ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
649
TOSHGA BITILGAN ILK QONUNLAR
Xikmatova Shaxlo
Osiyo xalqaro universiteti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10668890
Annotatsiya.
Maqola qadimgi dunyonining ilk yozma qonunlari Xamurapi qonunlarining
sharhi va ularni jamiyat hayotida o’rni haqida. Xamurapi jahimatdagi barcha sohalarni barcha
fuqarolarning manfaatlarini hisobga olib qabul qilgan qonunlari haqida.
Kalit so’zlar:
Xamurapi qonunlar, Mesopatamiya, Frot, Sinmuballit, Ellil, nikoh, oila va
meros huquq, qadimgi sharq, modda, qonun, majburiyat.
FIRST LAWS WRITTEN IN STONE
Abstract.
The article is about the review of Hammurabi's laws, the first written laws of the
ancient world, and their role in the life of the society.
Key words:
Hamurapi laws, Mesopotamia, Froth, Sinmuballit, Ellil, marriage, family and
inheritance law, ancient east, article, law, obligation.
ПЕРВЫЕ ЗАКОНЫ, ВЫПИСАННЫЕ В КАМЕНЕ
Аннотация.
В статье речь идет об обзоре законов Хаммурапи, первых писаных
законов древнего мира, и их месте в жизни общества. О законах Хаммурапи, учитывавших
интересы всех граждан во всех сферах жизни.
Ключевые слова:
законы Хамурапи, Месопотамия, Фрот, Синмубаллит, Эллиль,
брак, семейное и наследственное право, Древний Восток, артикул, закон, обязательство.
ASOSIY QISM
Qadimgi sharq mamalakatlari o’zining ajoyib va qiziqarli tarixi bilan qolgan mamalakatlar
tarixidan ajralib turadi. Shu bilan bir qatorda dastlabki sivilizatsiyalarning vujudga kelishi ham
Qadimgi Sharq nomi bilan bog’liq. Ma’lumki, Qadimgi sharqdagi dastlabki sivilizatsiyalar
makonu bu Misr hisoblanadi. Mesopatamiya sivilizatsiyasi ham qadimgi sharq sivilizatsiyasining
beshigi hisoblanadi. Zero Qadimgi sharqdagi ilk qonunlar to’plami ham huddi shu Mesopatamiya
hududida vujudga kelgan.
Xammurapi qonunlari Mesopatamiyaning shimoliy qismida, Frot daryosi bo’yida
joylashgan Bobil davlatining eng mashhur hukmdorlaridan biri, amoriylar sulolasining oltinchi
vakili hisoblangan Xammurapi tomonidan tuzilgan. Xammurapi mil. avv. 1792 – 1750-yillarda
Bobil davlatini boshqargan. Otasi Sinmuballit davrida Xammurapi davlat va ma’muriy boshqaruv
ishlarida qatnashib, siyosatda tajriba orttirgan. Manbalarda yozilishicha, Xammurapi o’z davrining
yirik, mashhur davlat arbobi, uzoqni ko'ruvchi ayyor diplomat, yirik strateg, dono qonunshunos,
uddaburon va aqlli tashkilotchi shaxs bo'lgan. U o’z ittifoqchilari bilan harbiy ittifoq tuzib, xo'jalik
masalalarida nozik siyosat olib borib, ishi bitgach ulardan yuz o'girgan ham
1
.
Men Ellil tomonidan yo‘lboshchi etib qo‘yilgan, boyliklar va barakani yiqqan, barcha
ishlarni Nippur uchun bajargan Ekurning buyuk homiysi Xammurapiman. Bobil nomini
ulug‘lagan, o‘z xojasi Marduk dilini ilhomlantirgan, o‘z vaqtida Esagilga borgan dunyoning
to‘rt mamlakati homiysi; Ur shahriga baraka bergan, Sin tomonidan yaratilgan podshozoda
1
A.Kabirov.Qadimgi Sharq tarixi. TOSHKENT – 2016“Tafakkur” nashriyoti.B.119.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
650
Ekishnugalga farovonlik keltirgan e’tiqodli xudojo‘y; Urukuga hayot bag‘ishlovchi, uning
odamlariga suvning barakasini ulashuvchi xoja, Eannani ulug‘lagan, Anu va Ishtar uchun
boylik yiqqan olampanoh; Kish shahri manzilgohlarini mustahkamlagan, Emeteursagni
yog‘dular bilan o‘ragan Ishtarning buyuk an’analarini tartibga solgan, Xursagkalam saroyi
jonkuyari, podsholar ichra ajdaho deya ta`riflagan
2
.
Xammurapi qonunlari Ikkidaryo oralig‘i davlatlarida huquqning eng qadimgi manbayi odat
huquqi bo‘lgan. Davlatchilik natijasida odob-ahloq qoidalari majburiy mazmun kasb eta
boshlagan. Yozma qonunchilikda ibtidoiy jamoa tuzumining belgilari saqlangan. Mazkur
mintaqada Lagash podshosi Urinimgin va Ur sulolasidan Ur-Nammu hamda qator hukmdorlarning
yozma qonunlari mavjud bo‘lgan.
Nikoh yozma tuziladigan shartnomalar asosida rasmiylashtirilgan. Agar kishi xotin olsa va
yozma shartnoma tuzmasa, bu ayol unga xotin emas (128- modda). Shartnoma er va xotinning
oilasi o‘rtasida ham tuzilgan. Qullar va erkin kishilar oila qurishi mumkin bo‘lib, tug‘ilgan bolalar
erkin hisoblangan. Nikoh shartnomasi tuzilishidan avval kuyov bo‘lajak qaynonasiga qalin puli –
«tirxatum», kelinning oila a’zolariga to‘y sovg‘alari – «biblum», kelinning otasi qiziga sep-
sidirg‘a – «sheriktum» berishi lozim bo‘lgan. Bir nikohlik amal qilgan bo‘lib, er asosli tarzda
ikkinchi nikohga kirishi mumkin edi.
Agar kishi o‘ziga farzandlar tug‘ib bergan shugenum yoki naditumni qo‘yib
yubormoqchi bo‘lsa, u holda bu ayolga sepini qaytarib bergan va farzandlarini boqib,
kiyintirib, ulg‘aytirish uchun ekin, bog‘ va mol - mulkining yarmini berishi kerak. Bu
ayolga farzandlarni ulg‘aytirgach, o‘z farzandlariga tekkan mol -mulklardan bir nafar
merosxo‘r ulushi ajratib beriladi. Shundan so‘ng esa uni yaxshi ko‘rgan erkak bu ayolni
xotinlikka olishi mumkin.( 137-modda.) Agar kishi farzand tug‘ib bera olmagan xotinini taloq
qilmoqchi bo‘lsa, ya’ni u bilan ajrashmoqchi bo‘lsa, u holda bu erkak mahr haqiga teng
bo‘lgan kumushni xotiniga berishi kerak, hamda xotinini o‘z otasining uyidan olib kelgan
sep miqdorini to‘liq qaytarishi talab qilinadi va faqat shundan keyingi er bunday xotin bilan
ajrashishi mumkin.( 138-modda)
3
.
Farzand ota-onasini so‘ksa tili, ursa barmoqlari kesilgan. Merosga dastlabki vaqtlarda eng
avval o‘g‘illar, o‘g‘illar bo‘lmasa qizlar, keyinchalik qizlar ham o‘g‘illar bilan teng meros
huquqiga ega bo‘lganlar. Agar o‘g‘il vafot etgan bo‘lsa, nevaralar merosxo‘r bo‘lgan. Farzandlar
va nevaralar bo‘lmasa aka-ukalar, ular ham bo‘lmasa amakilar merosxo‘r sifatida maydonga
chiqqanlar. Meros bolalar o‘rtasida teng taqsimlangan. Asrab olingan farzand ham teng ulush
olgan. Er xotiniga sovg‘a – nudunnum bergan va u saqlanib qolgan.
Agar xotin o‘z erini yomon ko‘rib qolsa, hamda eriga “Menga yaqinlashma” - desa,
u holda ularning ishi mahallada o‘rganib chiqilishi zarur. Ayol nomiga dog‘ tushirmagani
ayon bo‘lsa, nafrati asosli bo‘lib, erining sayoq ekanligi dalillar bilan isbotlansa, u holda
bu ayol begunoh hisoblanadi hamda o‘ziga tegishli mulk (sep)ni olgan holda o‘z otasining
xonadoniga ketishi mumkin. (142-modda)
4
.Bu modda bilan Xamurappi shunday demoqchi: Agar
xotin ma`lum bir vaqtdan so`ng o`z erini yoqtirmay qolsa, u bilan yashash fikridan qaytsa, u holda
2
A.Hamroyev.Xamurappi qonunlari.B.1
3
A.Hamroyev.Xamurappi qonunlari.B.16
4
A.Hamroyev.Xamurappi qonunlari.B.17
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
651
bu oilaning ishi mahallada ko`rib chiqilishi zarur. Ko`rib chiqilganda so`ng xotinining nomiga
dog` tushmaganligi isbotsansa, ayollining nafrati asosli bo`lsa-yu erining sayoqligi ayon bo`ls, u
holda ayol begunoh hisoblanib, uning manfaatlari himoyalanadi va o`ziga tegishli mulkni o`z ota
xonadoniga olib ketishi mumkin bo`ladi.
Agar aksincha bo‘lib, xotini mahallasi oldida o‘zini oqlay olmasa va “buzuq” deb nom
olgan bo‘lsa, hamda erining xonadonini tanazzul sari yuz tutishiga sabab bo‘lib, uning
nomiga isnod keltirgani dalillar bilan isbotlansa, bunday ayolni suvga tashlash lozim. (143-
modda)
5
. Bu moddada esa shunday deyilgan: Yuqoridagi holatning aksi bo`lsa, xotini mahallaning
oldida o`znini oqlay olmasa, va u ayol yomon degan nom olgan bo`lsa, hamda reining oilasini
buzishga harakat qilsa, va u ayol keltirgan dalillar isbotlanmasa, bu ayolni suvga tashlash kerak.
Oilada ustun mavqeni er egallagan. U xotini va bolalarini umrbod qullikka sotishi yoki uch yilga
qarz qulligidan voz kechishi mumkin edi. Xotin erining xabarisiz o'z ulushini tasarruf etishi, er va
qul sotib olishi, mulkiy nizolar bo'yicha sudda guvoh sifatida ishtirok etishi mumkin edi.
Qarindoshlar o'rtasida, o'gay ona va o'gay o'g'il o'rtasidagi nikoh taqiqlangan. Nikoh er va
kelinning otasi o'rtasidagi yozma kelishuv asosida tuzilgan. Xotin faqat erining kelajakda uni
qarzlari uchun garovga qo'yishdan bosh tortishiga erishishi mumkin edi. Kelin uchun mahr
beriladi, u xodimning yo'qolishi uchun o'ziga xos kompensatsiya sifatida xizmat qilgan va turmush
qurgandan keyin uning mulki hisoblangan. Agar taloq xotinning nomaqbul xatti-harakati tufayli
bo'lsa, mahr erida qoladi. Erning tashabbusi bilan ajralish mumkin. Xotin jiddiy sabablar (eriga
uzoq vaqt xiyonat qilish, yashash joyini o'zgartirish) bo'lsa, ajrashish huquqiga ega edi. Bolalar
otalari bilan qoladilar. Agar xotin bola tug‘masa yoki faqat qiz tug‘sa, er kanizak yoki qul olishga,
mahrni qaytarish sharti bilan xotinni uyda qoldirishga yoki “uni rad etishga” haqli. unga. Qullardan
tug'ilgan bolalarni u qonuniylashtirishi mumkin edi. Agar harbiy yurishga ketgan er asirga olingan
bo'lsa, xotin boshqa yashash imkoniyati bo'lmaganida qayta turmush qurishi mumkin edi, agar er
asirlikdan qaytsa, xotin unga qaytishi kerak edi.
REFERENCES
1.
Azalshoh Hamroyev.Xamurappi qonunlari
2.
Akmal , B. (2024). THE GREAT WALL OF THE EARLY MIDDLE AGES -
KANPIRAK WALL. Modern Science and Research, 3(1), 694–698. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28381
3.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
4.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE
TOMBS OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International Journal
Of
History
And
Political
Sciences
,
3
(11),
24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
5.
Ashurovich, B. A. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48-53.
5
A.Hamroyev.Xamurappi qonunlari.B.17
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
652
6.
Akmal, B. (2023). ANTIK VA ILK O ‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-QO ‘RG
‘ONLARI
MODDIY
MADANIYATI.
ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
35
(3), 65-70.
7.
Bobohusenov,
A.
(2023).
BUXORO
VOHASINING
ANTIK
DAVRI
YODGORLIKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 298-302.
8.
Akmal, B. (2023). QADIMGI BAQTRIYA MADANIYATI VA YODGORLIKLARI
TIPOLOGIYASI.
TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(7),
100-102.
9.
Akmal, B. (2023). BUXORO VOHASI QOYATOSH SURATLARINING DAVRIY
TASNIFI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
29
(1),
142-146.
10.
Bobohusenov, A. (2023). QADIMGI VARAXSHA DEVORIY GANCH VA LOY
BEZAKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 303-308.
11.
Akmal, B., & Ismat, N. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING JOYLASHUVI VA MODDIY MADANIYATI.
Innovations
in Technology and Science Education
,
2
(8), 73-80
12.
Sayfutdinov Feruz Ilniyazovich. (2023). USING GIS SOFTWARE AND THE
IMPORTANCE OF DIGITAL HISTORY IN THE STUDY OF HISTORY .
International
Journal
Of
History
And
Political
Sciences
,
3
(10),
31–33.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue10-06
13.
Sayfutdinov, F. (2023). THE IMPORTANCE OF DIGITAL TECHNOLOGY IN
TEACHING HISTORY.
Modern Science and Research
,
2
(10), 719–723. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/24678
14.
Sayfutdinov Feruz Ilniyoz o’g’li. (2023). XIX ASRDA XONLIKLARNING O‘ZARO
SAVDO
MUNOSABATLARI.
JOURNAL
OF
SCIENCE,
RESEARCH
AND
TEACHING
,
2
(8),
111–114.
Retrieved
from
https://jsrt.innovascience.uz/index.php/jsrt/article/view/284
15.
Sayfutdinov, F. (2023). ANALYSIS OF DATA ON LAND OWNERSHIP AND
LIVESTOCK FARMING OF KARAKALPAKS.
Modern Science and Research
,
2
(10),
650–657.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
16.
Gadayeva, . M. . (2023). THE UNIQUE SIGNIFICANCE OF MASTERING SOCIAL
SCIENCES DURING THE DEVELOPMENT OF THE NEW UZBEKISTAN.
Modern
Science
and
Research
,
2
(10),
459–464.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25292
17.
Gadayeva, . M. . (2023). THE UNIQUE SIGNIFICANCE OF MASTERING SOCIAL
SCIENCES DURING THE DEVELOPMENT OF THE NEW UZBEKISTAN.
Modern
Science
and
Research
,
2
(10),
459–464.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25292
18.
Gadayeva
Mohigul
Muxamedovna.
(2023).
HISTORY
OF
PATRIOTIC
WOMEN.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 69–75.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
653
19.
Toshpo’latova, S. (2023). MS ANDREYEV-SCIENTIFIC CAREER.
Modern Science
and Research
,
2
(12), 801-807.
20.
Toshpolatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF
NATIONAL COSTUMES AND RITUALS OF TAJIKS IN THE WORKS OF M. S.
ANDREYEV.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 42–47.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-08
21.
Shakhnoza Shuhratovna, T. (2023). M. S. ANDREYEV’S WAY OF LIFE.
American
Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769)
,
1
(10),
http://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2280
22.
Toshpo’latova, S. (2024). RELIGIOUS ANTHROPOLOGY.
Modern Science and
Research
,
3
(1),
504–510.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
23.
Toshpulatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETYMOLOGY OF TAJIK MARRIAGE
CEREMONY.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(11), 17–23.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-05
24.
Bafoeva, R. (2023). The concept of family in English, Russian and Uzbek
proverbs.
American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education
(2993-2769)
,
1
(10),
651–654.
Retrieved
from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2279
25.
Rokhila Bafoeva 2023. The Concept of Education in English and Uzbek
Proverbs.
American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education
(2993-2769)
. 1, 9 (Nov. 2023), 292–296.
26.
Bafoeva, R. (2023). NEW METHODS OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES.
Modern Science and Research, 2(10), 58-63.
27.
Pirmanovna, N. G., & Bafoeva, R. (2022). NATIONAL AND CULTURAL PROVERBS
IN ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES AND THEIR UNIVERSAL FEATURES.
Новости образования: исследование в XXI веке, 1(4), 500-503.
28.
Pirmanovna, N. G., & Bafoeva, R. (2023). INGLIZ VA O’ZBEK MAQOLLARING
GENDER XUSUSIYATLARI.
World of Science
,
6
(5), 167-169.
