani singari kabi
raqamli
texnologiyalar
jahon
ta’lim
muassasalarida bo‘lajak mutaxassislarni
raqamli texnologiyalar muhitida mehnat
bozoridagi o‘zgaruvchan tendensiyalarga
tezkor
moslashish
imkonini
beruvchi
raqamlikompetensiyalar
(soft
skills)
tizimidan foydalanib tayyorlash amaliyotga
tadbiq etilgan. YuNESKO tomonidan qabul
qilingan 2030 yilgacha xalqaro ta’lim
konsepsiyasida “Butun hayot davomida
sifatli ta’lim olishga imkoniyat yaratish” [1]
dolzarb vazifa sifatida belgilangan.
Ilm-fan va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari
jadal
taraqqiy
etib
borayotgan bugungi sharoitda dunyoning
rivojlangan
mamlakatlarida
davlat
va
jamiyat boshqaruvi, iqtisodiyot, sanoat,
ijtimoiy himoya, ta’lim, tibbiyot, bandlik,
qishloq ho‘jaligi, mudofaa, xavfsizlik,
turizm va boshqa sohalarda raqamli
texnologiyalar
va
sun’iy
intellekt
imkoniyatlaridan keng foydalanish asosiy
masalalardan bo‘lib qolmoqda.
Respublikamizda
ta’lim
tizimida,
raqamli texnologiyalar sun’iy intellekt
texnologiyalari sohalarida katta islohotlar
amalga
oshirilmoqda.
«Raqamli
O‘zbekiston — 2030» Strategiyasini
amalga
oshirish dasturi
doirasida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
17.02.2021
yilda
«Sun’iy
intellekt
texnologiyalarini jadal joriy etish uchun
shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi qarori
qabul
qilindi.
Prezident tomonidan bu qarorlarni qabul
qilinishi albatta respublikamizda raqamli
iqtisodiyotni
jadal
sur’atlar
bilan
rivojlantirish vazifalariga va ularni
amalga oshirishga qaratilganligi bilan
katta ahamiyatga egadir.
[2]
Neyrotarmoqlar, ulkan ma’lumotlar
(Big Data), sun’iy intellekt imkoniyatlari
davlat tizimlarida ham bosqichma-bosqich
joriy qilina boshlandi. Ular orasida ko‘lami
jihatidan
butun
mamlakatni
qamrab
olgan
MyID
tizimini aytib o‘tish mumkin.
Raqamli
texnologiyalar
vazirligi
ma’lumotlariga
qaraganda,
bugungi
kunda
23
ta
bank,
5 ta
yirik davlat tashkiloti
ushbu tizimdan doimiy foydalanmoqda,
ro‘yxatdan o‘tganlar soni esa
2,5 millionga
еtdi.
MyID
birinchi
navbatda
shaxsni
biometrik
identifikatsiyalash
imkonini
beradi va natijada jarayonga ketadigan
vaqtni 1 soniyaga tushiradi, hujjatlarni
tekshirish butkul avtomatlashadi.
Yana bir o‘ziga xos loyiha –
qishloq
xo‘jaligi
еrlari
va
ekinlari
monitoringi
loyihasi doirasida kosmosdan
va dronlar bilan olingan suratlar, real vaqt
rejimida to‘planadigan ma’lumotlar asosida
dalalar
sun’iy
intellekt
yordamida
monitoring qilinib, ularning geoaxborot
tizimi yaratildi.
Biroq kadrlar muammosi hamon ushbu
yo‘nalishdagi eng muhim masaladir.
2022/2023 o‘quv yilidan “Sun’iy intellekt”
yo‘nalishida kadrlar tayyorlash bo‘yicha
jami 6 ta oliy ta’lim muassasalarida 245 ta
kvota
ajratildi.
Shuningdek,
alohida
“
Raqamli texnologiyalar va sun’iy
intellekt
”
doktorantura
yo‘nalishi
ochilganini qayd etish lozim.
Prezident
qarori
asosida
Raqamli
texnologiyalar vazirligi huzurida Raqamli
texnologiyalar
va
sun’iy
intellektni
rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti tashkil
etildi. Soha bo‘yicha fan doktorlari, turli
yo‘nalishlardagi
yеtuk
mutahassislarni
o‘zida jamlagan muassasa katta ilmiy
salohiyatga ega va bundan foydalanmoqda
ham. Ikki yil ichida institut tomonidan
Orolbo‘yi mintaqasining atrof-muhit va
ekologik holatini monitoring qilish hamda
nutq signallarini qayta ishlash asosida
shaxsni tanib olish bo‘yicha dasturiy
mahsulot ishlab chiqildi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA
METODLAR
Sun’iy intellekt
(
ingl.
Artificial
intellegence
) – kompyuter tizimlarining shu
vaqtgacha insonlarga xos bo‘lgan ijodkorlik
va
intellektual
faoliyatni
bajarish
qobiliyatidir. [3]U neyron
tarmoqlar,
mashinani o‘qitish (machine learning),
tabiiy tilni qayta ishlash, kognitiv (ongli)
hisob-kitoblar,
kompyuterning
tasvirni
ko‘rishi
singari fanning o‘ta murakkab yangi
yo‘nalishlarini o‘zida birlashtiradi.
Sun’iy intellekt atamasi birinchi bo‘lib,
1956 yilda Dortmund konferensiyasida Jon
Makkarti va uning hamkasblari Marvin Li
Minskiy,
Nataniel
Rochester,
Klod
Shennonlar tomonidan taklif etilgan. Jon
Makkarti ushbu atamaning muallifi sifatida
qabul qilinadi. [4]
XX asrning 80-yillari sun'iy intellekt –
kashfiyot deya e'tirof etila boshladi. Olimlar
ushbu yo'nalishda darsliklar ishlab chiqa
boshladilar.
Shuningdek,
1997
yilda
shaxmat
bo'yicha Jahon chempioni Garri Kasparovni
mag'lubiyatga uchratgan mashhur shaxmat
dasturi – “Deep Blue” yaratildi. Shu yillarda
Yaponiyada neyron tarmoqlari asosida 6-
avlod
kompyuter
loyihasi
ishlab
chiqilayotgan edi.
Shundan so'ng sun'iy intellektga e'tibor
kuchaydi. Yirik kompaniyalardan tortib to
harbiy muassasalargacha mazkur sohani
moliyalashtira boshladi. Natijada yangi
texnologiyalar soni oshib, raqobat kuchaydi,
sun'iy intellekt vositalari mukammallashib
bordi
Shu o‘tgan vaqt ichida juda katta ilmiy
izlanishlar olib borildi va borilmoqda,
buning natijasida sun’iy intellektning
qo‘llanilish sohasi tezlik bilan kengayib
bormoqda.
Sun’iy
intellekt
tizimlarining
rivojlantirish
masalalarini
o‘zbek
olimlaridan M.Kamilov, T.Bekmuratov,
Sh.Madraximov,
N.Ignatev
tomonidan
amalga oshirilgan tadqiqotlarda o‘z ifodasini
topgan.
Rus
olimlaridan
M.Axmetov,
A.Bazaeva,
L.Bocharova,
A.Lobanov,
tomonidan
sun’iy intellekt tizimlarini
rivojlantirish va ta’lim sohasida qo‘llash
masalalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib
borilgan.
Bugungi
kunda
jahon
amaliyotida
Kanada,
Singapur,
Birlashgan
Arab
Amirliklari, Finlyandiya, Yaponiya, Xitoy,
Italiya, Tunis, Buyuk Britaniya, AQSh,
Shvesiya,
Meksika,
Yevropa
Ittifoqi,
Keniya, Daniya, Fransiya, Avstraliya,
Koreya
Respublikasi,
Hindiston
va
Germaniya kabi davlatlar sun’iy intellektni
rivojlantirish strategiyalarini e’lon qilgan.[5]
Bu davlatlarda dunyoning mashhur oliy
ta’lim va ilmiy tadqiqot dargohlari
joylashishi bilan bir qatorda davlatlar
innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlovchi
mexanizmlarni ham to‘liq tartibga solgan va
katta hajmdagi moliyaviy ko‘mak ko‘rsatib
kelmoqda. Natijada dunyo mamlakatlaridan
ko‘plab bilimli mutaxassislarni o‘ziga keng
jalb
etmoqda.
Respublikamizda
ham
soxalarda raqamli texnologiyalarni joriy
qilish va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
orqali 2030 yilga borib innovatsion taraqqiy
etgan yеtakchi davlatlar qatoridan o‘rin
egallash ustuvor vazifa sifatida belgilangan.
MUHOKAMA
Sun’iy intellekt inson ongi bilan bog‘liq
imkoniyatlar:
tilni
tushunish,
o‘rgatish, muhokama
qilish,
masalani
yеchish, tarjima va shu kabi imkoniyatlarga
ega kompyuter tizimlarini yaratish bilan
shug‘ullanadi.
Sun’iy
intellekt
turli
amallarni bajarishga mo‘ljallangan algoritm
va dasturiy tizimlardan iborat bo‘lib, inson
ongi bajarishi mumkin bo‘lgan bir qancha
vazifalarni axborot bazasiga kiritilgan
ma’lumotlar asosida amalga oshiradi.
Shuningdek, sun’iy intellekt murakkab
tahlillar va katta hajmdagi ma’lumotlar bilan
ishlovchi dasturlarni o‘z ichiga olib,
mantiqli izchil mulohaza qilish hamda
tavsiya berish qobiliyatiga ega “aqlli”
texnologiya
hisoblanadi.
Mutaxassislar
tomonidan sun’iy intellektga to‘rtinchi
sanoat
inqilobining
asosi
sifatida
qaralmoqda.
Sun’iy intellektning quyidagi 4 ta turini
ajratib ko‘rsatish mumkin:
1.
Reaktiv mashinalar.
Misol tariqasida
1990- yillarda jaxon chempioni Garri
Kasparovni
yutgan
shaxmat
programmasi
bilan
jihozlangan Deep Blue kompyuterini
keltirish mumkin. Deep Blue shaxmat
doskasidagi figuralarni tanib olish va
prognoz
qilish
hususiyatiga
ega
kompyuter hisoblanadi.
2.
Chegaralangan
xotira
.
Suniy
intellektning bu tizimi kelgusidagi
yеchimlarni shakllantirishda oldingi
tajribalardan foydalanishlari mumkin.
Avtonom transport vositalarida qaror
qabul
qilishning
ma’lum
bir
funksiyalari
shu
tariqa
ishlab
chiqilgan. Olib borilgan kuzatuvlardan
kelgusida
amalga
oshiriladigan harakatlar to‘g‘risida
axborot olish uchun foydalaniladi. Bu
kuzatuvlar doimiy saqlanmaydi.
3.
Aql nazariyasi
. Bu psixologik mavzu
bo‘lib, boshqalarda qaror qabul
qilishga ta’sir qiluvchi o‘z e’tiqodlari,
istaklari va niyatlari borligini tushunib
еtishga taaluqli termin xisoblanadi.
4.
O‘z-o‘zini anglab yеtish
. Sun’iy
ongning
paydo
bo‘lishi yozish
tizimlarini yaratish va kvant darajasida
axborotlarni deyarli abadiy saqlashni
o‘z
ichiga
oladi.
O‘z-o‘zini
anglaydigan
mashina
o‘zining
joriy holatini tushunadi va boshqalar
nimani his qilayotganini aniqlash
uchun ma’lumotlardan foydalanishi
mumkin [6].
Masalan,
mashinani
o‘qitish
texnologiyasi ma’lumotlarni qayta ishlash
uchun bilimlarni chuqur “o‘rgana oladigan”
kompyuter tizimlaridir. Bu tizimlar uni
yaratgan dasturchi yozib bergan algoritmdan
chiqib, ulkan ma’lumotlar va tajribalarni
mustaqil tahlil qiladi, umumiylik va
qonuniyatlarni topadi va shu asosda
“bilimini boyitib boradi”. Masalan, hozir
butun
dunyoda
shuhrat
qozongan
ChatGPTʼ
ni o‘qitishda 570 GB
hajmdagi ma’lumotlardan foydalanilgan. Bu
esa inson tafakkuri chegaralaridan ancha
yuqori ko‘rsatkich. Yil boshida Microsoft
kompaniyasi 10 milliard dollar investitsiya
kiritgan ChatGPT siz bilan ko‘plab tillarda
bemalol suhbat qurishi, maqola yoki she’r
yozib berishi mumkin.
Sun’iy intellektdan foydalanish har
qanday
jarayonni
avtomatlashtiribgina
qolmay, balki uni inson, tashkilot yoki ishlab
chiqarishning muayyan vazifasiga muvofiq
olib borish imkonini beradi, vaqt o‘tishi
bilan yanada samarali bo‘ladi — neyron
tarmog‘i
tafsilotlarni
va
ehtiyojlarni
qanchalik yaxshi bilsa, u yaxshi ishlaydi.[7]
Raqamli iqtisodiyot ta’lim tizimidan
alohida jarayonlarni «raqamlashtirish»ni
emas, balki yangi maqsadlar qo‘yadigan,
ta’lim jarayoni strukturasi va mazmunini
o‘zgartiradigan kompleksli yondashuv talab
qiladi. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining paydo bo‘lishi va ularni
«ta’lim texnologiyalari bilan birlashtirilishi»
ta’lim sohasida tub o‘zgarishlarga olib keldi:
Birinchidan,
ta’limda
axborot
texnologiyalarini jalb qilish asosida o‘qitish
vositalari:
Blackboard,
onlayn-kurslar,
simulyatorlar, trenajerlar, onlayn-olamlar va
boshqalar qo‘llana boshladi.
Ikkinchidan,
axborot texnologiyalari
ta’limni individuallashtirdi, bunda o‘qish
jarayoni
va
mazmuni
o‘quvchilar
so‘rovlariga
va
ularning
individual
hususiyatlariga (o‘qish tezligi, o‘qish
shaklini afzal ko‘rishi v b.) ommashtiriladi.
Uchinchidan
, ta’limda o‘rganilayotgan
fanlarni samarali va har tomonlama
o‘zlashtirishga
imkon
beradigan
o‘qitishning o‘yin shakllari faol joriy qilina
boshladi.
To‘rtinchidan
, ta’lim, ayniqsa, OTM
talabalari va katta yoshdagilar uchun yanada
predmetli va amaliyotga yo‘naltirilgan
bo‘lib bormoqda; ta’lim markaziga startap,
biznes-loyiha, biznes-reja kabi loyihalar
qo‘yilmoqda.[8]
NATIJALAR
Sun’iy intellektdan eng sodda va
tushunarli foydalanish- bu bilimlarni nazorat
qilish,
ya’ni
uy
vazifalarini
avtomatlashtirilgan ko‘rinishda tekshirish,
xatolarni aniqlash va tuzatish, o‘qituvchiga
baholar qo‘yishda yordam berish. Bundan
masofadan o‘qitishda ham, odatdagi ta’lim
jarayonida
ham
foydalanish
mumkin.
Bundan tashqari, intellektual texnologiyalar
onlayn imtihonlarni o‘tkazishda asosiy
muammo bo‘lgan bir-biridan ko‘chirib
yozishni bartaraf etishga yordam beradi.
Sun’iy
intellekt
texnologiyalariga
asoslangan
proktoring
tizimi
videokameralar
va
foydalanuvchi
faoliyatidan olingan tasvirlarni tahlil qilib,
testni insonning o‘zi bajaryaptimi, yo‘qmi
shuni aniqlashga va firibgarlikni bartaraf
etishga ko‘maklashadi.[9]
Shu kabi sohalardan biri bu ta’lim
tizimidir, ko‘pchilik sun’iy intellektning
ta’limda
qo‘llanilishini
«robot
o‘qituvchilar» sifatida tushunishadi, bu
haqiqatdan biroz farq qiladi. Sun’iy
intellektni
shaxsiylashtirilgan
ta’lim
tizimlarida, ma’lumotlarni izlash, chat-
botlar, bolalar uchun maxsus ta’lim
tizimlarida, inklyuziv ta’lim tizimlarida,
o‘quv jarayonining nazorat tizimlarida,
o‘quvchilar bilimini baholash tizimlarida
uchratishimiz mumkin. Bunday tizimlardan
foydalanib,
nafaqat
o‘quvchilarning
bilimlarini oshirish balki, o‘qituvchilarning
yukini kamaytirilishi ham mumkin. Sun’iy
intellekt yordamida zamonaviy ta’limni
tashkil
etishga
qo‘yiladigan
muhim
talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy
kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak
natijalarga erishishdir. Ma’lum vaqt ichida
muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga
еtkazib berish, ularda ma’lum faoliyat
yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil
qilish. Ular tomonidan egallangan bilim,
ko‘nikma va malakalar darajasini baholash
o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat
talab etadi. Bu muhim vazifani amalga
oshirish ta’lim muassasalarida o‘qitishning
an’anaviy metodlarini ilg‘or pedagogik va
axborot texnologiyalar bilan qo‘shib olib
borishni taqozo etadi.
XULOSALAR
Sun’iy intellekt hozirgi kunda quyidagi
jarayonlar
ko‘rinishida
ta’limni
o‘zgartirishni davom ettirmoqda:
✓
globallashuv
va
fan-texnika
taraqqiyoti jarayonida sun’iy
intellektning ta’lim tizimidagi
ahamiyati tobora ortib bormoqda;
✓
test va baholash tizimlari orqali
talabalar va o‘quvchilar uchun
sun’iy intellekt yordamida yangi
o‘lchovlar va mezonlar yaratish
mumkin;
✓
tabaqalashtirilgan va individual
ta’limdan yanada samarali va keng
foydalanish
imkoniyatlari
yaratildi;
✓
ta’limda juda muhim o‘rin
tutadigan teskari aloqa sun’iy
intellektga
ega
talabalar
ehtiyojlariga
mos
ravishda
avtomatlashtirilishi mumkin.
Sun’iy intellekt texnologiyalari orqali
har qanday sohani o‘zgartirish imkoniyati
mavjud, ammo bu imkoniyatlar cheksiz
emas.
Sun’iy
intellektning
asosiy
kamchiliklari shundaki,
-
ma’lumotlardagi
har
qanday
noaniqliklar
natijaga
ta’sir
ko‘rsatadi;
-
kiritilayotgan ma’lumotlar aniq
bo‘lishi, sun’iy intellekt tizimlari
hatosiz ishlashini ta’minlaydi;
-
ma’lum bir soha uchun yaratilgan
sun’iy intellekt tizimi boshqa soha
uchun natija bermaydi.[10]
Xulosa sifatida shuni unutmaslik
kerakki
har
bir
yaratilayotgan
texnologiyalar doim insoniyatga, uning
turmush
darajasini
yaxshilashga,
bashariyat taraqqiyotga xizmat qilmog‘i
lozim.
REFERENCES
[1]
Incheon Declaration/Education 2030:
Towards inclusive and equitable quality
education and lifelong learning for all
(World Education Forum, 19-22 may
2015, Incheon, Republic of Korea).
[2]
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining “Ilm-fanni 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida” 2020-yil 29-oktabrdagi PF-
6097-son Farmoni, “Sun’iy intellekt
texnologiyalarini jadal joriy etish uchun
shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” 2021-yil 17-fevraldagi PQ-
4996-son qarori. https://lex.uz/uz
[3]
https://en.wikipedia.org/wiki/Artificial_
intelligence
[4]
https://en.wikipedia.org/wiki/John_Mc
Carthy_ (computer_scientist)
[5]
https://regulation.gov.uz/ru/document/1
9838
[6]
Тешабаев
Т,,
Гулyaмов
С.С.
Хайитматов У.Т., Аyuпов Р.Х.
Раqамли иqтисодиёт ва дастурлаш
асослари.. Изохли луg‘ат. Тошкент.
2021 й .”Давр Матбуот Савдо”
МChЖ, 15.5 б.т.
[7]
Gulamov S.S., Shermukhamedov A.T.,
U.T. HaitmatovU.T. Methodological
aspects ofstatistical analysis of thedigital
economy in Uzbekistan. // International
Scientific JournalTheoretical & Applied
Science. 2021,Issue03,Volume – 70-76
pp.СКОПУС2.0
[8]
Elektron ta’limni rivojlantirishda sun‘iy
intellektning o‘rni. Boltayev D.O‘.,
Achilov E.B. O‘zbekiston Respublikasi
Axborot
kommunikatsiya
texnologiyalarini rivojlantirish vazirligi.
[9]
Гулyaмов С.С., Shермухамедов А.Т.,
Хайитматов У.Т. Статистиchеский
анализ цифровой экономики в
Узбекистане.“O‘збекистон транспорт
тизимида раqамли ва инновatsiон
технологиyaларни
иqтисодий
самарадорлигини
бахолашнинг
долзарб масалалари”. Республика
миqёсидаги илмий-амалий анжуман
маqолалари тo‘плами. Тошкент, 2021,
6-11 б.
[10]
Qодиров У.Д., Qаршиев Ж.М. Та’лим
жараёнида
сун’ий
интеллектдан
фойдаланишнинг
o‘зига
хос
жиhатлари.
Замонавий
та’лим
журнали. 4-сон., 2021.
