ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
676
TILLAR TASNIFI. GENEOLOGIK VA TIPOLOGIK TASNIF.
Maxmatqulova Oyshirin Aliqul qizi
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
Ona tili va adabiyot fakulteti ona tili va adabiyot yo‘nalishi
404-guruh 4-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10552128
Annotatsiya.
Ushbu maqola tillarni o‘rganishda genealogik va tipologik tasnifning
dinamik o‘zaro ta'sirini o‘rganadi. Tarixiy tilshunoslikka asoslangan genealogik tasnif tillar
orasidagi evolyutsion munosabatlarni ochishga, nasl-nasablarni umumiy ajdodlarga borib
taqalishiga intiladi. Bundan farqli o‘laroq, tipologik tasnif irsiy mansubligidan qat'i nazar,
umumiy til xususiyatlariga qaratilgan bo‘lib, tillarda mustaqil ravishda paydo bo‘ladigan
universal naqshlar haqida tushuncha beradi. Ushbu ikki nuqtai nazarning sintezi til xilma-
xilligining ko‘p qirrali tabiatini tushunish uchun keng qamrovli asosni taqdim etadi. Genealogik
tushunchalar tarixiy aloqalar, migratsiya va madaniy almashinuvlarni ochib beradi, tipologik
tahlil esa global miqyosda tillarni shakllantiradigan takrorlanuvchi tarkibiy elementlarni
aniqlaydi. Birgalikda ular tillarning vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanishi va xilma-xilligi haqida
nozik tushunchaga hissa qo‘shadilar.
Kalit soʻzlar.
Lingvistik tipologiya, tilshunoslik sohasi, genetik tasnif, til oilalari,
guruhlanish, umumiy xususiyatlari.
CLASSIFICATION OF LANGUAGES. GENEOLOGICAL AND TYPOLOGICAL
CLASSIFICATION.
Abstract.
This article explores the dynamic interplay between genealogical and typological
classification in language learning. Genealogical classification, based on historical linguistics,
seeks to reveal evolutionary relationships between languages, tracing genealogies back to
common ancestors. In contrast, typological classification focuses on common language features,
regardless of heredity, and provides insight into universal patterns that emerge independently
across languages. The synthesis of these two perspectives provides a comprehensive framework
for understanding the multifaceted nature of language diversity. Genealogical concepts reveal
historical connections, migrations, and cultural exchanges, while typological analysis identifies
recurring structural elements that shape languages on a global scale. Together, they contribute to
a nuanced understanding of how languages evolve and diversify over time.
Key words.
Linguistic typology, field of linguistics, genetic classification, language
families, grouping, general features.
КЛАССИФИКАЦИЯ ЯЗЫКОВ. ГЕНЕОЛОГИЧЕСКАЯ И
ТИПОЛОГИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ.
Аннотация.
В этой статье исследуется динамическое взаимодействие между
генеалогической и типологической классификацией в изучении языка. Генеалогическая
классификация, основанная на исторической лингвистике, стремится выявить
эволюционные связи между языками, прослеживая генеалогии до общих предков.
Напротив, типологическая классификация фокусируется на общих языковых
особенностях, независимо от наследственности, и дает представление об универсальных
закономерностях, которые возникают независимо в разных языках. Синтез этих двух
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
677
точек зрения обеспечивает всеобъемлющую основу для понимания многогранной природы
языкового разнообразия. Генеалогические концепции раскрывают исторические связи,
миграции и культурные обмены, а типологический анализ выявляет повторяющиеся
структурные элементы, которые формируют языки в глобальном масштабе. Вместе они
способствуют более тонкому пониманию того, как языки развиваются и
диверсифицируются с течением времени.
Ключевые слова.
Лингвистическая типология, область языкознания, генетическая
классификация, языковые семьи, группировка, общие признаки.
Tillar tasnifi muammosi ularni qiyosiy oʻrganish vaqtida paydo boʻladi va baʼzan qiyosiy
oʻrganishning pirovard maqsadi deb tasavvur etiladi. Tillar tasnifining 2 asosiy turi mavjud:
tillarning genealogik tasnifi va tillarning morfologik (tipologik) tasnifi.
Genealogik tipologiya yoki genetik tasnif tillarning o‘xshashligini ularning umumiy
ajdodlari asosida belgilaydi. Tipologik tasnif esa, tillarning o‘xshashligidan qat'iy nazar, umumiy
belgilar bilan o‘xshashligini belgilaydi. Aniqroq qilib aytsak, birbiri bilan genetik aloqaga ega
bo‘lgan tillar deb nomlanuvchi bir xil lingvistik guruhlarga tegishli tillar oilasi tushuniladi. Ushbu
aloqalar lingvistik tahlilning qiyosiy usulidan foydalanish orqali o‘rnaniladi, bu asosan sinov
mezonlari sifatida umumiy fonologik yangiliklarga tayanadi.
Yilda tilshunoslik, genetik munosabatlar bir xil tillar oilasiga mansub tillar o‘rtasida
mavjud bo‘lgan munosabatlar uchun odatiy atama (Hind-yevropa tillari (Yevropa, Janubi-
G‘arbdan Janubiy Osiyoga); Xitoy-Tibet tillari (Sharqiy Osiyo); Niger-Kongo tillari (Afrikaning
Saxaradan keyingi qismi), Afro-osiyo tillari (Shimoliy Afrikadan Afrika shoxiga, Janubi-G‘arbiy
Osiyo)). Agar biri ikkinchisidan kelib chiqqan bo‘lsa yoki ikkalasi ham umumiy ajdoddan kelib
chiqqan bo‘lsa, ikki til genetik jihatdan bog‘liq deb hisoblanadi. Masalan, italyan tili lotin tilidan
kelib chiqqan. Shuning uchun italyan va lotin tillari genetik jihatdan bog‘liq deb aytiladi. Ispan tili
ham lotin tilidan kelib chiqqan. Shuning uchun ispan va italyan tillari genetik jihatdan bog‘liqdir
1
.
Genealogik tasnif qiyosiy tarixiy usuldan foydalangan holda dunyo tillarining tarixiy
munosabatlari asosida qurilgan. Qiyosiy tarixiy metodning vatani Germaniyadir. Aynan shu yerda
tillarning genetik o‘ziga xosligi aniqlangan birinchi asarlar paydo bo‘ldi. Bular Frans Bopp va
Jeykob Grimmning asarlari edi. Genetik o‘ziga xoslik ularda tovushlar, morfemalar va hatto
umumiy kelib chiqadigan butun so‘zlarning mos kelishi asosida o‘rnatildi. XIX asrning 2-yarmida
tilning naturalistik nazariyalari, xususan, Avgust fon Shleyxerning til daraxti nazariyasi paydo
boʻldi, unga koʻra, barcha turdosh tillar daraxt shoxlari kabi umumiy proto-tildan tarqalib ketgan.
Tillarning klassik genealogik tasnifi J. Grimm tasnifidir.
Guruhlar (oilalar) ichida kichik guruhlarga bo‘linish ham mavjud. Masalan, german
guruhiga german tillarining sharqiy, shimoliy va gʻarbiy kichik guruhlari kiradi. Kichik guruhlar
ichida tillar guruhlar yoki filiallarga qaraganda bir-biriga yaqinroqdir. Genealogik tasnif deganda,
odatda, asrlar qa'riga retrospektiv yo‘naltirilgan tasnif tushuniladi. Tahlilning ushbu yo‘nalishi,
tabiiyki, qarindosh tillarni guruhlashda ularning paydo bo‘lish vaqtini va haqiqiy mavjudligini
hisobga olish kerak deb taxmin qiladi.
1
Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. М., Просвещение, 1989. С-29.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
678
Tillarning tipologik tasnifi tilning tuzilishi va nazariy tushunchasining o‘zgaruvchanligi
tufayli har doim nisbiy va tarixiy jihatdan o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tillarning tipologik tasnifini
birinchi bo‘lib nemis olimlari aka-uka Shlegellar taklif etgan. Keyincha u XIX asr oxirida
boshqa nemis olimi V. fon Gumboldt tomonidan tuzatilgan. U asosan uch belgiga e'tibor
bergan
2
:1) ma'noga aloqador usullarga, 2) gap tuzilishiga, 3) tovush shakliga
3
.
Gumboldt ana shu belgilariga ko‘ra tillarni to‘rt guruhga ajratadi: 1) izolirlashgan, 2)
agglyutinativ. 3) flektiv, 4) inkorporativ tillar. Keyinchalik, bu tasnifga A.Shleyxer,
F.F.Fortunatov kabi olimlar o‘zgarishlar kiritdilar. A.Shleyxer inkorporativ tillar borligini tan
olmadi. F.F.Fortunatov esa, so‘zning morfologik tarkibiga asosiy e'tiborini qaratdi. Tillarning
morfologik tasnifiga ko‘ra izolirlashgan, agglyutinativ, flektiv, inkorporativ yeki polisintetik
tillar farqlanadi. Ularning har biriga qisqa izoh beramiz.
O‘zakli (Izolirlashgan)
tillarda ba’zan amorf tillar deyiladi (lotincha “amorphous” –
shaklsiz) so‘zlar va ularning shakli boshqa so‘zlarga va gapga bog‘liq bo‘lmay, so‘zlar
o‘zgarmay qoladi. Bunday tillarga xitoy, aniqrog‘i, qadimgi xitoy, vetnam, indonez, ba'zi
malaya-polineziy va G‘arbiy Afrika tillari kiradi. Izolirlashgan tillarda affikslar qo‘llanmaydi.
Lekin hozirgi xitoy tilida ba'zan affikslarni qo‘llash hollari uchraydi.
Flektiv
tillarda (lotincha “flexio” – o‘tish, bukilish) morfemalar fonetik sharoitga
bog‘liq bo‘lmagan holda o‘zgarishlarga uchraydi. Bu tillarda so‘zning o‘zagi ichki fleksiya
natijasida o‘zgaradi. Masalan, ingliz tilida sit – sat – o‘tirmoq, catch – cought – ushlamoq,
man – men – erkak kishilar va h.k. Flektiv tillarda morfemalarni ajratish ancha mushkulroq
bo‘lib, so‘zlarga qo‘shilgan affikslar bir yo‘la bir necha ma'nolarni ifrdalashi mumkin. Flektiv
tillarda qaysi vositalar grammatik ma'noni ifodalashda ko‘proq qo‘llanishiga ko‘ra analitik va
sintetik turlarga bo‘linadi.
Agglyutinativ
(lotincha agglutinare – ulamoq) tillarda so‘zlarning o‘zaro munosibati
so‘z yasash va so‘z o‘zgartirish affikslari orqali ifodalanadi. So‘zlar ko‘p morfemali bo‘lib,
so‘zni tashkil etgan morfemalar o‘rtasidagi chegara aniq bo‘ladi. Agglyutinativ tillarga turkiy,
mo‘g‘ul, fin, bantu tillari kiradi. O‘zbek tili agglyutinativ tillarga yorqin misoldir. Masalan,
kelmadi – so‘zida kel – o‘zak affiksi, -ma – inkor affiksi -di – o‘tgan zamon, 3-shaxsni
ifodalovchi affiks mavjud. O‘zbek tilida so‘zlarga oltitagacha affikslarni qo‘shish mumkin.
Attlyutinativ tillarda so‘zning o‘zagi – o‘zak morfemada kamroq o‘zgarishilar ro‘y beradi,
biroq affiksal morfemalar ulangan o‘rinda turli o‘zgarishlar ko‘proq uchraydi. Masalan, tara
– taroq – taramoq, sez – seskanmoq, so‘ra – so‘roq – so‘ramoq, kurak – kuragi, bog‘ –
boqqa. ko‘ngil – ko‘ngli kabi.
Polisintetik (grekcha polys – ko‘p, synthesis – qo‘shish) yoki inkorporativ tillarda harakat
va holatning obyektini, ba'zan subyektini ifodalash uchun fe'lning tarkibiga alohida so‘z –
affikslar qo‘shiladi.
Inkorporatsiya (lotincha incorporare – qo‘shmoq) qo‘shma fe'l yasash-ning bir usuli
hisoblanadi. Masalan, "Men (hozir) go‘sht yemoqdaman" gapida ni – fe'l prefiksi, 1-shaxs
birlikda, k – jonsiz narsa bilan moslashuvda qo‘llanuvchi prefiks, qa – "yemoq", o‘zak, in – aniq
2
Шайкевич А.Я., Абдуазизов А.А., Гурджиева Е.А. Введение в языкознание. Т., 1989, с. 150.
3
Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа, 1989. С-
56
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
679
artikl, naka – "go‘sht", o‘zak, tl – asosiy kelishik affiksi. Bu fe'lning shakli, ya'ni so‘z "Men
go‘sht yeyman" degan gapga teng keladi va bu o‘ziga xos inkorporatsiya hodisasidir.
Polisintetik tillarda alohida qo‘llanuvchi so‘zlar ham borki, ular so‘z – af-fikslardan farq
qiladi. Polisintetik tillarga Sibir va Amerika tillari kiradi.
Umuman olganda, tasniflar orasidagi asosiy farq shundaki, tasniflarning birinchisi
tillarning qarindoshligi tushunchasiga asoslanadi; u qiyosiy-tarixiy tilshunoslik paydo boʻlgandan
keyingina roʻyobga chiqqan. Bunda qarindosh tillar qarindoshlik darajalariga qarab oilalarga
(masalan, hind-yevropa, finugor, turkiy, somhom va boshqa tillar oilalari), bir oila doirasidagi
yaqin qarindosh tillar esa guruh va guruhchalarga (masalan, hind-yevropa oilasining slavyan
guruhidagi sharqiy slavyan tillari guruhchasi yoki turkiy tillar oilasining sharqiy va gʻarbiy
guruhlari) biriktiriladi. Oiladan kattaroq tasnifiy birliklar (til oilalari toʻplami, makrooila va
boshqalar)ni aniqlash, belgilashga urinishlar ham mavjud
4
.
Tillarning morfologik tasnifi esa tipologik va grammatik xususiyatlarga asoslanadi. U
o‘zgarmas lugʻaviy birliklarga ega boʻlgan tillar hamda oʻzaro birikib, oʻzgarishlarga uchrovchi
lugʻaviy birliklari bulgan tillarni qiyoslash asosida paydo boʻlgan. Nemis olimi A.V.Shlegel Tillar
tasnifining ushbu prinsipini tillarni fammatik qurilishli tillar va grammatik qurilishsiz tillarga
ajratgan holda rivojlantirdi. Tillarni amorf tillar, agglyutinativ tillar, flektiv tillar va polisintetik
tillarga ajratish ham shu tasnifga asoslanadi. Mazkur turlarning birortasi ham sof holda
uchramaydi: dunyodagi barcha tillarning xususiyatlari biridan ikkinchisiga o‘tuvchan xarakterga
ega. Nemis olimi G.Shteyntal, avstriyalik F.Misteli va amerikalik E.Sepirning XIX asrda
morfologik (tipologik) tasnifni takomillashtirish yoʻlidagi urinishlari birmuncha sodda, umumiy
tarzda boʻlgan.
REFERENCES
1.
Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. М.,
Просвещение, 1989. С-29.
2.
Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М.,
Высшая школа, 1989. С-56.
3.
Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I-қисм. Фонетика ва фонология. II-қисм.
Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. С-87.
4.
Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992.-74.
5.
Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. Общее языкознание. Ташкент,
Университет, 2004. С-28.
6.
Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка.
Ташкент, Фан, 1991. С-54
4
Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992.-74.
